suzrutasaMhitaa atha kalpasthaanam/ prathamo+adhyaayaH/ SS5.1.1/ athaato+annapaanarakSakalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.1.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.1.3/ dhanvantariH kaazipatistapodharmabhRtaaM varaH/ suzrutaprabhRtiiJchiSyaaJchazaasaahatazaasanaH// SS5.1.4/ ripavo vikramaakraantaa ye ca sve kRtyataaM gataaH/ sisRkSavaH krodhaviSaM vivaraM praapya taadRzam// SS5.1.5/ viSairnihanyurnipuNaM nRpatiM duSTacetasaH/ striyo vaa vividhaan yogaan kadaacitsubhagecchayaa// SS5.1.6/ viSakanyopayogaadvaa kSaNaajjahyaadasuunnaraH/ tasmaadvaidyena satataM viSaadrakSyo naraadhipaH// SS5.1.7/ yasmaacca ceto+anityatvamazvavat prathitaM nRNaam/ na vizvasyaattato raajaa kadaacidapi kasyacit// SS5.1.8/ kuliinaM dhaarmikaM snigdhaM subhRtaM saMtatotthitam/ alubdhamazaThaM bhaktaM kRtajJaM priyadarzanam// SS5.1.9/ krodhapaaruSyamaatsaryamaayaalasyavivarjitam/ jitendriyaM kSamaavantaM zuciM ziiladayaanvitam// SS5.1.10/ medhaavinamasaMzraantamanuraktaM& hitaiSiNam/ paTuM pragalbhaM nipuNaM dakSamaalasyavarjitam&// SS5.1.11/ puurvoktaizca guNairyuktaM nityaM sannihitaagadam/ mahaanase prayuJjiita vaidyaM tadvidyapuujitam// SS5.1.12/ prazastadigdezakRtaM zucibhaaNDaM mahacchuci/ sajaalakaM gavaakSaaDhyamaaptavarganiSevitam// SS5.1.13/ vikakSasRSTasaMsRSTaM savitaanaM kRtaarcanam/ pariikSitastriipuruSaM bhaveccaapi mahaanasam// SS5.1.14/ tatraadhyakSaM niyuJjiita praayo vaidyaguNaanvitam/ zucayo dakSiNaa dakSaa viniitaaH priyadarzanaaH// SS5.1.15/ saMvibhaktaaH sumanaso niicakezanakhaaH sthiraaH/ snaataa dRDhaM saMyaminaH kRtoSNiiSaaH susaMyataaH// SS5.1.16/ tasya caajJaavidheyaaH syurvividhaaH parikarmiNaH/ aahaarasthitayazcaapi bhavanti praaNino yataH// SS5.1.17/ tasmaanmahaanase vaidyaH pramaadarahito bhavet/ maahaanasikavoDhaaraH saupaudanikapaupikaaH// SS5.1.18/ bhaveyurvaidyavazagaa ye caapyanye+atra kecana/ iGgitajJo manuSyaaNaaM vaakceSTaamukhavaikRtaiH// SS5.1.19/ vidyaadviSasya daataaramebhirliGgaizca buddhimaan/ na dadaatyuttaraM pRSTo vivakSan mohameti ca// SS5.1.20/ apaarthaM bahu saGkiirNaM bhaaSate caapi muuDhavat/ sphoTayatyaGguliirbhuumimakasmaadvilikheddhaset// SS5.1.21/ vepathurjaayate tasya trastazcaanyo+anyamiikSate/ &kSaamo vivarNavaktrazca nakhaiH kiJcicchinattyapi// SS5.1.22/ aalabhetaasakRddiinaH kareNa ca ziroruhaan/ niryiyaasurapadvaarairviikSate ca punaH punaH// SS5.1.23/ vartate vipariitaM tu viSadaataa vicetanaH/ kecidbhayaat paarthivasya tvaritaa vaa tadaajJayaa// SS5.1.24/ asataamapi santo+api ceSTaaM kurvanti maanavaaH/ tasmaat pariikSaNaM kaaryaM bhRtyaanaamaadRtairnRpaiH// SS5.1.25/ anne paane dantakaaSThe tathaa+abhyaGge+avalekhane/ utsaadane kaSaaye ca pariSeke+anulepane// SS5.1.26/ srukSu vastreSu zayyaasu kavacaabharaNeSu ca/ paadukaapaadapiiTheSu pRSTheSu gajavaajinaam// SS5.1.27/ viSajuSTeSu caanyeSu nasyadhuumaaJjanaadiSu/ lakSaNaani pravakSyaami cikitsaamapyanantaram// SS5.1.28/ nRpabhaktaadbaliM nyastaM saviSaM bhakSayanti ye/ tatraiva te vinazyanti makSikaavaayasaadayaH// SS5.1.29/ hutabhuk tena caannena bhRzaM caTacaTaayate/ mayuurakaNThapratimo jaayate caapi duHsahaH// SS5.1.30/ bhinnaarcistiikSNadhuumazca naciraaccopazaamyati/ cakorasyaakSivairaagyaM jaayate kSiprameva tu// SS5.1.31/ dRSTvaa+annaM viSasaMsRSTaM mriyante jiivajiivakaaH/ kokilaH svaravaikRtyaM krauJcastu madamRcchati// SS5.1.32/ hRSyenmayuura udvignaH krozataH zukasaarike/ haMsaH kSveDati caatyarthaM bhRGgaraajastu kuujati// SS5.1.33/ pRSato visRjatyazruM viSThaaM muJcati markaTaH/ sannikRSTaaMstataH kuryaadraajJastaan mRgapakSiNaH// SS5.1.34/ vezmano+atha vibhuuSaarthaM rakSaarthaM caatmanaH sadaa/ upakSiptasya caannasya baaSpeNordhvaM prasarpataa// SS5.1.35/ hRtpiiDaa bhraantanetratvaM ziroduHkhaM ca jaayate/ tatra nasyaaJjane kuSThaM laamajjaM naladaM madhu// SS5.1.36/ kuryaacchiriiSarajaniicandanaizca pralepanam/ hRdi candanalepastu tathaa sukhamavaapnuyaat// SS5.1.37/ paaNipraaptaM paaNidaahaM nakhazaataM karoti ca/ atra pralepaH zyaamendragopaasomotpalaani ca// SS5.1.38/ sa cet pramaadaanmohaadvaa tadannamupasevate/ aSThiilaavattato jihvaa bhavatyarasavedinii// SS5.1.39/ tudyate dahyate caapi zleSmaa caasyaat prasicyate/ tatra baaSperitaM karma yacca syaaddaantakaaSThikam// SS5.1.40/ muurcchaaM chardimatiisaaramaadhmaanaM daahavepathuu/ indriyaaNaaM ca vaikRtyaM kuryaadaamaazayaM gatam// SS5.1.41/ tatraazu madanaalaabubimbiikozaatakiiphalaiH/ chardanaM dadhyudazvidbhyaamathavaa taNDulaambunaa// SS5.1.42/ daahaM muurcchaamatiisaaraM tRSNaamindriyavaikRtam/ aaTopaM paaNDutaaM kaarzyaM kuryaat pakvaazayaM gatam// SS5.1.43/ virecanaM sasarpiSkaM tatroktaM niiliniiphalam/ dadhnaa duuSiiviSaarizca peyo vaa madhusaMyutaH// SS5.1.44/ dravadravyeSu sarveSu kSiiramadyodakaadiSu/ bhavanti vividhaa raajyaH phenabudbudajanma ca// SS5.1.45/ chaayaazcaatra na dRzyante dRzyante yadi vaa punaH/ bhavanti yamalaazchidraastanvyo vaa vikRtaastathaa// SS5.1.46/ zaakasuupaannamaaMsaani klinnaani virasaani ca/ sadyaH paryuSitaaniiva vigandhaani bhavanti ca// SS5.1.47/ gandhavarNarasairhiinaaH sarve bhakSyaaH phalaani ca/ pakvaanyaazu viziiryante paakamaamaani yaanti ca// SS5.1.48/ viziiryate kuurcakastu dantakaaSThagate viSe/ jihvaadantauSThamaaMsaanaaM zvayathuzcopajaayate// SS5.1.49/ athaasya dhaatakiipuSpapathyaajambuuphalaasthibhiH/ sakSaudraiH pracchite zophe kartavyaM pratisaaraNam// SS5.1.50/ athaavaa+aGkoThamuulaani tvacaH saptacchadasya vaa/ ziriiSamaaSakaa vaa+api sakSaudraaH pratisaaraNam// SS5.1.51/ jihvaanirlekhavalau dantakaaSThavadaadizet/ picchilo bahulo+abhyaGgo vivarNo vaa viSaanvitaH// SS5.1.52/ sphoTajanmarujaasraavatvakpaakaH svedanaM jvaraH/ daraNaM caapi maaMsaanaamabhyaGge viSasaMyute// SS5.1.53/ tatra ziitaambusiktasya kartavyamanulepanam/ candanaM tagaraM kuSThamuziiraM veNupatrikaa// SS5.1.54/ somavallyamRtaa zvetaa padmaM kaaliiyakaM tvacam/ kapittharasamuutraabhyaaM paanametacca yujyate// SS5.1.55/ utsaadane pariiSeke kaSaaye caanulepane/ zayyaavastratanutreSu jJeyamabhyaGgalakSaNaiH// SS5.1.56/ kezazaataH ziroduHkhaM khebhyazca rudhiraagamaH/ granthijanmottamaaGgeSu viSajuSTe+avalekhane// SS5.1.57/ pralepo bahuzastatra bhavitaaH kRSNamRttikaaH/ RSyapittaghRtazyaamaapaalindiitaNDuliiyakaiH// SS5.1.58/ gomayasvaraso vaa+api hito vaa maalatiirasaH/ raso muuSikaparNyaa vaa dhuumo vaa+agaarasaMbhavaH// SS5.1.59/ ziro+abhyaGgaH zirastraaNaM snaanamuSNiiSameva ca/ srajazca viSasaMsRSTaaH saadhayedavalekhanaat// SS5.1.60/ mukhaalepe mukhaM zyaavaM yuktamabhyaGgalakSaNaiH/ padminiikaNTakaprakhyaiH kaNTakaizcopaciiyate// SS5.1.61/ tatra kSaudraghRtaM paanaM pralepazcandanaM ghRtam/ payasyaa madhukaM phaJjii bandhujiivaH punarnavaa// SS5.1.62/ asvaasthyaM kuJjaraadiinaaM laalaasraavo+akSiraktataa/ sphikpaayumeDhramuSkeSu yaatuzca sphoTasaMbhavaH// SS5.1.63/ tatraabhyaGgavadeveSTaa yaatRvaahanayoH kriyaa/ zoNitaagamanaM khebhyaH zirorukkaphasMsravaH// SS5.1.64/ nasyadhuumagate liGgamindiryaaNaaM ca vaikRtam/ tatra dugdhairgavaadiinaaM sarpiH saativiSaiH zRtam// SS5.1.65/ paane nasye ca sazvetaM hitaM samadayantikam/ gandhahaanirvivarNatvaM puSpaaNaaM mlaanataa bhavet// SS5.1.66/ jighratazca ziroduHkhaM vaaripuurNe ca locane/ tatra baaSperitaM karma mukhaalepe ca yat smRtam// SS5.1.67/ karNatailagate zrotravaiguNyaM zophavedane/ karNasraavazca tatraazu kartavyaM pratipuuraNam// SS5.1.68/ svaraso bahuputraayaaH saghRtaH kSaudrasaMyutaH/ somavalkarasazcaapi suziito hita iSyate// SS5.1.69/ azruupadeho daahazca vedanaa dRSTivibhramaH/ aJjane viSasaMsRSTe bhavedaandhyamathaapi ca// SS5.1.70/ tatra sadyo ghRtaM peyaM tarpaNaM ca samaagadham/ aJjanaM meSazRGgasya niryaaso varuNasya ca// SS5.1.71/ muSkakasyaajakarNasya pheno gopittasaMyutaH/ kapitthameSazRGgyozca puSpaM bhallaatakasya vaa// SS5.1.72/ ekaikaM kaarayet puSpaM bandhuukaaGkoTayorapi/ zophaH sraavastathaa svaapaH paadayoH sphoTajanma ca// SS5.1.73/ bhavanti viSajuSTaabhyaaM paadukaabhyaamasaMzayam/ upaanatpaadapiiThaani paadukaavat prasaadhayet// SS5.1.74/ bhuuSaNaani hataarciiMSi na vibhaanti yathaa puraa/ svaani sthaanaani hanyuzca daahapaakaavadaaraNaiH// SS5.1.75/ paadukaabhuuSaNeSuuktamabhyaGgavidhimaacaret/ viSopasargo baaSpaadirbhuuSaNaanto ya iiritaH// SS5.1.76/ samiikSyopadravaaMstasya vidadhiita cikitsitam/ mahaasugandhimagadaM yaM pravakSyaami taM bhiSak// SS5.1.77/ paanaalepananasyeSu vidadhiitaaJjaneSu ca/ virecanaani tiikSNaani kuryaat pracchardanaani ca// SS5.1.78/ siraazca vyadhayet kSipraM praaptaM visraavaNaM yadi/ muusikaa+ajaruhaa vaa+api haste baddhaa tu bhuupateH// SS5.1.79/ karoti nirviSaM sarvamannaM viSasamaayutam/ hRdayaavaraNaM nityaM kuryaacca mitramadhyagaH// SS5.1.80/ pibedghRtamajeyaakhyamamRtaakhyaM ca buddhimaan/ sarpirdadhi payaH kSaudraM pibedvaa ziitalaM jalam// SS5.1.81/ mayuuraannakulaan godhaaH pRSataan hariNaanapi/ satataM bhakSayeccaapi rasaaMsteSaaM pibedapi// SS5.1.82/ godhaanakulamaaMseSu hariNasya ca buddhimaan/ dadyaat supiSTaaM paalindiiM madhukaM zarkaraaM tathaa// SS5.1.83/ zarkaraativiSe deye maayuure samahauSadhe/ paarSate caapi deyaaH syuH pippalyaH samahauSadhaaH// SS5.1.84/ sakSaudraH saghRtazcaiva zimbiiyuuSo hitaH sadaa/ viSaghnaani ca seveta bhakSyabhojyaani buddhimaan// SS5.1.85/ pippaliimadhukakSaudrazarkarekSurasaambubhiH/ chardayedguptahRdayo bhakSitaM yadi vai viSam// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane+annapaanarakSaakalpo naama prathamo+adhyaayaH// dvitiiyo+adhyaayaH/ SS5.2.1/ athaataH sthaavaraviSavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.2.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.2.3/ sthaabaraM jaGgamaM caiva dvividhaM viSamucyate/ dazaadhiSThaanamaadyaM tu dvitiiyaM SoDazaazrayam// SS5.2.4/ muulaM patraM phalaM puSpaM tvak kSiiraM saara eva ca/ niryaaso dhaatavazcaiva kandazca dazamaH smRtaH// SS5.2.5/ tatra kliitakaazvamaaraguJjaasugandhagargarakakaraghaaTavidyucchikhaavijayaaniityaSTau muulaviSaaNi; viSapatrikaalambaavaradaarukarambhamahaakarambhaaNi paJca patraviSaaNi; kumudvatiiveNukaakarambhamahaakarambhakarkoTakareNukakhadyotakacarmariibhagandhaasarpaghaatinandanasaarapaakaaniiti dvaadaza phalaviSaaNi; vetrakaadambavalliijakarasbhamahaakarambhaaNi paJca puSpaviSaaNi; antrapaacakakartariiyasauriiyakakaraghaaTakarambhanandananaaraacakaani sapta tvaksaaraniryaasaviSaaNi; kumudaghniisnuhiijaalakSiiriiNi triiNi kSiiraviSaaNi; phenaazma(bhasma)haritaalaM ca dve dhaatuviSe; kaalakuuTavatsanaabhasarSapapaalakakardamakavairaaTakamustakazRGgiiviSaprapuNDariikamuulakahaalaahalamahaaviSakarkaTakaaniiti trayodaza kandaviSaaNi; ityevaM paJcapaJcaazat sthaavaraviSaaNi bhavanti// SS5.2.6/ catvaari vatsanaabhaani mustake dve prakiirtite/ SaT caiva sarSapaaNyaahuH zeSaaNyekaikameva tu// SS5.2.7/ udveSTanaM muulaviSaiH pralaapo moha eva ca/ jRmbhaaGgodveSTanazvaasaa jJeyaaH patraviSeNa tu// SS5.2.8/ muSkazophaH phalaviSairdaaho+annadveSa eva ca/ bhavet puSpaviSaizchardiraadhmaanaM moha eva ca// SS5.2.9/ tvaksaaraniryaasaviSairupayuktairbhavanti hi/ aasyadaurgandhyapaaruSyazirorukkaphasaMsravaaH// SS5.2.10/ phenaagamaH kSiiraviSairviDbhedo gurujihvataa/ hRtpiiDanaM dhaatuviSairmuurcchaa daahazca taaluni// SS5.2.11/ praayeNa kaalaghaatiini viSaaNyetaani nirdizet/ kandajaani tu tiikSNaani teSaaM vakSyaami vistaram// SS5.2.12/ sparzaajJaanaM kaalakuuTe vepathuH stambha eva ca/ griivaastambho vatsanaabhe piitaviNmuutranetrataa// SS5.2.13/ sarSape vaatavaiguNyamaanaaho granthijanma ca/ griivaadaurbalyavaaksaGgau paalake+anumataaviha// SS5.2.14/ prasekaH kardamaakhyena viGbhedo netrapiitataa/ vairaaTakenaaGgaduHkhaM zirorogazca jaayate// SS5.2.15/ gaatrastambho vepathuzca jaayate mustakena tu/ zRGgiiviSeNaaGgasaadadaahodaravivRddhayaH// SS5.2.16/ puNDariikeNa raktatvamakSNorvRddhistathodare/ vaivarNyaM muulakaizchardirhikkaazophapramuuDhataaH// SS5.2.17/ cireNocchvasiti zyaavo naro haalaahalena vai/ mahaaviSeNa hRdaye granthizuulodgamau bhRzam// SS5.2.18/ karkaTenotpatatyuurdhvaM hasan dantaan dazatyapi/ kandajaanyugraviiryaaNi pratyuktaani trayodaza// SS5.2.19/ sarvaaNi kuzalairjJeyaanyetaani dazabhirguNaiH/ ruukSamuSNaM tathaa tiikSNaM suukSmamaazuvyavaayi ca// SS5.2.20/ vikaazi vizadaM caiva laghvapaaki ca tat smRtam/ tadraukSyaat kopayedvaayumauSNyaat pittaM sazoNitam// SS5.2.21/ matiM ca mohayettaikSNyaanmarmabandhaan chinatti ca/ zariiraavayavaan saukSmyaat pravizedvikaroti ca// SS5.2.22/ aazutvaadaazu taddhanti vyavaayaat prakRtiM bhajet/ kSapayecca vikaazitvaaddoSaandhaatuunmalaanapi// SS5.2.23/ vaizadyaadatiricyeta duzcikitsyaM ca laaghavaat/ durharaM caavipaakitvaattasmaat klezayate ciram// SS5.2.24/ sthaavaraM jaGgamaM yacca kRtrimaM caapi yadviSam/ sadyo vyaapaadayettattu jJeyaM dazaguNaanvitam// SS5.2.25/ yat sthaavaraM jaGgamakRtrimaM vaa dehaadazeSaM yadanirgataM tat/ jiirNaM viSaghnauSadhibhirhataM vaa daavaagnivaataatapazoSitaM vaa// SS5.2.26/ svabhaavato vaa guNaviprahiinaM viSaM hi duuSiiviSataamupaiti/ viiryaalpamaavaanna nipaatayettat kaphaavRtaM varSagaNaanubandhi// SS5.2.27/ tenaardito bhinnapuriiSavarNo vigandhavairasyamukhaH pipaasii/ muurcchan vaman gadgadavaagviSaNNo bhavecca duSyodaraliGgajuSTaH// SS5.2.28/ aamaazayasthe kaphavaatarogii pakvaazayasthe+anilapittarogii/ bhavennaro dhvastaziroruhaaGgo viluunapakSastu yathaa vihaGgaH// SS5.2.29/ sthitaM rasaadiSvathavaa yathoktaan karoti dhaatuprabhavaan vikaaraan/ kopaM ca ziitaaniladurdineSu yaatyaazu puurvaM zRNu tatra ruupam// SS5.2.30/ nidraa gurutvaM ca vijRmbhaNaM ca vizleSaharSaavathavaa+aGgamardaH/ tataH karotyannamadaavipaakaavarocakaM maNDalakoThamohaan// SS5.2.31/ dhaatukSayaM paadakaraasyazophaM dakodaraM chardimathaatisaaram/ vaivarNyamuurcchaaviSamajvaraan vaa kuryaat pravRddhaaM prabalaaM tRSaaM vaa// SS5.2.32/ unmaadamanyajjanayettathaa+anyadaanaahamanyat kSapayecca zukram/ gaadgadyamanyajjanayecca kuSThaM taaMstaan vikaaraaMzca bahuprakaaraan// SS5.2.33/ duuSitaM dezakaalaannadivaasvapnairabhiikSNazaH/ yasmaadduuSayate dhaatuun tasmaadduuSiiviSaM smRtam// SS5.2.34/ sthaavarasyopayuktasya vege tu prathame nRNaam/ zyaavaa jihvaa bhavetstabdhaa muurcchaa zvaasazca jaayate// SS5.2.35/ dvitiiye vepathuH saado daahaH kaNTharujastathaa/ viSamaamaazayapraaptaM kurute hRdi vedanaam// SS5.2.36/ taaluzoSaM tRtiiye tu zuulaM caamaazaye bhRzam/ durvarNe harite zuune jaayete caasya locane// SS5.2.37/ pakvaamaazayayostodo hikkaa kaaso+antrakuujanam/ caturthe jaayate vege zirasazcaatigauravam// SS5.2.38/ kaphapraseko vaivarNyaM parvabhedazca paJcame/ sarvadoSaprakopazca pakvaadhaane ca vedanaa// SS5.2.39/ SaSThe prajJaapraNaazazca bhRzaM caapyatisaaryate/ skandhapRSThakaTiibhaGgaH sannirodhazca saptame// SS5.2.40/ prathame viSavege tu vaante ziitaambusecitam/ agadaM madhusarpirbhyaaM paayayeta samaayutam// SS5.2.41/ dvitiiye puurvavadvaantaM paayayettu virecanam/ tRtiiye+agadapaanaM tu hitaM nasyaM tathaa+aJjanam// SS5.2.42/ caturthe snehasaMmizraM paayayetaagadaM bhiSak/ paJcame kSaudramadhukakvaathayuktaM pradaapayet// SS5.2.43/ SaSThe+atiisaaravat siddhiravapiiDazca saptame/ muurdhni kaakapadaM kRtvaa saasRgvaa pizitaM kSipet// SS5.2.44/ vegaantare tvanyatame kRte karmaNi ziitalaam/ yavaaguuM saghRtakSaudraamimaaM dadyaadviSaapahaam// SS5.2.45/ koSaatakyo+agnikaH paaThaasuuryavallyamRtaabhayaaH/ ziriiSaH kiNihii zelurgiryaahvaa rajaniidvayam// SS5.2.46/ punarnave hareNuzca trikaTuH saarive balaa/ eSaaM yavaaguurniSkvaathe kRtaa hanti viSadvayam// SS5.2.47/ madhukaM tagaraM kuSThaM bhadradaaru hareNavaH/ punnaagailailavaaluuni naagapuSpotpalaM sitaa// SS5.2.48/ viDaGgaM candanaM patraM priyaGgurdhyaamakaM tathaa/ haridre dve bRhatyau ca saarive ca sthiraa sahaa// SS5.2.49/ kalkaireSaaM ghRtaM siddhamajeyamiti vizrutam/ viSaaNi hanti sarvaaNi ziighramevaajitaM kvacit// SS5.2.50/ duuSiiviSaartaM susvinnamuurdhvaM caadhazca zodhitam/ paayayetaagadaM nityamimaM duuSiviSaapaham// SS5.2.51/ pippalyo dhyaamakaM maaMsii zaavaraH paripelavam/ suvarcikaa sasuukSmailaa toyaM kanakagairikam// SS5.2.52/ kSaudrayukto+agado hyeSa duuSiiviSamapohati/ naamnaa duuSiiviSaaristu na caanyatraapi vaaryate// SS5.2.53/ jvare daahe ca hikkaayaamaanaahe zukrasaMkSaya/ zophe+atisaare muurcchaayaaM hRdroge jaThare+api ca// SS5.2.54/ unmaade vepathau caiva ye caanye syurupadravaaH/ yathaasvaM teSu kurviita viSaghnairauSadhaiH kriyaam// SS5.2.55/ saadhyamaatmavataH sadyo yaapyaM savatsarotthitam/ duuSiiviSamasaadhyaM tu kSiiNasyaahitasevinaH// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane sthaavaraviSavijJaaniiyo naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ SS5.3.1/ athaato &jaGgamaviSavijJaaniiyaM kalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.3.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.3.3/ jaGgamasya viSasyoktaanyadhiSThaanaani SoDaza/ samaasena mayaa yaani vistarasteSu vakSyate// SS5.3.4/ tatra dRSTiniHzvaasadaMSTraanakhamuutrapuriiSazukralaalaartavamukhasandaMzavizardhitatuNDaasthipittazuukazavaaniiti&// SS5.3.5/ tatra dRSTiniHzvaasaviSaa divyaaH sarpaaH, bhaumaastu daMSTraaviSaaH, maarjaarazvavaanaramakaramaNDuukapaakamatsyagodhaazambuukapracalaakagRhagodhikaacatuSpaadakiiTaastathaa+anye daMSTraanakhaviSaaH, cipiTapicciTakakaSaayavaasikasarSapakatoTakavarcaHkiiTakauNDinyakaaH zakRnmuutraviSaaH, muuSikaaH zukraviSaaH, luutaa &laalaamuutrapuriiSamukhasandaMzanakhazukraartavaviSaaH, vRzcikavizvambharavaraTiiraajiivamatsyocciTiGgaaH samudravRzcikaazcaala(ra)viSaaH, citraziraHsaraavakurdizatadaarukaarimedakasaarikaamukhaa mukhasandaMzavizardhitamuutrapuriiSaviSaaH, makSikaakaNabhajalaayukaa mukhasandaMzaviSaaH, viSahataasthi sarpakaNTakavaraTiimatsyaasthi cetyasthiviSaaNi, zakuliimatsyaraktaraajivarakii(Tii)matsyaazca pittaviSaaH, suukSmatuNDocciTiGgavaraTiizatapadiizuukavalabhikaazRGgibhramaraaH zuukatuNDaviSaaH, kiiTasarpadehaa gataasavaH zavaviSaaH; zeSaastvanuktaa mukhasandaMzaviSeSveva gaNayitavyaaH// SS5.3.6/ bhavanti caatra raajJo+arideze ripavastRNaambumaargaannadhuumazvasanaan viSeNa/ saMduuSayantyebhiratipraduSTaan vijJaaya liGgairabhizodhayettaan// SS5.3.7/ duSTaM jalaM picchilamugragandhi phenaanvitaM raajibhiraavRtaM ca/ maNDuukamatsyaM mriyate vihaGgaa mattaazca saanuupacaraa bhramanti// SS5.3.8/ majjanti ye caatra naraazvanaagaaste chardimohajvaradaahazophaan/ Rcchanti(gacchanti) teSaamapahRtya &doSaan duSTaM jalaM zodhayituM yateta// SS5.3.9/ dhavaazvakarNaasanapaaribhadraan sapaaTalaan siddhakamokSakau ca/ dagdhvaa saraajadrumasomavalkaaMstadbhasma ziitaM vitaret saraHsu// SS5.3.10/ bhasmaaJjaliM caapi ghaTe nidhaaya vizodhayediipsitamevamambhaH/ kSitipradezaM viSaduuSitaM tu &zilaatalaM tiirthamatheriNaM vaa// SS5.3.11/ spRzanti gaatreNa tu yena yena govaajinaagoSTrakharaa naraa vaa/ tacchuunataaM yaastyatha dahyate ca viziiryate romanakhaM tathaiva// SS5.3.12/ tatraapyanantaaM saha sarvagandhaiH piSTvaa suraabhirviniyojya maargam/ siJcet payobhiH sumRdanvitaistaM viDaGgapaaThaakaTabhiijalairvaa// SS5.3.13/ tRNeSu bhakteSu ca duuSiteSu siidanti muurcchanti vamanti caanye/ viDbhedamRcchantyathavaa mriyante teSaaM cikitsaaM praNayedyathoktaam// SS5.3.14/ viSaapahairvaa+apyagadairvilipya vaadyaani citraaNyapi vaadayeta/ taaraH sutaaraH sasurendragopaH sarvaizca tulyaH kuruvindabhaagaH// SS5.3.15/ pittena yuktaH kapilaanvayena vaadyapralepo vihitaH prazastaH/ vaadyasya zabdena hi yaanti naazaM viSaaNi ghoraaNyapi yaani &santi// SS5.3.16/ dhuume+anile vaa viSasaMprayukte khagaaH zramaartaaH prapatanti bhuumau/ kaasapratizyaayazirorujazca bhavanti tiivraa nayanaamayaazca// SS5.3.17/ laakSaaharidraativiSaabhayaabdahareNukailaadalavakrakuSTham/ priyaGgukaaM caapyanale nidhaaya dhuumaanilau caapi vizodhayeta// SS5.3.18/ prajaamimaamaatmayonerbrahmaNaH sRjataH kila/ akarodasuro vighnaM kaiTabho naama darpitaH// SS5.3.19/ tasya kruddhasya vai vaktraadbrahmaNastejaso nidheH/ krodho vigrahavaan bhuutvaa nipapaataatidaaruNaH// SS5.3.20/ sa taM dadaaha garjantamantakaabhaM mahaabalam/ tato+asuraM ghaatayitvaa tattejo+avardhataadbhutam// SS5.3.21/ tato viSaado devaanaamabhavattaM niriikSya vai/ viSaadajananatvaacca viSamityabhidhiiyate// SS5.3.22/ tataH sRSTvaa prajaaH zeSaM tadaa taM krodhamiizvaraH/ vinyastavaan sa bhuutesu sthaavareSu careSu ca// SS5.3.23/ yathaa+avyaktarasaM toyamantariikSaanmahiigatam/ teSu teSu pradezeSu rasaM taM taM niyacchati// SS5.3.24/ evameva viSaM yadyaddravyaM vyaapyaavatiSThate/ svabhavaadeva taM tasya rasaM samanuvartate// SS5.3.25/ viSe yasmaadguNaaH sarve tiikSNaaH praayeNa santi hi/ viSaM sarvamato jJeyaM sarvadoSaprakopaNam// SS5.3.26/ te tu vRttiM prakupitaa jahati svaaM viSaarditaaH/ nopayati viSaM paakamataH praaNaan ruNaddhi ca// SS5.3.27/ zleSmaNaa++aavRtamaargatvaaducchvaaso+asya nirudhyate/ visaMjJaH sati jiive+api tasmaattiSThati maanavaH// SS5.3.28/ zukravat sarvasarpaaNaaM viSaM sarvazariiragam/ kruddhaanaameti caaGgebhyaH zukraM nirmanthanaadiva// SS5.3.29/ teSaaM baDizavaddaMSTraastaasu sajjati caagatam/ anudvRttaa viSaM tasmaanna muJcanti ca bhoginaH// SS5.3.30/ yasmaadatyarthamuSNaM ca tiikSNaM ca paThitaM viSam/ ataH sarvaviSeSuuktaH pariSekastu ziitalaH// SS5.3.31/ mandaM kiiTeSu naatyuSNaM bahuvaatakaphaM viSam/ ataH kiiTaviSe caapi svedo na pratiSidhyate// SS5.3.32/ kiiTairdaSTaanugraviSaiH sarpavat samupaacaret/ svabhaavaadeva tiSThettu prahaaraadaMzayorviSam// SS5.3.33/ vyaapya saavayavaM dehaM digdhaviddhaahidaSTayoH/ laulyaadviSaanvitaM maaMsaM yaH khaadenmRtamaatrayoH// SS5.3.34/ yathaaviSaM sa rogeNa klizyate mriyate+api vaa/ atazcaapyanayormaaMsamabhakSyaM mRtamaatrayoH// SS5.3.35/ muhuurtaattadupaadeyaM prahaaraadaMzabarjitam/ savaataM gRhadhuumaabhaM puriiSaM yo+atisaaryate// SS5.3.36/ aadhmaato+atyarthamuSNaasro vivarNaH saadapiiDitaH/ udvamatyatha phenaM ca viSapiitaM tamaadizet// SS5.3.37/ na caasya hRdayaM vahnirviSajuSTaM dahatyapi/ taddhi sthaanaM cetanaayaaH svabhavaadvyaapya tiSThiti// SS5.3.38/ azvatthadevaayatanazmazaanavalmiikasandhyaasu catuSpatheSu/ yaamye sapitrye parivarjaniiyaa RkSe naraa marmasu ye ca daSTaaH// SS5.3.39/ darviikaraaNaaM viSamaazughaati sarvaaNi coSNe dviguNiibhavanti/ ajiirNapittaatapapiiDiteSu baalapramehiSvatha garbhiNiiSu// SS5.3.40/ vRddhaaturakSiiNabubhukSiteSu ruukSeSu bhiiruSvatha durdineSu/ zastrakSate yasya na raktameti raajyo lataabhizca na saMbhavanti// SS5.3.41/ ziitaabhiradbhizca na romaharSo viSaabhibhuutaM parivarjayettam/ jihvaa sitaa yasya ca kezazaato naasaavabhaGgazca sakaNThabhaGgaH// SS5.3.42/ kRSNaH saraktaH zvayathuzca daMze hanvoH sthiratvaM ca sa varjaniiyaH/ vartirghanaa yasya nireti vaktraadraktaM sraveduurdhvamadhazca yasya// SS5.3.43/ daMSTraanipaataaH sakalaazca yasya taM caapi vaidyaH parivarjayettu/ unmattamatyarthamupadrutaM vaa hiinasvaraM vaa+apyathavaa vivarNam// SS5.3.44/ saariSTamatyarthamaveginaM ca jahyaannaraM tatra na karma kuryaat// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane jaGgamaviSavijJaaniiyo naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ SS5.4.1/ athaataH sarpadaSTaviSavijJaaniiyaM &kalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.4.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvanatariH// SS5.4.3/ dhanvantariM mahaapraajJaM sarvazaastravizaaradam/ paadayorupasaMgRhya suzrutaH paripRcchati// SS5.4.4/ sarpasaMkhyaaM vibhaagaM ca daSTalakSaNameva ca/ jJaanaM ca viSavegaanaaM bhagavan vaktumarhasi// SS5.4.5/ tasya tadvacanaM zrutvaa praabraviidbhiSajaaM varaH/ asaMkhyaa &vaasukizreSThaa vikhyaataastakSakaadayaH// SS5.4.6/ mahiidharaazca naagendraa hutaagnisamatejasaH/ ye caapyajasraM garjanti varSanti ca tapanti ca// SS5.4.7/ sasaagaragiridviipaa yairiyaM dhaaryate mahii/ kruddhaa niHzvaasadRSTibhyaaM ye hanyurakhilaM jagat// SS5.4.8/ namastebhyo+asti no teSaaM kaaryaM kiJciccikitsayaa/ ye tu daMSTraaviSaa bhaumaa ye dazanti ca maanuSaan// SS5.4.9/ teSaaM saGkhyaaM pravakSyaami yathaavadanupuurvazaH/ aziitistveva sarpaaNaaM bhidyate paJcadhaa tu saa// SS5.4.10/ darviikaraa maNDalino raajimantastathaiva ca/ nirviSaa vaikaraJjaazca trividhaaste punaH smRtaaH// SS5.4.11/ darviikaraa maNDalino raajimantazca &pannagaaH/ teSu darviikaraa jJeyaa viMzatiH SaT ca pannagaaH// SS5.4.12/ dvaaviMzatirmaNDalino raajimantastathaa daza/ nirviSaa dvaadaza jJeyaa vaikaraJjaastrayastathaa// SS5.4.13/ vaikaraJjodbhavaaH sapta citraa& maNDaliraajilaaH/ paadaabhimRSTaa duSTaa vaa kruddhaa graasaarthino+api vaa// SS5.4.14/ te dazanti mahaakrodhaastrividhaM& bhiimadarzanaaH/ sarpitaM raditaM caapi tRtiiyamatha nirviSam/ sarpaaGgaabhihataM kecidicchanti khalu tadvidaH// SS5.4.15/ padaani yatra dantaanaamekaM dve vaa bahuuni vaa/ nimagnaanyalparaktaani yaanyudvRtya karoti hi// SS5.4.16/ caJcumaalakayuktaani vaikRtyakaraNaani ca/ saGkSiptaani sazophaani vidyaattat sarpitaM bhiSak// SS5.4.17/ raajyaH salohitaa yatra niilaaH piitaaH sitaastathaa/ vijJeyaM raditaM &tattu jJeyamalpaviSaM ca tat// SS5.4.18/ azophamalpaduSTaasRk prakRtisthasya dehinaH/ padaM padaani vaa vidyaadaviSaM taccikitsakaH// SS5.4.19/ sarpaspRSTasya bhiirorhi bhayena kupito+anilaH/ kasyacit kurute zophaM sarpaaGgaabhihataM tu tat// SS5.4.20/ vyaadhitodvignadaSTaani jJeyaanyalpaviSaaNi tu/ tathaa+ativRddhabaalaabhidaSTamalpaviSaM smRtam// SS5.4.21/ suparNadevabrahmarSiyakSasiddhaniSevite/ viSaghnauSadhiyukte ca deze na kramate viSam// SS5.4.22/ rathaaGgalaaGgalacchatrasvastikaaGkuzadhaariNaH/ jJeyaa darviikaraaH sarpaaH phaNinaH ziighragaaminaH// SS5.4.23/ maNDalairvividhaizcitraaH pRthavo mandagaaminaH/ jJeyaa maNDalinaH sarpaa &jvalanaarkasamaprabhaaH// SS5.4.24/ snigdhaa vividhavarNaabhistiryaguurdhvaM ca raajibhiH/ citritaa iva ye bhaanti raajimantastu te smRtaaH// SS5.4.25/ muktaaruupyaprabhaa ye ca kapilaa ye ca pannagaaH/ sugandhayaH suvarNaabhaaste jaatyaa braahmaNaaH smRtaaH// SS5.4.26/ kSatriyaaH snigdhavarNaastu pannagaa bhRzakopanaaH/ suuryacandraakRticchatralakSma teSaaM tathaa+ambujam// SS5.4.27/ kRSNaa &vajranibhaa ye ca lohitaa varNatastathaa/ dhuumraaH paaraavataabhaazca vaizyaaste pannagaaH smRtaaH// SS5.4.28/ mahiSadviipivarNaabhaastathaiva paruSatvacaH/ bhinnavarNaazca ye kecicchuudraate parikiirtitaaH// SS5.4.29/ kopayantyanilaM jantoH phaNinaH sarva eva tu/ pittaM maNDalinazcaapi kaphaM caanekaraajayaH// SS5.4.30/ apatyamasavarNaabhyaaM dvidoSakaralakSaNam/ jJeyau doSaizca dampatyorvizeSazcaatra vakSyate// SS5.4.31/ rajanyaaH pazcime yaame sarpaazcitraazcaranti hi/ zeSeSuuktaa maNDalino divaa darviikaraaH smRtaaH// SS5.4.32/ darviikaraastu taruNaa vRddhaa maNDalinastathaa/ raajimanto vayomadhyaa jaayante mRtyuhetavaH// SS5.4.33/ nakulaakulitaa baalaa vaariviprahataaH kRzaaH/ vRddhaamuktatvaco bhiitaaH sarpaastvalpaviSaaH smRtaaH// SS5.4.34/ tatra darviikaraaH kRSNasarpo, mahaakRSNaH, kRSNodaraH zvetakapoto, mahaakapoto, balaahako, mahaasarpaH, zaGkhakapaalo&, lohitaakSo, gavedhukaH, parisarpaH, khaNDaphaNaH, kakudaH, padmo, mahaapadmo, darbhapuSpo, dadhimukhaH, puNDariiko, bhruukuTiimukho, viSkiraH, puSpaabhikiirNo, girisarpaH, RjusarpaH, zvetodaro, mahaaziraa, alagarda, aziiviSa iti (1); maNDalinastu aadarzamaNDalaH, zvetamaNDalo, raktamaNDalaH, citramaNDalaH, pRSato, rodhrapuSpo, milindako, gonaso, vRddhagonasaH, panaso, mahaapanaso, veNupatrakaH, zizuko madanaH, paalindiraH, piGgalaH&, tantukaH puSpapaaNDuH, SaDaGgo, agniko babhruH, kaSaayaH, kaluSaH paaraavato, hastaabharaNaH, citrakaH, eNiipada iti (2); raajimantastu puNDariiko raajicitro, aGgularaajiH, binduraajiH, kardamakaH, tRNazoSakaH, sarSapakaH zvetahanuH, darbhapuSpazcakrako, godhuumakaH, kikkisaada iti (3); nirviSaastu galagolii, zuukapatro, ajagaro, divyako, varSaahikaH, puSpazakalii, jyotiirathaH, kSiirikaapuSpako, ahipataako, andhaahiko, gauraahiko, vRkSezaya iti (4); vaikaraJjaastu trayaaNaaM darviikaraadiinaaM vyatikaraajjaataaH, tadyathaa maakuliH, poTagalaH, snigdharaajiriti/ tatra kRSNasarpeNa gonasyaaM vaipariityena vaa jaato maakuliH; raajilena gonasyaaM vaipariityena vaa jaataH poTagalaH; kRSNasarpeNa raajimatyaaM vaipariityena vaa jaataH snigdharaajiriti/ teSaamaadyasya pitRvadviSotkarSo, dvayormaatRvadityeke (5); trayaaNaaM vaikaraJjaanaaM punardivyelakarodhrapuSpakaraajicitrakapoTagalapuSpaabhikiirNadarNadarbhapuSpavellitakaaH sapta; teSaamaadyaastrayo raajilavat, zeSaa maNDalivat, evameteSaaM sarpaaNaamaziitirvyaakhyaataa// SS5.4.35/ tatra mahaanetrajihvaasyazirasaH pumaaMsaH, suukSmanetrajihvaasyazirasaH striyaH, ubhayalakSaNaa mandavisaa akrodhaa napuMsakaa iti// SS5.4.36/ tatra sarveSaaM sarpaaNaaM saamaanyata eva daSTalakSaNaM vakSyaamaH/ kiM kaaraNaM viSaM hi nizitanistriMzaazanihutavahadezyamaazukaari muhuurtamapyupekSitamaaturamatipaatayati, na caavakaazo+asti vaaksamuuhamupasartuM pratyekamapi daSTalakSaNe+abhihite &sarvatra traividhyaM bhavati, tasmaat traividhyameva vakSyaamaH; etaddhyaaturahitamasaMmohakaraM ca, api caatraiva sarvasarpavyaJjanaavarodhaH// SS5.4.37/ tatra darviikaraviSeNa tvaGnayananakhadazanavadanamuutrapuriiSadaMzakRSNatvaM raukSyaM ziraso gauravaM sandhivedanaa kaTiipRSThagriivaadaurbalyaM jRmbhaNaM vepathuH svaraavasaado ghurghurako jaDataa zuSkodgaaraH kaasazvaasau hikkaa vaayoruurdhvagamanaM zuulodveSTanaM tRSNaa laalaasraavaH phenaagamanaM sroto+avarodhastaastaazca vaatavedanaa bhavanti; maNDaliviSeNa tvagaadiinaaM piitatvaM ziitaabhilaaSaH paridhuupanaM daahastRSNaa mado muurcchaa jvaraH zoNitaagamanamuurdhvamadhazca maaMsaanaamavazaatanaM zvayathurdaMzakothaH piitaruupadarzanamaazukopastaastaazca pittavedanaa bhavanti; raajimadviSeNa zuklatvaM tvagaadiinaaM ziitajvaro romaharSaH stabdhatvaM gaatraaNaamaadaMzazophaH saandrakaphaprasekazchardirabhiikSNamakSNoH kaNDuuH kaNThe zvayathurghurghuraka ucchvaasanirodhastamaHpravezastaastaazca kaphavedanaa bhavanti// SS5.4.38/ puruSaabhidaSTa uurdhvaM prekSate, adhastaat striyaa siraazcottiSThanti lalaaTe, napuMsakaabhidaSTastiryakprekSii bhavati, garbhiNyaa paaNDumukho dhmaatazca, suutikayaa kukSizuulaartaH sarudhiraM mehatyupajihvikaa caasya bhavati, graasaarthinaa+annaM kaaGkSati, vRddhena ciraanmandaazca vegaaH, baalenaazu mRdavazca, nirviSeNaaviSaliGgaM, andhaahikenaandhatvamityeke, grasanaat ajagaraH zariirapraaNaharo na visaat/ tatra sadyaHpraaNaharaahidaSTaH patati zaastraazanihata eva bhuumau, srastaaGgaH svapiti// SS5.4.39/ tatra sarveSaaM sarpaaNaaM viSasya sapta vegaa bhavanti/ tatra darviikaraaNaaM prathame vege viSaM zoNitaM duuSayati, tat praduSTaM kRSNataamupaiti, tena kaarSNyaM pipiilikaaparisarpaNamiva caaGge bhavati; dvitiiye maaMsaM duuSayati, tenaatyarthaM kRSNataa zopho granthayazcaaGge bhavanti; tRtiiye medo duuSayati, tena daMzakledaH zirogauravaM& svedazcakSurgrahaNaM ca; caturthe koSThamajupravizya kaphapradhaanaan doSaan duuSayati, tena tandraaprasekasandhivizleSaa bhavanti; paJcame+asthiinyanupravizati praaNamagniM ca duuSayati, tena parvabhedo hikkaa daahazca bhavati; SaSThe majjaanamanupravizati grahaNiiM caatyarthaM duuSayati, tena gaatraaNaaM gauravamatiisaaro hRtpiiDaa muurcchaa ca bhavati; saptame zukramanupravizati vyaanaM caatyarthaM kopayati kaphaM ca suukSmasrotobhyaH pracyaavayati, tena zleSmavartipraadurbhaavaH kaTiipRSThabhaGgaH sarvaceSTaavighaato laalaasvedayoratipravRttirucchvaasanirodhazca bhavati/ maNDalinaaM prathame vege viSaM zoNitaM duuSayati, tat praduSTaM piitataamupaiti, tatra paridaahaH piitaavabhaasataa caaGgaanaaM bhavati; dvitiiye maaMsaM duuSayati, tenaatyarthaM piitataa paridaaho daMze zvayathuzca bhavati; tRtiiye medo duuSayati, tena puurvavaccakSurgrahaNaM tRSNaa daMzakledaH svedazca; caturthe koSThamanupravizya jvaramaapaadayati; paJcame paridaahaM sarvagaatreSu karoti, SaSThasaptamayoH puurvavat/ raajimataaM prathame vege viSaM zoNitaM duuSayati tat praduSTaM paaNDutaamupaiti, tena romaharSaH zuklaavabhaasazca puruSo bhavati; dvitiiye maaMsaM duuSayati, tena paaNDutaa+atyarthaM jaaDyaM ziraHzophazca bhavati; tRtiiye medo duuSayati, tena cakSurgrahaNaM daMzakledaH svedo ghraaNaakSisraavazca bhavati; caturthe koSThamanupravizya manyaastambhaM zirogauravaM caapaadayati; paJcame vaaksaGgaM ziitajvaraM ca karoti; SaSThasaptamayoH puurvavaditi// SS5.4.40/ bhavanti caatra dhaatvantareSu yaaH sapta kalaaH saMparikiirtitaaH/ taasvekaikaamatikramya vegaM prakurute viSam// SS5.4.41/ yenaantareNa tu kalaaM kaalakalpaM bhinatti hi/ samiiraNenohyamaanaM tattu vegaantaraM smRtam// SS5.4.42/ zuunaaGgaH prathame vege pazurdhyaayati duHkhitaH/ laalaasraavo dvitiiye tu kRSNaaGgaH& piiDyate hRdi// SS5.4.43/ tRtiiye ca ziroduHkhaM kaNThagriivaM ca bhajyate/ caturthe vepate muuDhaH khaadan dantaan jahaatyasuun// SS5.4.44/ kecidvegatrayaM praahurantaM caiteSu tadvidaH/ dhyaayati prathame vege pakSii muhyatyataH param// SS5.4.45/ dvitiiye vihvalaH proktastRtiiye& mRtyumRcchati/ kecidekaM vihaGgeSu viSavegamuzanti hi/ maarjaaranakulaadiinaaM viSaM &naatipravartate// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane sarpadaSTaviSavijJaaniiyaM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ SS5.5.1/ athaataH sarpadaSTaviSacikitsitaM kalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.5.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.5.3/ sarvairevaaditaH sarpaiH zaakhaadaSTasya dehinaH/ daMzasyopati badhniiyaadariSTaazcaturaGgule// SS5.5.4/ plotacarmaantavalkaanaaM mRdunaa+anyatamena vai/ na gacchati viSaM dehamariSTaabhirnivaaritam// SS5.5.5/ daheddaMzamathotkRtya yatra bandho na jaayate/ aacuuSaNacchedadaahaaH sarvatraiva tu puujitaaH// SS5.5.6/ pratipuurya mukhaM vastrairhitamaacuuSaNaM bhavet/ sa &daSTavyo+athavaa sarpo loSTo vaa+api hi tatkSaNam// SS5.5.7/ atha maNDalinaa daSTaM na kathaMcana daahayet/ sa pittabaahulyaviSaaddaMzo daahaadvisarpate// SS5.5.8/ ariSTaamapi mantraizca badhniiyaanmantrakovidaH/ saa tu rajjvaadibhirbaddhaa viSapratikarii mataa// SS5.5.9/ devabrahmarSibhiH proktaa mantraaH satyatapomayaaH/ bhavanti naanyathaa kSipraM viSaM hanyuH sudustaram// SS5.5.10/ viSaM tejomayairmantraiH satyabrahmatapomayaiH/ yathaa nivaaryate kSipraM prayuktairna tathauSadhaiH// SS5.5.11/ mantraaNaaM grahaNaM kaaryaM striimaaMsamadhuvarjinaa/ &mitaahaareNa zucinaa kuzaastaraNazaayinaa// SS5.5.12/ gandhamaalyopahaaraizca balibhizcaapi devataaH/ puujayenmantrasiddhyarthaM japahomaizca yatnataH// SS5.5.13/ mantraastvavidhinaa proktaa hiinaa vaa svaravarNataH/ yasmaanna siddhimaayaanti tasmaadyojyo+agadakramaH// SS5.5.14/ samantataH siraa daMzaadvidhyettu kuzalo bhiSak/ zaakhaagre vaa lalaaTe vaa vyadhyaastaa viRte viSe// SS5.5.15/ rakte nirhriyamaaNe tu kRtsnaM nirhriyate viSam/ tasmaadvisraavayedraktaM saa hyasya paramaa kriyaa// SS5.5.16/ samantaadagadairdaMzaM pracchayitvaa pralepayet/ candanoziirayuktena vaariNaa pariSecayet// SS5.5.17/ paayayetaagadaaMstaaMstaan kSiirakSaudraghRtaadibhiH/ tadalaabhe hitaa vaa syaat kRSNaa valmiikamRttikaa// SS5.5.18/ kovidaaraziriiSaarkakaTabhiirvaa+api bhakSayet/ na pibettailakaulatthamadyasauviirakaaNi ca// SS5.5.19/ dravamanyattu yatkiJcit piitvaa piitvaa tadudvamet/ praayo hi vamanenaiva mukhaM nirhriyate viSam// SS5.5.20/ phaNinaaM viSavege tu prathame zoNitaM haret/ dvitiiye madhusarpirbhyaaM paayayetaagadaM bhisak// SS5.5.21/ nasyakarmaaJjane yuJjyaattRtiiye viSanaazane/ vaantaM caturthe puurvoktaaM yavaaguumatha daapayet// SS5.5.22/ ziitopacaaraM kRtvaa++aadau bhiSak paJcamaSaSThayoH/ &paayayecchodhanaM tiikSNaM yavaaguuM caapi kiirtitaam// SS5.5.23/ saptame tvavapiiDena zirastiikSNena zodhayet/ tiikSNamevaaJjanaM dadyaat tiikSNazastreNa muurdhni ca// SS5.5.24/ kRtvaa kaakapadaM carma saasRgvaa pizitaM& kSipet/ puurve maNDalinaaM vege darviikaravadaacaret// SS5.5.25/ agadaM madhusarpirbhyaaM dvitiiye paayayeta ca/ vaamayitvaa yavaaguuM ca puurvoktaamatha daapayet// SS5.5.26/ tRtiiye zodhitaM tiikSNairvaaguuM paayayeddhitaam/ caturthe paJcame caapi darviikaravadaacaret// SS5.5.27/ kaakolyaadirhitaH SaSThe peyazca &madhuro+agadaH/ hito+avapiiDe tvagadaH saptame viSanaazanaH// SS5.5.28/ puurve raajimataaM vege+alaabudhiH zoNitaM haret&/ agadaM madhusarpirbhyaaM saMyuktaM paayayeta ca// SS5.5.29/ vaantaM dvitiiye tvagadaM paayayedviSanaazanam/ tRtiiyaadiSu triSvevaM vidhirdaarviikaro hitaH// SS5.5.30/ SaSThe+aJjanaM tiikSNatamamavapiiDazca saptame/ garbhiNiibaalavRddhaanaaM siraavyadhanavarjitam// SS5.5.31/ viSaartaanaaM yathoddiSTaM vidhaanaM zasyate mRdu/ raktaavasekaaJjanaani naratulyaanyajaavike// SS5.5.32/ triguNaM mahiSe soSTre gavaazve dviguNaM tu tat&/ caturguNaM tu naagaanaaM kevalaM sarvapakSiNaam// SS5.5.33/ pariSekaan pradehaaMzca suziitaanavacaarayet/ maaSakaM tvaJjanasyeSTaM dviguNaM nasyato hitam/ paane caturguNaM pathyaM vamane+aSTaguNaM punaH// SS5.5.34/ dezaprakRtisaatmyartuviSavegabalaabalam/ pradhaarya nipuNaM buddhyaa tataH karma samaacaret// SS5.5.35/ vegaanupuurvyaa karmoktamidaM viSavinaazanam&/ karmaavasthaavizeSeNa viSayorubhayoH zRNu// SS5.5.36/ vivarNe kaThine zuune saruje+aGge &viSaanvite/ tuurNaM visravaNaM kaaryamuktena vidhinaa tataH// SS5.5.37/ kSudhaartamanilapraayaM tadviSaartaM& samaahitaH/ paayayeta rasaM sarpiH &zuktaM kSaudraM tathaa dadhi// SS5.5.38/ tRDdaahadharmasaMmohe paittaM paittaviSaaturam&/ ziitaiH saMvaahanasnaanapradehaiH samupaacaret// SS5.5.39/ ziite ziitaprasekaartaM zlaiSmikaM kaphakRdviSam/ vaamayedvamanaistiikSNaistathaa muurcchaamadaanvitam// SS5.5.40/ koSThadaaharujaadhmaanamuutrasaGgaruganvitam/ virecayecchakRdvaayusaGgapittaaturaM naram// SS5.5.41/ zuunaakSikuuTaM nidraartaM vivarNaavilalocanam/ vivarNaM caapi pazyantamaJjanaiH samupaacaret// SS5.5.42/ ziroruggauravaalasyahanustambhagalagrahe/ ziro virecayet kSipraM manyaastambhe ca daaruNe// SS5.5.43/ naSTasaMjJaM vivRttaakSaM bhagnagriivaM virecanaiH/ cuurNaiH pradhamanaistiikSNairviSaartaM samupaacaret// SS5.5.44/ taaDayecca siraaH kSipraM tasya zaakhaalalaaTajaaH/ taasvaprasicyamaanaasu muurdhni zastreNa zastravit// SS5.5.45/ kuryaat kaakapadaakaaraM vraNamevaM sravanti taaH/ saraktaM carma maaMsaM vaa nikSipeccaasya muurdhani// SS5.5.46/ carmavRkSakaSaayaM vaa &kalkaM vaa kuzalo bhiSak/ vaadayeccaagadairliptvaa dundubhiiMstasya paarzvayoH// SS5.5.47/ labdhasaMjJaM punazcainamuurdhvaM caadhazca zodhayet/ niHzeSaM nirhareccaivaM viSaM paramadurjayam// SS5.5.48/ alpamapyavaziSTaM hi bhuuyo vegaaya kalpate/ kuryaadvaa saadavaivarNyajvarakaasazirorujaH// SS5.5.49/ zophazoSapratizyaayatimiraarucipiinasaan/ teSu caapi yathaadoSaM pratikarma prayojayet// SS5.5.50/ viSaartopadravaaMzcaapi yathaasvaM samupaacaret/ athaariSTaaM vimucyaazu& pracchayitvaa+aGkitaM tayaa&// SS5.5.51/ dahyaattatra viSaM skannaM bhuuyo vegaaya kalpate/ evamauSadhibhirmantraiH kriyaayogaizca yatnataH// SS5.5.52/ viSe hRtaguNe dehaadyadaa doSaH prakupyati/ tadaa pavanamudvRttaM snehaadyaiH samupaacaret// SS5.5.53/ tailamatsyakulatthaamlavarjyairviSaharaayutaiH&/ pittajvraharaiH pittaM kaSaayasnehabastibhiH// SS5.5.54/ kaphamaaragvadhaadyena sakSaudreNa gaNena tu/ zleSmaghnairagadaizcaiva tiktai ruukSaizca bhojanaiH// SS5.5.55/ vRkSaprapaataviSamapatitaM mRtamambhasi/ udbaddhaM ca mRtaM sadyazcikitsennaSTasaMjJavat// SS5.5.56/ gaaDhaM baddhe+ariSTayaa pracchite vaa tiikSNairlepaistadvidhairvaa+&avaziSTaiH/ zuune gaatre klinnamatyarthapuuti jJeyaM maaMsaM tadviSaat puuti kaSTam// SS5.5.57/ sadyo viddhaM nisravet kRSNaraktaM paakaM yaayaaddahyate caapyabhiikSNam/ kRSNiibhuutaM klinnamatyarthapuuti ziirNaM maaMsaM yaatyajasraM kSataacca// SS5.5.58/ tRSNaa muurcchaa bhraantidaahau jvarazca yasya syustaM digdhaviddhaM vyavasyet/ puurvoddiSTaM lakSaNaM sarvametajjuSTaM yasyaalaM viSeNa vraNaaH syuH// SS5.5.59/ luutaadaSTaa digdhaviddhaa viSairvaa juSTaa praayaste vraNaaH puutimaaMsaaH&/ teSaaM yuktyaa puutimaaMsaanyapohya vaaryokobhiH zoNitaM caapahRtya// SS5.5.60/ hRtvaa doSaan kSipramuurdhvaM tvadhazca samyak siJcet kSiiriNaaM tvakkaSaayaiH/ antarvastraM daapayecca pradehaan ziitairdravyairaajyayuktairviSaghnaiH// SS5.5.61/ bhinne tvasthnaa duSTajaatena kaaryaH puurvo maargaH paittike yo viSe ca/ trivRdvizalye madhukaM haridre raktaa narendro lavaNazca vargaH// SS5.5.62/ kaTutrikaM caiva sucuurNitaani zRGge nidadhyaanmadhusaMyutaani/ eSo+agado hanti viSaM prayuktaH paanaaJjanaabhyaJjananasyayogaiH// SS5.5.63/ avaaryaviiryo viSavegahantaa& mahaagado naama mahaaprabhaavaH/ viDaGgapaaThaatriphalaajamodaahiGguuni vakraM trikaTuuni caiva// SS5.5.64/ sarvazca vargo lavaNaH susuukSmaH sacitrakaH kSaudrayuto nidheyaH/ zRGge gavaaM zRGgamayena caiva pracchaaditaH pakSamupekSitazca// SS5.5.65/ eSo+agadaH sthaavarajaGgamaanaaM jetaa& viSaaNaamajito hi naamnaa/ prapauNDariikaM suradaaru mustaa kaalaanusaaryaa kaTurohiNii ca// SS5.5.66/ sthauNeyakadhyaamakagugguluuni& punnaagataaliizasuvarcikaazca/ kuTannaTailaasitasindhuvaaraaH zaileyakuSThe tagaraM priyaGguH// SS5.5.67/ rodhraM jalaM kaaJcanagairikaM ca samaagadhaM candanasaindhavaM ca/ suukSmaaNi cuurNaani samaani kRtvaa zRGge nidadhyaanmadhusaMyutaani// SS5.5.68/ eSo+agadastaarkSya iti pradiSTo viSaM nihanyaadapi takSakasya/ maaMsiihareNutriphalaamuraGgiiraktaalataayaSTikapadmakaani// SS5.5.69/ viDaGgataaliizasugandhikailaatvakkuSThapatraaNi sacandanaani/ bhaargii paTolaM kiNihii sapaaThaa mRgaadanii karkaTikaa purazca// SS5.5.70/ paalindyazokau kramukaM surasyaaH prasuunamaaruSkarajaM ca puSpam/ suukSmaani cuurNaani samaani zRGge nyaset sapittaani samaakSikaaNi&// SS5.5.71/ varaahagodhaazikhizallakiinaaM& maarjaarajaM paarSatanaakule ca/ yasyaagado+ayaM sukRto gRhe syaannamnarSabho naama nararSabhasya// SS5.5.72/ na tatra sarpaaH kuta eva kiiTaastyajanti viiryaaNi viSaaNi caiva/ etena bheryaH paTahaazca digdhaa naanadyamaanaa viSamaazu hanyuH// SS5.5.73/ digdhaaH pataakaazca niriikSya sadyo viSaabhibhuutaa hyaviSaa bhavanti/ laakSaa hareNurnaladaM priyaGguH zigrudvayaM yaSTikapRthvikaazca// SS5.5.74/ cuurNiikRto+ayaM rajaniivimizro &sarpirmadhubhyaaM sahito nidheyaH/ zRGge gavaaM puurvavadaapidhaanastataH prayojyo+aJjananasyapaanaiH// SS5.5.75/ saMjiivano naama gataasukalpaaneSo+agado jiivayatiiha martyaan/ zleSmaatakiikaTphalamaatuluGgyaH zvetaa girihvaa kiNihii sitaa ca// SS5.5.76/ sataNDuliiyo+agada eSa mukhyo viSeSu darviikararaajilaanaam/ draakSaa sugandhaa nagavRttikaa ca zvetaa &samaGgaa samabhaagayuktaa// SS5.5.77/ deyo dvibhaagaH surasaacchadasya kapitthabilvaadapi daaDimaacca/ &tathaa+ardhabhaagaH sitasindhuvaaraadaGkoThamuulaadapi gairikaacca// SS5.5.78/ eSo+agadaH kSaudrayuto nihanti vizeSato maNDalinaaM viSaaNi/ vaMzatvagaardraa++aamalakaM kapitthaM kaTutrikaM haimavatii sakuSThaa// SS5.5.79/ karaJjabiijaM tagaraM ziriiSapuSpaM ca gopittayutaM nihanti/ viSaaNi luutondurapannagaanaaM kaiTaM ca lepaaJjananasyapaanaiH// SS5.5.80/ puuriiSamuutraanilagarbhasaGgaannihanti vartyaJjananaabhilepaiH/ kaacaarmakothaan paTalaaMzca ghoraan puSpaM ca hantyaJjananasyayogaiH// SS5.5.81/ samuulapuSpaaGkuravalkabiijaat kvaathaH ziriiSaat trikaTupragaaDhaH/ salaavaNaH kSaudrayuto+atha piito vizeSataH kiiTaviSaM nihanti// SS5.5.82/ kuSThaM trikaTukaM daarvii madhukaM lavaNadvayam/ maalatii naagapuSpaM ca sarvaaNi madhuraaNi ca// SS5.5.83/ kapittharasapiSTo+ayaM zarkaraakSaudrasaMyutaH/ viSaM hantyagadaH sarvaM muuSikaaNaaM vizeSataH// SS5.5.84/ &somaraajiiphalaM puSpaM kaTabhii sindhuvaarakaH/ corako varuNaH kuSThaM sarpagandhaa sasaptalaa// SS5.5.85/ punarnavaa ziriiSasya puSpamaaragvadhaarkajam/ zyaamaa+ambaSThaa viDaGgaani tathaa+amraazmantakaani ca// SS5.5.86/ bhuumii kurabakazcaiva gaNa ekasaraH smRtaH/ ekazo dvitrizo vaa+api prayoktavyo viSaapahaH// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane sarpadaSTaviSacikitsitaM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ SS5.6.1/ athaato dundubhisvaniiyaM &kalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.6.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.6.3/ dhavaazvakarNaziriiSatinizapalaazapicumardapaaTalipaaribhadrakaamrodumbarakarahaaTakaarjunakakubhasarjakapiitanazleSmaatakaaGkoThaamalakapragrahakuTajazamiikapitthaazmantakaarkacirabilvamahaavRkSaaruSkaraaralumadhukamadhuzigruzaakagojiimuurvaabhuurjatilvakekSurakagopaghoNTaarimedaanaaM bhasmaanyaahRtya gavaaM muutreNa kSaarakalpena parisraavya vipacet, dadyaaccaatra pippaliimuulataNDuliiyakavaraaGgacocamaJjiSThaakaraJjikaahastipippaliimaricaviDaGgagRhadhuumaanantaasomasaralaabaahliikaguhaakozaamrazvetasarSapavaruNalavaNaplakSaniculakavaJjulavakraalavardhamaanaputrazreNiisaptaparNaTuNTukailavaalukanaagadantyativiSaabhayaabhadradaarukuSThaharidraavacaacuurNaani lohaanaaM ca samabhaagaani, tataH kSaaravadaagatapaakamavataarya lohakumbhe nidadhyaat// SS5.6.4/ anena dundubhiM limpet pataakaaM toraNaani ca/ zravaNaaddarzanaat sparzaat &viSaat saMpratimucyate// SS5.6.5/ eSa kSaaraagado naama zarkaraasvazmariiSu ca/ arzaHsu &vaatagulmeSu kaasazuulodareSu ca// SS5.6.6/ ajiirNe grahaNiidoSe bhaktadveSe& ca daaruNe/ &zophe sarvasare caapi deyaH zvaase ca daaruNe// SS5.6.7/ sadaa sarvaviSaartaanaaM sarvayaivopayujyate/ eSa takSakamukhyaanaamapi daryaaGkuzo+agadaH// SS5.6.8/ viDaGgatriphalaadantiibhadradaaruhareNavaH/ taaliizapatramaJjiSThaakezarotpalapadmakam// SS5.6.9/ daaDimaM maalatiipuSpaM rajanyau saarive sthire/ priyaGgustagaraM kuSThaM bRhatyau cailavaalukam// SS5.6.10/ sacandanagavaakSiibhiretaiH siddhaM viSaapaham/ sarpiH kalpaaNakaM hyetadgrahaapasmaaranaazanam// SS5.6.11/ paaNDvaamayagarazvaasamandaagnijvarakaasanut/ zoSiNaamalpazukraaNaaM vandhyaanaaM ca prazasyate// SS5.6.12/ apaamaargasya biijaani ziriiSasya ca maaSakaan/ zvete dve kaakamaaciiM ca gavaaM muutreNa peSayet// SS5.6.13/ sarpiretaistu saMsiddhaM viSasaMzamanaM param/ amRtaM naama vikhyaatamapi saMjiivayenmRtam// SS5.6.14/ candanaaguruNii kuSThaM tagaraM tilaparNikam/ &prapauNDariikaM naladaM saralaM devadaaru ca// SS5.6.15/ bhadrazriyaM yavaphalaaM bhaargiiM niiliiM sugandhikaam/ kaaleyakaM padmakaM ca madhukaM &naagaraM jaTaam// SS5.6.16/ punnaagailailavaaluuni gairikaM dhyaamakaM balaam/ toyaM sarjarasaM maaMsiiM zatapuSpaaM hareNukaam// SS5.6.17/ taaliizapatraM kSudrailaaM priyaGguM sakuTannaTam/ zilaapuSpaM sazaileyaM patraM kaalaanusaarivaam// SS5.6.18/ &kaTutrikaM ziitazivaM kaazmaryaM kaTurohiNiim/ somaraajiimativiSaaM pRthvikaamindravaaruNiim&// SS5.6.19/ uziiraM varuNaM mustaM kustumburu nakhaM tathaa/ zvete haridre sthauNeyaM laakSaaM ca lavaNaani ca// SS5.6.20/ kumudotpalapadmaani puSpaM caapi tathaa+arkajam/ campakaazokasumanastilvakaprasavaani ca// SS5.6.21/ paaTaliizaalmaliizailuziriiSaaNaaM tathaiva ca/ kusumaM tRNamuulyaazca surabhiisindhuvaarajam&// SS5.6.22/ dhavaazvakarNapaarthaanaaM puSpaaNi tinizasya ca/ gugguluM kuGkumaM bimbiiM sarpaakSiiM gandhanaakuliim// SS5.6.23/ etat saMbhRtya saMbhaaraM suukSmacuurNaani& kaarayet/ gopittamadhusarpirbhiryuktaM zRGge nidhaapayet// SS5.6.24/ bhagnaskandhaM vivRtaakSaM mRtyordaMSTraantaraM gatam/ anenaagadamukhyena &manuSyaM punaraaharet// SS5.6.25/ eSo+agnikalpaM durvaaraM kruddhasyaamitatejasaH/ viSaM naagapaterhanyaat prasabhaM vaasukerapi// SS5.6.26/ mahaasugandhinaamaa+ayaM paJcaaziityaGgasaMyutaH/ raajaa+agadaanaaM sarveSaaM raajJo haste bhavet sadaa// SS5.6.27/ &snaataanuliptastu nRpo bhavet sarvajanapriyaH/ bhraajiSNutaaM ca &labhate zatrumadhyagato+api san// SS5.6.28/ uSNavarjyo vidhiH kaaryo viSaartaanaaM vijaanataa/ muktvaa kiiTaviSaM taddhi ziitenaabhipravardhate// SS5.6.29/ annapaanavidhaavuktamupadhaarya zubhaazubham/ zubhaM deyaM viSaartebhyo viruddhebhyazca vaarayet// SS5.6.30/ phaaNitaM zugrusauviiramajiirNaadhyazanaM tathaa/ varjayecca samaasena navadhaanyaadikaM gaNam// SS5.6.31/ divaasvapnaM vyavaayaM ca vyaayaamaM krodhamaatapam/ suraatilakulatthaaMzca varjayeddhi viSaaturaH// SS5.6.32/ prasannadoSaM prakRtisthadhaatumannaabhikaaGkSaM& samasuutrajihvam/ &prasannavarNendriyacittaceSTaM vaidyo+avagacchedaviSaM manuSyam// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane dundubhisvaniiyakalpo naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ SS5.7.1/ athaato muuSikakalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.7.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.7.3/ puurvaM zukraviSaa uktaa bhuuSikaa ye samaasataH/ naamalakSaNabhaiSajyairaSTaadaza nibodha me&// SS5.7.4/ laalanaH putrakaH kRSNo haMsirazcikviras(haMsirazcikkiras) tathaa/ chucchundaro+alasazcaiva kaSaayadazano+api ca// SS5.7.5/ kuliGgazcaajitazcaiva capalaH kapilastathaa/ kokilo+aruNasaMjJazca mahaakRSNastathonduraH// SS5.7.6/ zvetena mahataa saardhaM kapilenaakhunaa tathaa/ muuSikazca kapotaabhastathaivaaSTaadaza smRtaaH// SS5.7.7/ zukraM patati yatraiSaaM zukraspRSTaiH& spRzanti vaa/ nakhadantaadibhistasmin gaatre raktaM praduSyati// SS5.7.8/ jaayante granthayaH zophaaH karNikaa maNDalaani ca/ piiDakopacayazcogro visarpaaH kiTibhaani ca// SS5.7.9/ parvabhedo rujastiivraa &muurcchaa+aGgasadanaM jvaraH/ daurbalyamaruciH zvaaso vamathurlomaharSaNam// SS5.7.10/ daSTaruupaM samaasoktametadvyaasamataH& zRNu/ laalaasraavo laalanena hikkaa chardizca jaayate// SS5.7.11/ taNDuliiyakakalkaM tu lihyaattatra samaakSikam/ putrakeNaaGgasaadazca paaNDuvarNazca jaayate// SS5.7.12/ ciiyate granthibhizcaaGgamaakhuzaavakasannibhaiH/ ziriiSeGgudakalkaM tu lihyaattatra samaakSikam// SS5.7.13/ &kRSNena daMze zopho+asRkchardiH praayazca durdine/ ziriiSaphalakuSThaM tu pibet kiMzukabhasmanaa// SS5.7.14/ haMsireNaannavidveSo jRmbhaa romNaaM ca harSaNam/ pibedaaragvadhaadiM tu suvaantastatra maanavaH// SS5.7.15/ cikvireNa(cikkireNa) ziroduHkhaM zopho hikkaa vamistathaa/ jaaliniimadanaaGkoThakaSaayairvaamayettu tam// SS5.7.16/ yavanaalarSabhiikSaaraM bRhatyozcaatra daapayet/ &chucchundareNa taT chardirjvaro daurbalyameva ca// SS5.7.17/ griivaastambhaH pRSThazopho gandhaajJaanaM visuucikaa/ cavyaM hariitakii zuNThii viDaGgaM pippalii madhu// SS5.7.18/ aGkoThabiijaM ca tathaa pibedatra viSaapaham/ griivaastambho+alasenordhvavaayurdaMze rujaa jvaraH// SS5.7.19/ mahaagadaM sasarpiSkaM lihyaattatra samaakSikam/ nidraa kaSaayadantena hRcchoSaH kaarzyameva ca// SS5.7.20/ kSaudropetaaH ziriiSasya lihyaat saaraphalatvacaH/ kuliGgena rujaH& zopho raajyazca daMzamaNDale// SS5.7.21/ sahe sasindhuvaare ca lihyaattatra samaakSike/ &ajitenaaGgakRSNatvaM chardirmuurcchaa ca hRdgrahaH// SS5.7.22/ snukkSiirapiSTaaM paalindiiM maJjiSThaaM madhunaa lihet/ capalena bhavecchardirmuurcchaa ca saha tRSNayaa// SS5.7.23/ &kSaudreNa triphalaaM lihyaadbhadrakaaSThajaTaanvitaam/ kapilena vraNe kotho jvaro granthyudgamaH satRT// SS5.7.24/ lihyaanmadhuyutaaM zvetaaM zvetaaM caapi punarnavaam/ granthayaH kokilenograa jvaro daahazca daaruNaH&// SS5.7.25/ varSaabhuuniiliniikvaathakalkasiddhaM ghRtaM pibet/ aruNenaanilaH kruddho vaatajaan kurute gadaan// SS5.7.26/ mahaakRSNena pittaM ca zvetena kapha eva ca/ mahataa kapilenaasRk &kapotena catuSTayam// SS5.7.27/ bhavanti caiSaaM daMzeSu granthimaNDalakarNikaaH/ piDakopacayazcograH zophazca bhRzadaaruNaH// SS5.7.28/ dadhikSiiraghRtaprasthaastrayaH pratyekazo mataaH/ karaJjaaragvadhavyoSabRhatyaMzumatiisthiraaH// SS5.7.29/ niSkvaathya caiSaaM kvaathasya caturtho+aMzaH punarbhavet/ &trivRdgojyamRtaavakrasarpagandhaaH samRttikaaH// SS5.7.30/ kapitthadaaDimatvak ca zlakSNapiSTaaH& pradaapayet/ tat sarvamekataH kRtvaa zanairmRdvagninaa pacet// SS5.7.31/ paJcaanaamaruNaadiinaaM viSametadvyapohati/ kaakaadaniikaakamaacyoH svaraseSvathavaa kRtam// SS5.7.32/ siraazca &sraavayet praaptaaH kuryaat saMzodhanaani ca/ sarveSaaM ca vidhiH kaaryo muuSikaaNaaM viSeSvayam// SS5.7.33/ dagdhvaa visraavayeddaMzaM pracchitaM ca pralepayet/ ziriiSarajaniikuSThakuGkumairamRtaayutaiH// SS5.7.34/ chardanaM jaaliniikvaathaiH zukaakhyaaGkoThayorapi/ zukaakhyaakoSavatyozca muulaM madana eva ca// SS5.7.35/ devadaaliiphalaM caiva dadhnaa piitvaa viSaM vamet/ sarvamuuSikadaSTaanaameSa yogaH sukhaavahaH// SS5.7.36/ phalaM vacaa devadaalii kuSThaM gomuutrapeSitam/ puurvakalpena yojyaaH& syuH sarvonduruviSacchidaH// SS5.7.37/ virecane trivRddantiitriphalaakalka iSyate/ zirovirecane saaraH ziriiSasya phalaani ca// SS5.7.38/ hitastrikaTukaaDhyazca gomayasvaraso+aJjane/ &kapitthagomayarasau lihyaanmaakSikasaMyutau// SS5.7.39/ rasaaJjanaharidrendrayavakaTviiSu vaa kRtam/ praataH saativiSaM kalkaM lihyaanmaakSikasaMyutam// SS5.7.40/ taNDuliiyakamuuleSu sarpiH siddhaM pibennaraH/ aasphotamuulasiddhaM vaa paJcakaapitthameva vaa// SS5.7.41/ muuSikaaNaaM viSaM praayaH kupyatyabhreSvanirhRtam&/ tatraapyeSa vidhiH kaaryo yazca duuSiviSaapahaH// SS5.7.42/ sthiraaNaaM rujataaM vaa+api vraNaanaaM karNikaaM bhiSak/ paaTayitvaa yathaadoSaM vraNavaccaapi zodhayet// SS5.7.43/ zvazRgaalatarakSvRkSavyaaghraadiinaaM yadaa+anilaH/ zleSmapraduSTo muSNaati saMjJaaM saMjJaavahaazritaH// SS5.7.44/ tadaa prasrastalaaGguulahanuskandho+atilaalavaan/ &atyarthabadhiro+andhazca so+anyonyamabhidhaavati// SS5.7.45/ tenonmattena daSTasya daMSTriNaa saviSeNa tu/ suptataa jaayate daMze kRSNaM caatisravatyasRk// SS5.7.46/ digdhaviddhasya liGgena praayazazcopalakSitaH/ yena caapi bhaveddaSTastasya ceSTaaM rutaM naraH// SS5.7.47/ bahuzaH pratikurvaaNaH kriyaahiino vinazyati/ daMSTriNaa yena daSTazca tadruupaM yastu pazyati// SS5.7.48/ &apsu vaa yadi vaa++aadarzo+ariSTaM tasya vinirdizet/ trasyatyakasmaadyo+abhiikSNaM &dRSTvaa spRSTvaa+api vaa jalam// SS5.7.49/ jalatraasaM tu vidyaattaM riSTaM &tadapi kiirtitam/ adaSTo vaa jalatraasii na kathaJcana sidhyati// SS5.7.50/ prasupto+athotthito vaa+api svasthastrasto na sidhyati/ daMzaM visraavya tairdaSTe sarpiSaa paridaahitam// SS5.7.51/ pradihyaadagadaiH sarpiH puraaNaM paayayeta ca/ arkakSiirayutaM &hyasya dadyaaccaapi vizodhanam// SS5.7.52/ zvetaaM punarnavaaM caasya dadyaaddhattuurakaayutaam/ palalaM tilatailaM ca ruupikaayaaH payo guDaH// SS5.7.53/ nihanti viSamaalarkaM meghavRndamivaanilaH/ muulasya zarapuGkhaayaaH karSaM dhattuurakaardhikam// SS5.7.54/ taNDulodakamaadaaya peSayettaNDulaiH saha/ unmattakasya patraistu saMveSTyaapuupakaM pacet// SS5.7.55/ khaadedauSadhakaale tamalarkaviSaduuSitaH/ karoti &zvavikaaraaMstu tasmiJjiiryati cauSadhe// SS5.7.56/ vikaaraaH zizire yaapyaa gRhe vaarivivarjite/ tataH zaantavikaarastu snaatvaa caivaapare+ahani// SS5.7.57/ zaaliSaaSTikayorbhaktaM kSiireNoSNena bhojayet/ dinatraye paJcame vaa vidhireSo+ardhamaatrayaa// SS5.7.58/ kartavyo bhiSajaa+avazyamalarkaviSanaazanaH/ kupyet svayaM viSaM yasya na sa jiivati maanavaH// SS5.7.59/ tasmaat prakopayedaazu svayaM yaavat& prakupyati/ &biijaratnauSadhiigarbhaiH kumbhaiH ziitaambupuuritaiH// SS5.7.60/ snaapayettaM nadiitiire samantrairvaa catuSpathe/ baliM nivedya tatraapi piNyaakaM palalaM dadhi// SS5.7.61/ maalyaani ca vicitraaNi maaMsaM pakvaamakaM tathaa/ alakaadhipate yakSa saarameyagaNaadhipa// SS5.7.62/ alarkajuSTametanme nirviSaM kuru maaciraat/ dadyaat saMzodhanaM tiikSNamevaM &snaatasya dehinaH// SS5.7.63/ azuddhasya suruuDhe+api vraNe kupyati tadviSam/ zvaadayo+abhihitaa vyaalaa ye+atra& daMSTraaviSaa mayaa// SS5.7.64/ ataH karoti daSTastu teSaaM ceSTaaM rutaM naraH/ bahuzaH pratikurvaaNo na ciraanmriyate ca saH// SS5.7.65/ nakhadantakSataM vyaalairyatkRtaM taddhimardayet/ siJcettailena koSNena te hi vaataprakopakaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane muuSikakalpo naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ SS5.8.1/ athaataH kiiTakalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS5.8.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS5.8.3/ sarpaaNaaM zukraviNmuutrazavapuutyaNDasaMbhavaaH/ vaayvagnyambuprakRtayaH kiiTaastu vividhaaH& smRtaaH// SS5.8.4/ sarvadoSaprakRtibhiryuktaaste pariNaamataH/ kiiTatve+api &sughoraaH syuH sarva eva caturvidhaaH// SS5.8.5/ kumbhiinasastuNDikerii zRGgii zatakuliirakaH/ ucciTiGgo+agninaamaa ca cicciTiGgo mayuurikaa// SS5.8.6/ aavartakastathorabhraH saarikaamukhavaidalau/ zaraavakurdo+abhiiraajiH paruSazcitraziirSakaH&// SS5.8.7/ zatabaahuzca yazcaapi raktaraajizca kiirtitaH/ aSTaadazeti vaayavyaaH& kiiTaaH pavanakopanaaH// SS5.8.8/ tairbhavantiiha daSTaanaaM rogaa vaatanimittajaaH/ kauNDinyakaH kaNabhako varaTii patravRzcikaH// SS5.8.9/ vinaasikaa braahmaNikaa bindulo bhramarastathaa/ baahyakii picciTaH kumbhii varcaHkiiTo+arimedakaH// SS5.8.10/ padmakiiTo dundubhiko makaraH zatapaadakaH/ paJcaalakaH paakamatsyaH &kRSNatuNDo+atha gardabhii// SS5.8.11/ kliitaH kRmisaraarii ca yazcaapyutklezakastathaa/ ete hyagniprakRtayazcaturviMzatireva ca// SS5.8.12/ tairbhavantiiha daSTaanaaM rogaaH pittanimittajaaH/ vizvambharaH paJcazuklaH &paJcakRSNo+atha kokilaH// SS5.8.13/ saireyakaH pracalako valabhaH kiTibhastathaa/ suuciimukhaH kRSNagodhaa yazca kaaSaayavaasikaH// SS5.8.14/ kiiTo gardabhakazcaiva& tathaa troTaka eva ca/ trayodazaite saumyaaH syuH kiiTaaH zleSmaprakopaNaaH// SS5.8.15/ tairbhavantiiha daSTaanaaM rogaaH kaphanimittajaaH/ tuGgiinaaso vicilakastaalako vaahakastathaa// SS5.8.16/ koSThaagaarii krimikaro yazca maNDalapucchakaH/ tuNDanaabhaH(tuGganaabhaH) sarSapiko valguliH zambukastathaa// SS5.8.17/ agnikiiTazca vijJeyaa dvaadaza praaNanaazanaaH/ tairbhavantiiha daSTaanaaM vegajJaanaani sarpavat// SS5.8.18/ taastaazca vedanaastiivraa rogaa vai saannipaatikaaH/ kSaraagnidagdhavaddaMzo raktapiitasitaaruNaH// SS5.8.19/ jvaraaGgamardaromaaJcavedanaabhiH samanvitaH/ chardyatiisaaratRSNaazca daaho muurcchaa vijRmbhikaa// SS5.8.20/ vepathuzvaasahikkaazca daahaH ziitaM ca daaruNam/ piDakopacayaH zopho granthayo maNDalaani ca// SS5.8.21/ dadravaH karNikaazcaiva visarpaaH kiTibhaani ca/ tairbhavantiiha daSTaanaaM yathaasvaM caapyupadravaaH// SS5.8.22/ ye+anye teSaaM vizeSaastu tuurNaM teSaaM samaadizet/ duuSiiviSaprakopaacca tathaiva viSalepanaat// SS5.8.23/ liGgaM tiikSNaviSeSvetacchRNu mandaviSeSvataH/ prasekaarocakacchardizirogauravaziitakaaH// SS5.8.24/ piDakaakoThakaNDuunaaM &janma doSavibhaagataH/ yogairnaanaavidhaireSaaM cuurNaani garamaadizet// SS5.8.25/ &duuSiiviSaprakaaraaNaaM tathaa caapyanulepanaat/ ekajaatiinatastuurdhvaM kiiTaan vakSyaami bhedataH// SS5.8.26/ saamaanyato daSTaliGgaiH saadhyaasaadhyakrameNa ca/ &trikaNTaH kariNii caapi hastikakSo+aparaajitaH/ catvaara ete kaNabhaa vyaakhyaataastiivravedanaaH// SS5.8.27/ tairdaSTasya zvayathuraGgamardo gurutaa gaatraaNaaM daMzaH kRSNazca bhavati// SS5.8.28/ &pratisuuryakaH, piGgaabhaaso, bahuvarNo, &niruupamo godhereka iti paJca godherakaaH&; tairdaSTasya zopho daaharujau ca bhavataH, godherakeNaitadeva granthipraadurbhaavo jvarazca// SS5.8.29/ &galagolikaa zvetaa, kRSNaa, raktaraajii, raktamaNDalaa, sarvazvetaa, sarSapiketyevaM SaT; taabhirdaSTe sarSapikaavarjaM daahazophakledaa bhavanti, sarSapikayaa hRdayapiDaa+atisaarazca, taasu madhye sarSapikaa praaNaharii// SS5.8.30/ zatapadyastu paruSaa, kRSNaa, citraa, kapilaa, piitikaa, raktaa, zvetaa, agniprabhaa, ityaSTau; taabhirdaSTe zopho vedanaa daahazca hRdaye, zvetaagniprabhaabhyaametadeva daaho muurcchaa caatimaatraM zvetapiDakotpattizca// SS5.8.31/ maNDuukaaH kRSNaH, saaraH, kuhako, harito, rakto, yavavarNaabho, bhRkuTii, koTikazcetyaSTau; tairdaSTasya daMze kaNDuurbhavati piitaphenaagamazca vaktraat, bhRkuTiikoTikaabhyaametadeva daahazchardirmuurcchaa caatimaatram// SS5.8.32/ vizvambharaabhirdaSTe daMzaH sarSapaakaaraabhiH piDakaabhiH sarujaabhizciiyate, ziitajvaraartazca puruSo bhavati// SS5.8.33/ ahiNDukaabhirdaSTe todadaahakaNDuzcayathavo bhavanti mohazca; kaNDuumakaabhirdaSTe piitaaGgazchardyatiisaarajvaraadibhirabhihanyate; zuukavRntaabhirdaSTe kaNDuukoThaaH pravardhante zuukaM caatra lakSyate// SS5.8.34/ pipiilikaaH sthuulaziirSaa, saMvaahikaa, brahmaNikaa, aGgulikaa; kapilikaa, citravarNeti SaT; taabhirdaSTe& daMze zvayathuragnisparzavaddaahazophau bhavataH// SS5.8.35/ makSikaaH kaantaarikaa, kRSNaa, piGgalaa, madhuulikaa, kaaSaayii, sthaaliketyevaM SaT; taabhirdaSTasya kaNDuzophadaaharujo bhavanti, sthaalikaakaaSaayiibhyaametadeva zyaavapiDakotpattirupadravaazca jvaraadayo bhavanti, kaaSaayii sthaalikaa ca praaNahare&// SS5.8.36/ mazakaaH saamudraH, parimaNDalo, hastimazakaH, kRSNaH, paarvatiiya iti paJca; tairdaSTasya tiivraa kaNDuurdaMzazophazca, paarvatiiyastu kiiTaiH praaNaharaistulyalakSaNaH// SS5.8.37/ nakhaavakRSTe+atyarthaM piDakaadaahapaakaa bhavanti/ jalaukasaaM daSTalakSaNamuktaM cikitsitaM ca// SS5.8.38/ bhavanti caatra godherakaH sthaalikaa ca ye ca zvetaagnisaprabhe/ bhRkuTii koTikazcaiva na sidhyantyekajaatiSu// SS5.8.39/ zavamuutrapuriiSaistu saviSairavamarzanaat/ syuH kaNDuudaahakoThaaruHpiDakaatodavedanaaH// SS5.8.40/ prakledavaaMstathaa sraavo bhRzaM saMpaacayettvacam/ digdhaviddhakriyaastatra yathaavadavacaarayet// SS5.8.41/ naavasannaM na cotsannamatisaMrambhavedanam/ daMzaadau vipariitaarti kiiTadaSTaM subaadhakam// SS5.8.42/ daSTaanugraviSaiH kiiTaiH sarpavat samupaacaret/ trividhaanaaM tu puurveSaaM& traividhyena kriyaa hitaaH// SS5.8.43/ svedamaalepanaM sekaM coSNamatraavacaarayet/ anyatra muurcchitaaddaMzaat paakakothaprapiiDitaat// SS5.8.44/ viSaghnaM ca vidhiM sarvaM &bahuzaH zodhanaani ca/ ziriiSakaTukaakuSThavacaarajanisaindhavaiH&// SS5.8.45/ kSiiramajjavasaasarpiHzuNThiipippalidaaruSu/ utkaarikaa sthiraadau vaa sukRtaa svedane hitaa// SS5.8.46/ na svedayeta caadaMzaM dhuumaM vakSyaami vRzcike/ agadaanekajaatiiSu pravakSyaami pRthak pRthak// SS5.8.47/ kuSThaM vakraM vacaa paaThaa bilvamuulaM suvarcikaa/ gRhadhuumaM haridre dve trikaNTakaviSe hitaaH// SS5.8.48/ rajanyaagaaradhuumazca vakraM kuSThaM palaazajam/ galagolikadaSTaanaamagado viSanaazanaH// SS5.8.49/ kuGkumaM tagaraM zigru padmakaM rajaniidvayam/ agado jalapiSTo+ayaM zatapadviSanaazanaH// SS5.8.50/ meSazRGgii vacaa paaThaa niculo rohiNii jalam/ sarvamaNDuukadaSTaanaamagado+ayaM viSaapahaH// SS5.8.51/ &dhavaazvagandhaatibalaabalaasaatiguhaaguhaaH/ vizvambharaabhidaSTaanaamagado+ayaM viSaapahaH// SS5.8.52/ ziriiSaM tagaraM kuSThaM zaaliparNii sahaa nize/ ahiNDukaabhirdaSTaanaamagado viSanaazanaH// SS5.8.53/ kaNDuumakaabhirdaSTaanaaM raatrau ziitaaH kriyaa hitaaH/ divaa te naiva sidhyanti suuryarazmibalaarditaaH// SS5.8.54/ vakraM kuSThamapaamaargaH zuukavRntaviSe+agadaH/ bhRGgasvarasapiSTaa vaa kRSNavalmiikamRttikaa// SS5.8.55/ pipiilikaabhirdaSTaanaaM makSikaamazakaistathaa/ gomuutreNa yuto lepaH kRSNavalmiikamRttikaa// SS5.8.56/ nakhaavaghRSTasaMjaate zophe bhRGgaraso hitaH&/ pratisuuryakadaSTaanaaM sarpadaSTavadaaceret/ trividhaa vRzcikaaH proktaa mandamadhyamahaaviSaaH// SS5.8.57/ gozakRtkothajaa mandaa madhyaaH kaaSTheSTikodbhavaaH/ sarpakothodbhavaastiikSNaa ye caanye viSasaMbhavaaH// SS5.8.58/ mandaa dvaadaza madhyaastu trayaH paJcadazottamaaH/ daza viMzatirityete saMkhyayaa parikiirtitaaH// SS5.8.59/ kRSNaH zyaavaH karburaH &paaNDuvarNo gomuutraabhaH &karkazo mecakazca/ &piito dhuumro romazaH zaaDvalaabho raktaH zvetenodareNeti mandaaH&// SS5.8.60/ yuktaazcaite vRzcikaaH pucchadeze syurbhuuyobhiH parvabhizcetarebhyaH/ ebhirdaSTe vedanaa vepathuzca gaatrastambhaH kRSNaraktaagamazca// SS5.8.61/ zaakhaadaSTe vedanaa cordhvameti daahasvedau daMzazopho jvarazca/ raktaH piitaH kaapilenodareNa sarve dhuumraaH parvabhizca tribhiH syuH// SS5.8.62/ ete muutroccaarapuutyaNDajaataa madhyaa jJeyaastriprakaaroragaaNaam/ yasyaiteSaamanvayaadyaH prasuuto doSotpattiM tatsvaruupaaM sa kuryaat// SS5.8.63/ jihvaazopho &bhojanasyaavarodho muurcchaa cograa madhyaviiryaabhidaSTe&/ zvetazcitraH zyaamalo lohitaabho& raktaH zveto raktaniilodarau ca// SS5.8.64/ &piito+arakto niilapiito+aparastu rakto niilo niilazuklastathaa ca/ rakto babhruH puurvavaccaikaparvaa yazcaaparvaa parvaNii dve ca yasya// SS5.8.65/ naanaaruupaa varNatazcaapi ghoraa jJeyaazcaite vRzcikaaH praaNacauraaH&/ janmaiteSaaM sarpakothaat pradiSTaM dehebhyo vaa ghaatitaanaaM viSeNa// SS5.8.66/ ebhirdaSTe sarpavegapravRttiH sphoTotpattirbhraantidaahau jvarazca/ khebhyaH kRSNaM zoNitaM yaati tiivraM tasmaat& praaNaistyajyate ziighrameva// SS5.8.67/ ugramadhyaviSairdaSTaM cikitset sarpadaSTavat/ aadaMzaM sveditaM cuurNaiH pracchitaM pratisaarayet// SS5.8.68/ rajaniisaindhavavyoSaziriiSaphalapuSpajaiH/ maatuluGgaamlagomuutrapiSTaM ca surasaagrajam// SS5.8.69/ lepe svede sukhoSNaM ca gomayaM hitamiSyate/ paane kSaudrayutaM &sarpiH kSiiraM vaa bahuzarkaram// SS5.8.70/ daMzaM mandaviSaaNaaM tu cakratailena secayet/ vidaariigaNasiddhena sukhoSNenaathavaa punaH// SS5.8.71/ kuryaaccotkaarikaasvedaM viSaghnairupanaahayet&/ guDodakaM vaa suhimaM caaturjaatakasaMyutam// SS5.8.72/ paanamasmai pradaatavyaM kSiiraM vaa saguDaM himam/ zikhikukkuTabarhaaNi saindhavaM tailasarpiSii// SS5.8.73/ dhuumo hanti prayuktastu ziighraM vRzcikajaM viSam/ kusumbhapuSpaM rajanii nizaa vaa kodravaM tRNam// SS5.8.74/ ebhirghRtaaktairdhuupastu paayudeze prayojitaH/ naazayedaazu kiiTotthaM vRzcikasya ca yadviSam// SS5.8.75/ luutaaviSaM ghoratamaM durvijJeyatamaM ca tat/ &duzcikitsyatamaM caapi bhiSagbhirmandabuddhibhiH// SS5.8.76/ saviSaM nirviSaM caitadityevaM parizaGkite/ viSaghnameva kartavyamavirodhi yadauSadham// SS5.8.77/ agadaanaaM hi saMyogo viSajuSTasya yujyate/ nirviSe maanave yukto+agadaH saMpadyate+asukham// SS5.8.78/ tasmaat &sarvaprayatnena jJaatavyo viSanizcayaH/ ajJaatvaa viSasadbhaavaM bhiSagvyaapaadayennaram// SS5.8.79/ prodbhidyamaanastu yathaa+aGkureNa na vyaktajaatiH pravibhaati vRkSaH/ tadvadduraalakSyatamaM hi taasaaM viSaM zariire pravikiirNamaatram// SS5.8.80/ iiSatsakaNDu pracalaM sakoThamavyaktavarNaM prathame+ahani syaat/ anteSu zuunaM parinimnamadhyaM pravyaktaruupaM ca dine dvitiiye// SS5.8.81/ tryaheNa taddarzayatiiha ruupaM viSaM caturthe+ahani kopameti/ ato+adhike+ahni prakaroti jantorviSaprakopaprabhavaan vikaaraan// SS5.8.82/ SaSThe dine viprasRtaM tu sarvaan marmapradezaan bhRzamaavRNoti/ tat saptame+atyarthapariitagaatraM vyaapaadayenmartyamatipravRddham// SS5.8.83/ yaastiikSNacaNDograviSaa hi luutaastaaH saptaraatreNa naraM nihanyuH/ ato+adhikenaapi nihanyuranyaa yaasaaM viSaM madhyamaviiryamuktam// SS5.8.84/ yaasaaM kaniiyo viSaviiryamuktaM taaH pakSamaatreNa vinaazayanti/ tasmaat prayatnaM bhiSagatra kuryaadaadaMzapaataadviSaghaatiyogaiH// SS5.8.85/ viSaM tu laalaanakhamuutradaMSTraarajaHpuriiSairatha cendriyeNa/ saptaprakaaraM visRjanti luutaastadugramadhyaavaraviiryayuktam// SS5.8.86/ sakaNDukoThaM sthiramalpamuulaM laalaakRtaM mandarujaM vadanti/ zophazca kaNDuuzca pulaalikaa& ca dhuumaayanaM caiva nakhaagradaMze// SS5.8.87/ daMzaM tu muutreNa sakRSNamadhyaM saraktaparyanmavehi diirNam/ daMSTraabhirugraM kaThinaM vivarNaM jaaniihi daMzaM sthiramaNDalaM ca// SS5.8.88/ rajaHpuriiSendriyajaM hi viddhi sphoTaM vipakvaamalapiilupaaNDum/ etaavadetat samudaahRtaM tu vakSyaami luutaaprabhavaM puraaNam// SS5.8.89/ saamaanyato daSTamasaadhyasaadhyaM cikitsitaM caapi yathaavizeSam/ SS5.8.90/ vizvaamitro nRpavaraH kadaacidRSisattamam/ vaziSThaM kopayaamaasa gatvaa++aazramapadaM kila// SS5.8.91/ kupitasya munestasya lalaaTaat svedabindavaH/ apatan darzanaadeva &svestatsamatejasaH// SS5.8.92/ tRNe maharSiNaa luune dhenvarthaM saMbhRte+api ca/ tato jaataastvimaa ghoraa naanaaruupaa mahaaviSaaH/ apakaaraaya vartante nRpasaadhanavaahane// SS5.8.93/ yasmaalluunaM tRNaM praaptaa muneH prasvedabindavaH/ tasmaalluuteti bhaaSyante saGkhyayaa taazca SoDaza// SS5.8.94/ kRcchrasaadhyaastathaa+asaadhyaa luutaastu dvividhaaHsmRtaaH/ tasmaamaSTau kRcchrasaadhyaa varjyaastaavatya eva tu// SS5.8.95/ trimaNDalaa tathaa zvetaa kapilaa piitikaa tathaa/ aalamuutraviSaa raktaa kasanaa caaSTamii smRtaa// SS5.8.96/ taabhirdaSTe ziroduHkhaM kaNDuurdaMze ca vedanaa/ bhavanti ca vizeSeNa gadaaH zlaiSmikavaatikaaH// SS5.8.97/ sauvarNikaa laajavarNaa jaalinyeNiipadii tathaa/ kRSNaa+agnivarNaa kaakaaNDaa maalaaguNaa+aSTamii tathaa// SS5.8.98/ taabhirdaSTe daMzakothaH pravRttiH kSatajasya ca/ jvaro daaho+astisaarazca gadaaH syuzca tridoSajaaH// SS5.8.99/ piDakaa vividhaakaaraa maNDalaani mahaanti ca/ mahaanto mRdavaH zophaa raktaaH zyaavaazcalaastathaa// SS5.8.100/ saamaanyaM sarvaluutaanaametadaadaMzalakSaNam/ vizeSalakSaNaM taasaaM vakSyaami sacikitsitam// SS5.8.101/ trimaNDalaayaa daMze+asRk kRSNaM sravati diiryate/ baadhiryaM kaluSaa dRSTistathaa daahazca netrayoH// SS5.8.102/ tatraarkamuulaM rajanii naakulii pRzniparNikaa/ paanakarmaNi zasyante nasyaalepaaJjaneSu ca// SS5.8.103/ zvetaayaaH piDakaa daMze zvetaa kaNDuumatii bhavet/ daahamuurcchaajvaravatii visarpakledarukkarii// SS5.8.104/ tatra candanaraasnailaahareNunalavaJjulaaH/ kuSThaM laamajjakaM vakraM naladaM caagado hitaH// SS5.8.105/ aadaMze piDakaa taamraa kapilaayaaH sthiraa bhavet/ ziraso gauravaM daahastimiraM bhrama eva ca// SS5.8.106/ tatra padmakakuSThailaakaraJjakakubhatvacaH/ sthiraarkaparNyapaamaargaduurvaabraahmyo viSaapahaaH// SS5.8.107/ aadaMze piitikaayaastu piDakaa piitikaa sthiraa/ bhavecchardirjvaraH zuulaM muurdhni rakte tathaa+akSiNii// SS5.8.108/ tatreSTaaH kuTajoziiratuGgapadmakavaJjulaaH/ ziriiSakiNihiizelukadambakakubhatvacaH// SS5.8.109/ raktamaNDanibhe daMze piDakaaH sarSapaa iva/ jaayante taaluzoSazca daahazcaalaviSaardite// SS5.8.110/ tatra priyaGguhriiberakuSThalaamajjavaJjulaaH/ agadaH zatapuSpaa ca sapippalavaTaaGkuraaH// SS5.8.111/ puutirmuutraviSaadaMzo visarpii kRSNazoNitaH/ kaasazvaasavamiimuurcchaajvaradaahasamanvitaH// SS5.8.112/ manaHzilaalamadhukakuSThacandanapadmakaiH/ madhumizraiH salaamajjairagadastatra kiirtitaH// SS5.8.113/ aapaaNDupiDako daMzo daahakledasamanvitaH/ raktaayaa raktaparyanto vijJeyo raktasaMyutaH// SS5.8.114/ kaaryastatraagadastoyacandanoziirapadmakaiH/ tathaivaarjunazelubhyaaM tvagbhiraamraatakasya ca// SS5.8.115/ picchilaM kasanaadaMzaadrudhiraM ziitalaM sravet/ kaasazvaasau ca tatroktaM raktaluutaackitsitam// SS5.8.116/ puriiSagandhiralpaasRk kRSNaayaa daMza eva tu/ jvaramuurcchaavamiidaahakaasazvaasasamanvitaH// SS5.8.117/ tatrailaavakrasarpaakSiigandhanaakulicandanaiH/ mahaasugandhisaahitaiH pratyaakhyaayaagadaH smRtaH// SS5.8.118/ daMze daaho+agnivaktraayaaH sraavo+atyarthaM jvarastathaa/ &coSakaNDuuromaharSaa daahavisphoTasaMyutaH// SS5.8.119/ kRSNaaprazamanaM caatra pratyaakhyaaya prayojayet/ saarivoziirayaSTyaahvacandanotpalapadmakam// SS5.8.120/ sarvaasaameva yuJjiita viSe zleSmaatakatvacam/ bhiSak sarvaprakaareNa tathaa caakSiivapippalam// SS5.8.121/ kRcchrasaadhyaviSaa hyaSTau proktaa dve ca yadRcchayaa/ avaaryaviSaviiryaaNaaM lakSaNaani nibodha me// SS5.8.122/ dhyaamaH sauvarNikaadaMzaH sapheno matsyagandhakaH/ zvaasaH kaaso jvarastRSNaa muurcchaa caatra sudaaruNaa// SS5.8.123/ aadaMze laajavarNaayaa dhyaamaM puuti sravedasRk/ daaho muurcchaa+atisaarazca &ziroduHkhaM ca jaayate// SS5.8.124/ ghoro daMzastu jaalinyaa raajimaanavakiiryate/ stambhaH zvaasastamovRddhistaaluzoSazca jaayate// SS5.8.125/ eNiipadmaastathaa daMzo bhavet kRSNatilaakRtiH/ &tRSNaamuurcchaajvaracchardikaasazvaasasamanvitaH// SS5.8.126/ daMzaH kaakaaNDikaadaSTe paaNDurakto+ativedanaH/ tRNmuurcchaazvaasahRdrogahikkaakaasaaH syuruccritaaH// SS5.8.127/ rakto maalaaguNaadaMzo dhuumagandho+ativedanaH/ bahudhaa ca viziiryeta daahamuurcchaajvaraanvitaH// SS5.8.128/ asaadhyaasvapyabhihitaM pratyaakhyaayaazu yojayet/ doSocchraayavizeSeNa daahacchedavivarjitam// SS5.8.129/ saadhyaabhiraabhirluutaabhirdaSTamaatrasya& dehinaH/ vRddhipatreNa matimaan samyagaadaMzamuddharet// SS5.8.130/ amarmaNi vidhaanajJo varjitasya jvaraadibhiH/ daMzasyotkartanaM kuyaadalpazvayathukasya ca// SS5.8.131/ madhusaindhavasaMyuktairagadairlepayettataH/ priyaGgurajaniikuSThasamaGgaamadhukaistathaa// SS5.8.132/ saarivaaM madhukaM draakSaaM payasyaaM kSiiramoraTam/ vidaariigokSurakSaudramadhukaM paayayeta vaa// SS5.8.133/ kSiiriNaaM tvakkaSaayeNa suziitena ca secayet/ upadravaan yathaadoSaM viSaghnaireva saadhayet// SS5.8.134/ nasyaaJjanaabhyaJjanapaanadhuumaM tathaa+avapiiDaM kavalagrahaM ca/ saMzodhanaM cobhayataH pragaaDhaM kuryaatsiraamokSaNameva caatra// SS5.8.135/ kiiTadaSTavraNaan sarvaanahidaSTavraNaanapi/ &aadaahapaakaattaan sarvaaJcikitsedduSTavadbhiSag// SS5.8.136/ vinivRtte tataH zophe karNikaapaatanaM hitam/ nimbapatraM trivRddantii kusumbhaM kusumaM madhu// SS5.8.137/ gugguluH saindhavaM kiNvaM varcaH paaraavatasya ca/ viSavRddhikaraM caannaM hitvaa saMbhojanaM hitam// SS5.8.138/ viSebhyaH khalu sarvebhyaH karNikaamarujaaM sthiraam/ pracchayitvaa madhuunmizraiH zodhaniiyairupaacaret// SS5.8.139/ saptaSaSThasya kiiTaanaaM zatasyaitadvibhaagazaH/ daSTalakSaNamaakhyaataM cikitsaa caapyanantaram// SS5.8.140/ saviMzamadhyaayazatametaduktaM vibhaagazaH/ ihoddiSTaananirdiSTaanarthaan vakSyaamyathottare// SS5.8.141/ sanaatanatvaadvedaanaamakSaratvaattathaiva ca/ tathaa dRSTaphalatvaacca hitatvaadapi dehinaam// SS5.8.142/ vaaksamuuhaarthavistaaraat puujitatvaacca dehibhiH/ cikitsitaat puNyatamaM na kiMcidapi zuzrumaH// SS5.8.143/ RSerindraprabhaavasyaamRtayonerbhiSagguroH/ dhaarayitvaa tu vimalaM mataM paramasaMmatam/ uktaahaarasamaacaara iha pretya ca modate// iti suzrutasaMhitaayaaM kalpasthaane kiTakalpo naamaaSTamo+adhyaayaH//8// iti bhagavataa zriidhanvantariNopadiSTaayaaM tacchiSyeNa maharSiNaa suzrutena viracitaayaaM suzrutasaMhitaayaaM paJcamaM kalpasthaanaM samaaptam// suzrutasaMhitaa atha uttaratantram/ prathamo+adhyaayaH/ SS6.1.1/ athaata aupadravikamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.1.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.1.3/ adhyaayaanaaM zate viMze yaduktamasakRnmayaa/ vakSyaami bahudhaa samyaguttare+arthaanimaaniti// SS6.1.4/ idaaniiM tat pravakSyaami tantramuttaramuttamam/ nikhilenopadizyante yatra rogaaH pRthagvidhaaH// SS6.1.5/ zaalaakyatantraabhihitaa videhaadhipakiirtitaaH/ ye ca vistarato dRSTaaH kumaaraabaadhahetavaH// SS6.1.6/ SaTsu kaayacikitsaasu ye coktaaH paramarSibhiH/ upasargaadayo rogaa ye caapyaagantavaH smRtaaH// SS6.1.7/ triSaSTii rasasaMsargaaH svasthavRttaM tathaiva ca/ yuktaarthaa yuktayazcaiva doSabhedaastathaiva ca// SS6.1.8/ yatroktaa vividhaa arthaa rogasaadhanahetavaH/ mahatastasya tantrasya durgaadhasyaambudheriva// SS6.1.9/ aadaavevottamaaGgasthaan rogaanabhidadhaamyaham/ saGkhyayaa lakSaNaizcaapi saadhyaasaadhyakrameNa ca// SS6.1.10/ vidyaaddvayaGgulabaahulyaM svaaGguSThodarasaMmitam/ dvyaGgulaM sarvataH saardhaM bhiSaGnayanabudbudam// SS6.1.11/ suvRttaM gostanaakaaraM sarvabhuutaguNodbhavam/ palaM bhuvo+agnito raktaM vaataat kRSNaM sitaM jalaat// SS6.1.12/ aakaazaadazrumaargaazca jaayante netrabudbude/ dRSTiM caatra tathaa vakSye yathaa bruuyaadvizaaradaH// SS6.1.13/ netraayaamatribhaagaM tu kRSNamaNDalamucyate/ kRSNaat saptamamicchanti dRSTiM dRSTivizaaradaaH// SS6.1.14/ maNDalaani ca sandhiiMzca paTalaani ca locane/ yathaakramaM vijaaniiyaat paJca SaT ca SaDeva ca// SS6.1.15/ pakSmavartmazvetakRSNadRSTiinaaM maNDalaani tu/ anupuurvaM tu te madhyaazcatvaaro+antyaa yathottaram// SS6.1.16/ pakSmavartmagataH sandhirvartmazuklagato+aparaH/ zuklakRSNagatastvanyaH kRSNadRSTigato+aparaH/ tataH kaniinakagataH SaSThazcaapaaGgagaH smRtaH// SS6.1.17/ dve vartmapaTale vidyaaccatvaaryanyaani caakSiNi/ jaayate timiraM yeSu vyaadhiH paramadaaruNaH// SS6.1.18/ tejojalaazritaM baahyaM teSvanyat pizitaazritam/ medastRtiiyaM paTalamaazritaM tvasthi caaparam// SS6.1.19/ paJcamaaMzasamaM dRSTesteSaaM baahulpamiSyate/ siraaNaaM kaNDaraaNaaM ca medasaH kaalakasya ca// SS6.1.20/ guNaaH kaalaat paraH zleSmaa bandhane+akSNoH siraayutaH/ siraanusaaribhirdoSairviguNairuurdhvamaagataiH// SS6.1.21/ jaayante netrabhaageSu rogaaH paramadaaruNaaH/ tatraavilaM sasaMrambhamazrukaNDuupadehavat&// SS6.1.22/ guruuSaatodaraagaadyairjuSTaM caavyaktalakSaNaiH/ sazuulaM vartmakoSeSu zuukapuurNaabhameva ca// SS6.1.23/ vihanyamaanaM ruupe vaa kriyaasvakSi yathaa puraa/ dRSTvaiva dhiimaan budhyeta doSeNaadhiSThitaM tu tat// SS6.1.24/ tatra saMbhavamaasaadya yathaadoSaM bhiSagjitam/ vidadhyaannetrajaa rogaa balavantaH syuranyathaa// SS6.1.25/ saGkSepataH kriyaayogo nidaanaparivarjanam/ vaataadiinaaM pratiighaataH prokto vistarataH punaH// SS6.1.26/ uSNaabhitaptasya jalapravezaadduurekSaNaat svapnaviparyayaacca/ prasaktasaMrodanakopazokaklezaabhighaataadatimaithunaacca// SS6.1.27/ zuktaaranaalaamlakulatthamaaSaniSevaNaadvegavinigrahaacca/ svedaadatho dhuumaniSevaNaacca chardervighaataadvamanaatiyogaat/ baaSpagrahaat suukSmaniriikSaNaacca netre vikaaraan janayanti doSaaH// SS6.1.28/ vaataaddaza tathaa pittaat kaphaaccaiva trayodaza/ raktaat SoDaza vijJeyaaH sarvajaaH paJcaviMzatiH// SS6.1.29/ tathaa baahyau punardvau ca rogaaH SaTsaptatiH smRtaaH/ hataadhimantho nimiSo dRSTirgambhiirikaa ca yaa// SS6.1.30/ yacca vaatahataM vartma na te sidhyanti vaatajaaH/ yaapyo+atha tanmayaH kaacaH saadhyaaH syuHsaanyamaarutaaH// SS6.1.31/ zuSkaakSipaakaadhiimanthasyandamaarutapryayaaH/ asaadhyo hrasvajaaDyo yo jalasraavazca paittikaH// SS6.1.32/ parimlaayii ca niilazca yaapyaH kaaco+atha tanmayaH/ abhiSyando+adhimantho+amlaadhyuSitaM zuktikaa ca yaa// SS6.1.33/ dRSTiH pittavidagdhaa ca dhuumadarzii ca sidhyati/ asaadhyaH kaphajaH sraavo yaapyaH kaacazca tanmayaH// SS6.1.34/ abhiSyando+adhimanthazca balaasagrathitaM ca yat/ dRSTiH zleSmavidagdhaa ca pothakyo lagaNazca yaH// SS6.1.35/ &krimigranthipariklinnavartmazuklaarmapiSTakaaH/ zleSmopanaahaH saadhyaastu kathitaaH zleSmajeSu tu// SS6.1.36/ raktasraavo+ajakaajaataM zoNitaarzovraNaanvitam&/ zukraM na saadhyaM kaacazca yaapyastajjaH prakiirtitaH// SS6.1.37/ manthasyandau &kliSTavartma harSotpaatau tathaiva ca/ siraajaataa+aJjanaakhyaa ca siraajaalaM ca yat smRtam// SS6.1.38/ parvaNyathaavraNaM zukraM zoNitaarmaarjunazca yaH/ ete saadhyaa vikaareSu raktajeSu bhavanti hi// SS6.1.39/ puuyaasraavo naakulaandhyamakSipaakaatyayo+alajii/ asaadhyaaH sarvajaa yaapyaH kaacaH kopazca pakSmaNaH// SS6.1.40/ vartmaavabandho yo vyaadhiH siraasu piDakaa ca yaa/ prastaaryarmaadhimaaMsaarma snaayvarmotsaGginii ca yaa// SS6.1.41/ puuyaalasazcaarbudaM ca zyaavakardamavartmanii/ tathaa+arzovartma zuSkaarzaH zarkaraavartma yacca vai// SS6.1.42/ sazophazcaapyazophazca paako bahalavartma ca/ aklinnavartma kumbhiikaa bisavartma ca sidhyati// SS6.1.43/ sanimitto+animittazca dvaavasaadhyau tu baahyajau/ SaTsaptatirvikaaraaNaameSaa saMgrahakiirtitaa&// SS6.1.44/ nava sandhyaazrayaasteSu vartmajaastvekaviMzatiH/ zuklabhaage dazaikazca catvaaraH kRSNabhaagajaaH// SS6.1.45/ sarvaazrayaaH saptadaza dRSTijaa dvaadazaiva tu/ baahyajau dvau samaakhyaatau rogau paramadaaruNau/ bhuuya etaan pravakSyaami saGkhyaaruupacikitsitaiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre aupadraviko naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ SS6.2.1/ athaataH sandhigatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.2.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.2.3/ puuyaalasaH sopanaahaH sraavaaH parvaNikaa+alajii/ krimigranthizca vijJeyaa rogaaH sandhigataa nava// SS6.2.4/ pakvaH zophaH sandhijaH saMsravedyaH saandraM puuyaM puuti puuyaalasaH saH/ granthirnaalpo dRSTisandhaavapaakaH kaNDuupraayo niirujastuupanaahaH// SS6.2.5/ gatvaa sandhiinazrumaargeNa doSaaH kuryuH sraavaan rugvihiinaan kaniinaat/ taan vai sraavaan netranaaDiimathaike tasyaa liGgaM kiirtayiSye caturdhaa// SS6.2.6/ paakaH sandhau saMsravedyazca puuyaM puuyaasraavo naikaruupaH pradiSTaH/ zvetaM saandraM picchilaM saMsravedyaH zleSmaasraavo niirujaH sa pradiSTaH// SS6.2.7/ raktaasraavaH zoNitotthaH saraktamuSNaM naalpaM saMsravennaatisaandram/ piitaabhaasaM niilamuSNaM jalaabhaM pittaasraavaH saMsravet sandhimadhyaat// SS6.2.8/ taamraa tanvii daahazuulopapannaa raktaajjJeyaa parvaNii vRttazophaa/ jaataa sandhau kRSNazukle+alajii syaattasminneva khyaapitaa puurvaliGgaiH// SS6.2.9/ krimigranthirvartmanaH pakSmaNazca kaNDuuM kuryuH krimayaH sandhijaataaH/ naanaaruupaa &vartmazuklasya sandhau caranto+antarnayanaM duuSayanti// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre sandhigatarogavijJaaniiyo naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ SS6.3.1/ athaato vartmagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.3.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.3.3/ pRthagdoSaaH samastaa vaa yadaa vartmavyapaazrayaaH/ siraa vyaapyaavatiSThante vartmasvadhikamuurcchitaaH// SS6.3.4/ &vivardhya maaMsaM raktaM ca tadaa vartmavyapaazrayaan/ vikaaraaJjanayantyaazu naamatastaannibodhata// SS6.3.5/ utsaGginyatha kumbhiikaa pothakyo vartmazarkaraa/ tathaa+arzovartma zuSkaarzastathaivaaJjananaamikaa// SS6.3.6/ bahalaM vartma yaccaapi vyaadhirvartmaavabandhakaH/ kliSTakardamavartmaakhyau zyaavavartma tathaiva ca// SS6.3.7/ praklinnamapariklinnaM vartma vaatahataM tu yat/ arbudaM nimiSazcaapi zoNitaarzazca yat smRtam// SS6.3.8/ lagaNo bizanaamaa ca pakSmakopastathaiva ca/ ekaviMzatirityete vikaaraa vartmasaMzrayaaH// SS6.3.9/ naamabhiste samuddiSTaa lakSaNaistaan pracakSmahe/ abhyantaramukhii baahyotsaGge+adho vartmanazca& yaa// SS6.3.10/ vijJeyotsaGginii naama tadruupapiDakaacitaa/ kumbhiikabiijapratimaaH piDakaa &yaastu vartmajaaH// SS6.3.11/ &aadhmaapayanti bhinnaa yaaH kumbhiikapiDakaastu taaH/ sraaviNyaH &kaNDuraa gurvyo raktasarSapasannibhaaH/ piDakaazca rujaavatyaH pothakya iti saMjJitaaH// SS6.3.12/ piDakaabhiH susuukSmaabhirghanaabhirabhisaMvRtaa/ piDakaa yaa kharaa sthuulaa saa jJeyaa vartmazarkaraa// SS6.3.13/ &ervaarubiijapratimaaH piDakaa mandavedanaaH/ suukSmaaH kharaazca vartmasthaastadarzovartma kiirtyate// SS6.3.14/ diirgho+aGkuraH kharaH stabdho daaruNo vartmasaMbhavaH/ vyaadhireSa samaakhyaataH zuSkaarza iti saMjJitaH// SS6.3.15/ daahatodavatii taamraa piDakaa vartmasaMbhavaa/ mRdvii mandarujaa suukSmaa jJeyaa saa+aJjananaamikaa// SS6.3.16/ vartmopaciiyate yasya piDakaabhiH samantataH/ savarNaabhiH samaabhizca vidyaadbahalavartma tat// SS6.3.17/ kaNDuumataa+alpatodena vartmazophena yo naraH/ na samaM chaadayedakSi bhavedbandhaH sa vartmanaH// SS6.3.18/ mRdvalpavedanaM taamraM yadvartma samameva ca/ akasmaacca bhavedraktaM kliSTavartma tadaadizet// SS6.3.19/ kliSTaM punaH pittayutaM vidahecchoNitaM yadaa/ tadaa klinnatvamaapannamucyate vartmakardamaH// SS6.3.20/ yadvartma baahyato+anyazca zyaavaM zuunaM savedanam/ daahakaNDuuparikledi& zyaavavartmeti tanmatam// SS6.3.21/ arujaM baahyataH zuunamantaH klinnaM sravatyapi/ kaNDuunistodabhuuyiSThaM klinnavartma taducyate// SS6.3.22/ yasya dhautaani dhautaani saMbadhyante punaH punaH/ vartmaanyaparipakvaani vidyaadaklinnavartma tat// SS6.3.23/ vimuktasandhi nizceSTaM vartma yasya na miilyate/ etadvaatahataM vidyaat sarujaM yadi vaa+arujam// SS6.3.24/ vartmaantarasthaM viSamaM granthibhuutamavedanam/ vijJeyamarbudaM puMsaaM saraktamavalambitam// SS6.3.25/ nimeSaNiiH siraa vaayuH praviSTo vartmasaMzrayaaH/ &caalayatyati vartmaani nimeSaH sa gado mataH// SS6.3.26/ chinnaazchinaa vivardhante vartmasthaa mRdavo+aGkuraaH/ daahakaNDuurujopetaaste+arzaH zoNitasaMbhavaaH&// SS6.3.27/ apaakaH kaThinaH sthuulo granthirvartmabhavo+arujaH/ sakaNDuuH picchilaH kolapramaaNo lagaNastu saH// SS6.3.28/ zuunaM yadvartma bahubhiH suukSmaizchidraiH samanvitam/ bisamantarjala iva bisavartmeti tanmatam// SS6.3.29/ doSaaH pakSmaazayagataastiikSNaagraaNi kharaaNi ca/ nirvartayanti pakSmaaNi tairghuSTaM caakSi duuyate// SS6.3.30/ uddhRtairuddhRtaiH& zaantiH pakSmabhizcopajaayate/ vaataatapaanaladveSii pakSmakopaH sa ucyate// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre vartmagatarogavijJaaniiyo naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ SS6.4.1/ athaataH zuklagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.4.2/ athovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.4.3/ prastaarizuklakSatajaadhimaaMsasraayvarmasaMjJaaH khalu paJca rogaaH/ syuH zuktikaa caarjunapiSTakau ca jaalaM siraaNaaM piDakaazca yaaH syuH// SS6.4.4/ rogaa balaasagrathitena saardhamekaadazaakSNoH khalu zuklabhaage/ prastaari prathitamihaarma zuklabhaage vistiirNaM tanu rudhiraprabhaM saniilam// SS6.4.5/ zuklaakhyaM mRdu kathayanti zuklabhaage sazvetaM samamiha& vardhate cireNa/ yanmaaMsaM pracayamupaiti zuklabhaage padmaabhaM tadupadizanti lohitaarma// SS6.4.6/ vistiirNaM mRdu bahalaM yakRtprakaazaM zyaavaM vaa tadadhikamaaMsajaarma vidyaat/ zukle yat pizitamupaiti vRddhimetat snaayvarmetyabhipaThitaM kharaM prapaaNDu// SS6.4.7/ zyaavaaH syuH pizitanibhaazca bindavo ye zuktyaabhaaH sitanayane sa zuktisaMjJaH/ eko yaH zazarudhiropamastu binduH zuklastho bhavati tamarjunaM vadanti// SS6.4.8/ utsannaH salilanibho+atha piSTazuklo binduryo bhavati sa piSTakaH suvRttaH/ jaalaabhaH kaThinasiro mahaan saraktaH santaanaH smRta iha jaalasaMjJitastu// SS6.4.9/ zuklasthaaH sitapiDakaaH siraavRtaa yaastaa vidyaadasitasamiipajaaH siraajaaH/ kaaMsyaabho& bhavati site+ambubindutulyaH sa jJeyo+amRdurarujo balaasakaakhyaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre zuklagatarogavijJaaniiyo naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ SS6.5.1/ athaataH kRSNagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.5.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.5.3/ yat savraNaM zukla(zukra)mathaavraNaM vaa paakaatyayazcaapyajakaa tathaiva/ catvaara ete+abhihitaa vikaaraaH kRSNaazrayaaH saMgrahataH purastaat// SS6.5.4/ nimagnaruupaM hi bhavettu kRSNe suucyeva viddhaM pratibhaati &yadvai/ sraavaM sraveduSNamatiiva ruk ca tat savraNaM zukra(zukla)mudaaharanti// SS6.5.5/ dRSTeH samiipe na bhavettu yacca na caavagaaDhaM na ca saMsraveddhi/ avedanaavanna ca yugmazukraM tatsiddhimaapnoti kadaacideva// SS6.5.6/ vicchinnamadhyaM pizitaavRtaM vaa calaM siraasaktamadRSTikRcca&/ dvitvaggataM lohitamantatazca cirotthitaM caapi vivarjaniiyam// SS6.5.7/ uSNaazrupaataH piDakaa ca kRSNe yasmin bhavenmudganibhaM ca zukram/ tadapyasaadhyaM pravadanti kecidanyacca yattittiripakSatulyam// SS6.5.8/ sitaM yadaa bhaatyasitapradeze syandaatmakaM naatirugazruyuktam/ vihaayasiivaacchaghanaanukaari& tadavraNaM saadhyatamaM vadanti// SS6.5.9/ gambhiirajaataM bahalaM ca zukraM cirotthitaM caapi vadanti kRcchram/ saMcchaadyate& zvetanibhena sarvaM doSeNa yasyaasitamaNDalaM tu// SS6.5.10/ tamakSipaakaatyayamakSikopasamutthitaM& tiivrarujaM vadanti/ ajaapuriiSapratimo rujaavaan salohito lohitapicchilaazruH/ vidaarya kRSNaM pracayo+abhyupaiti taM caajakaajaatamiti vyavasyet// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre kRSNagatarogavijJaaniiyo naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ SS6.6.1/ athaataH sarvagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.6.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.6.3/ syandaastu catvaara ihopadiSTaastaavanta eveha tathaa+adhimanthaaH/ zophaanvito+azophayutazca paakaavityevamete daza saMpradiSTaaH// SS6.6.4/ hataadhimantho+anilaparyayazca zuSkaakSipaako+anyata eva vaataH/ dRSTistatathaa+amlaadhyuSitaa siraaNaamutpaataharSaavapi sarvabhaagaaH// SS6.6.5/ praayeNa sarve nayanaamayaastu bhavantyabhiSyandanimittamuulaaH/ tasmaadabhiSyandamudiiryamaaNamupaacaredaazu hitaaya dhiimaan// SS6.6.6/ nistodanaM stambhanaromaharSasaGgharSapaaruSyazirobhitaapaaH/ vizuSkabhaavaH ziziraazrutaa ca vaataabhipanne nayane bhavanti// SS6.6.7/ daahaprapaakau ziziraabhinandaa dhuumaayanaM baaSpasamucchrayazca/ uSNaazrutaa piitakanetrataa ca pittaabhipanne nayane bhavanti// SS6.6.8/ uSNaabhinandaa gurutaa+akSizophaH kaNDuupadehau sitataa+atizaityam/ sraavo muhuH picchila eva caapi kaphaabhipanne nayane bhavanti// SS6.6.9/ taamraazrutaa lohitanetrataa ca raajyaH samantaadatilohitaazca/ pittasya liGgaani ca yaani taani raktaabhipanne nayane bhavanti// SS6.6.10/ vRddhairetairabhiSyandairnaraaNaamakriyaavataam/ taavantastvadhimanthaaH syurnayane tiivravedanaaH// SS6.6.11/ utpaaTyata ivaatyarthaM netraM nirmathyate tathaa/ ziraso+ardhaM ca taM vidyaadadhimanthaM svalakSaNaiH// SS6.6.12/ netramutpaaTyata iva mathyate+araNivacca yat/ saGgharSatodanirbhedamaaMsasaMrabdhamaavilam// SS6.6.13/ kuJcanaasphoTanaadhmaanavepathuvyathanairyutam/ ziraso+ardhaM ca yena syaadadhimanthaH sa maarutaat// SS6.6.14/ raktaraajicitaM sraavi vahninevaavadahyate/ yakRtpiNDopamaM daahi kSaareNaaktamiva kSatam// SS6.6.15/ prapakvocchuunavartmaantaM sasvedaM piitadarzanam/ muurcchaazirodaahayutaM pittenaakSyadhimanthitam// SS6.6.16/ zophavannaatisaMrabdhaM sraavakaNDuusamanvitam/ zaityagauravapaicchilyaduuSikaaharSaNaanvitam// SS6.6.17/ ruupaM pazyati duHkhena paaMzupuurNamivaavilam/ naasaadhmaanaziroduHkhayutaM zleSmaadhimanthitam// SS6.6.18/ bandhujiivapratiikaazaM taamyati sparzanaakSamam/ raktaasraavaM sanistodaM pazyatyagninibhaa dizaH// SS6.6.19/ raktaamagnaariSTavacca kRSNabhaagazca lakSyate/ yaddiiptaM raktaparyantaM tadraktenaadhimanthitam// SS6.6.20/ hanyaadRSTiM saptaraatraat kaphottho+adhiimantho+asRksaMbhavaH paJcaraatraat/ SaDraatraadvau maarutottho nihanyaanmithyaacaaraat paittikaH sadya eva// SS6.6.21/ kaNDuupadehaazruyutaH pakvodumbarasannibhaH/ daahasaMharSataamratvazophanistodagauravaiH// SS6.6.22/ juSTo muhuH sraveccaasramuSNaziitaambu picchilam/ saMrambhii pacyate yazca netrapaakaH sazophajaH// SS6.6.23/ zophahiinaani liGgaani netrapaake tvazophaje/ upekSaNaadakSi yadaa+adhimantho vaataatmakaH saadayati prasahya/ rujaabhirugraabhirasaadhya eSa hataadhimanthaH khalu naama rogaH// SS6.6.24/ antaHsiraaNaaM zvasanaH sthito dRSTiM pratikSipan/ hataadhimanthaM janayettamasaadhyaM vidurbudhaaH// SS6.6.25/ pakSmadvayaakSibhruvamaazritastu yannaanilaH saMcarati praduSTaH/ paryaayazazcaapi rujaH karoti taM vaataparyaayamudaaharanti// SS6.6.26/ yat kuuNitaM daaruNaruukSavartma vilokane caaviladarzanaM yat/ sudaaruNaM yat pratibodhane ca zuSkaakSipaakopahataM tadakSi// SS6.6.27/ yasyaavaTuukarNazirohanustho manyaagato vaa+apyanilo+anyato vaa/ kuryaadrujo+ati bhruvi locane vaa tamanyatovaatamudaaharanti// SS6.6.28/ amlena bhuktena vidaahinaa ca saMchaadyate sarvata eva netram/ zophaanvitaM lohitakaiH saniilairetaadRgamlaadhyuSitaM vadanti// SS6.6.29/ avedanaa vaa+api savedanaa vaa yasyaakSiraajyo hi bhavanti taamraaH/ muhurvirajyanti ca taaH samantaad vyaadhiH sirotpaata iti pradiSTaH// SS6.6.30/ mohaat sirotpaata upekSitastu jaayeta rogastu siraapraharSaH/ taamraacchamasraM& sravati pragaaDhaM tathaa na zaknotyabhiviikSituM ca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre sarvagatarogavijJaaniiyo naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ SS6.7.1/ athaato dRSTigatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.7.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.7.3/ maruuradalamaatraaM tu paJcabhuutaprasaadajaam/ khadyotavisphuliGgaabhaamiddhaaM& tejobhiravyayaiH// SS6.7.4/ aavRtaaM paTalenaakSNorbaahyena vivaraakRtim/ ziitasaatmyaaM nRNaaM dRSTimaahurnayanacintakaaH// SS6.7.5/ rogaaMstadaazrayaan ghoraan SaT ca SaT ca pracakSmahe/ paTalaanupraviSTasya timirasya ca lakSaNam// SS6.7.6/ siraabhirabhisaMpraapya viguNo+abhyantare bhRzam/ prathame paTale doSo yasya dRSTau vyavathitaH// SS6.7.7/ avyaktaani sa ruupaaNi sarvaaNyeva prapazyati/ dRSTirbhRzaM vihvalati dvitiiyaM paTalaM gate// SS6.7.8/ makSikaa mazakaan kezaaJjaalakaani ca pazyati/ maNDalaani pataakaaMzca mariiciiH kuNDalaani ca// SS6.7.9/ &pariplavaaMzca vividhaan varSamabhraM tamaaMsi ca/ duurasthaanyapi ruupaaNi manyate ca samiipataH// SS6.7.10/ samiipasthaani duure ca dRSTergocaravibhramaat/ yatnavaanapi caatyarthaM suuciipaazaM na pazyati// SS6.7.11/ uurdhvaM pazyati gaadhastaattRtiiyaM paTalaM gate/ mahaantyapi ca ruupaaNi cchaaditaaniiva vaasasaa// SS6.7.12/ karNanaasaakSiyuktaani vipariitaani viikSate&/ yathaadoSaM ca rajyeta dRSTirdoSe baliiyasi// SS6.7.13/ adhaHsthite samiipasthaM duurasthaM coparisthite/ paarzvasthite tathaa doSe paarzvasthaani na pazyati// SS6.7.14/ samantataH sthite doSe saGkulaaniiva& pazyati/ dRSTimadhyagate doSe sa ekaM manyate dvidhaa// SS6.7.15/ dvidhaasthite tridhaa pazyedbahudhaa caanavasthite/ timiraakhyaH sa vai doSaH caturthaM paTalaM gataH// SS6.7.16/ ruNaddhi sarvato dRSTiM liGganaazaH sa ucyate/ tasminnapi tamobhuute naatiruuDhe mahaagade// SS6.7.17/ candraadityau sanakSatraavantariikSe ca vidyutaH/ nirmalaani ca tejaaMsi bhraajiSNuuni& ca pazyati// SS6.7.18/ sa eva liGganaazastu niilikaakaacasaMjJitaH/ tatra vaatena ruupaaNi bhramantiiva sa pazyati// SS6.7.19/ aavilaanyaruNaabhaani vyaaviddhaani ca maanavaH/ pittenaadityakhadyotazakracaapataDidguNaan// SS6.7.20/ zikhibarhavicitraaNi niilakRSNaani pazyati/ kaphena pazyedruupaaNi snigdhaani ca sitaani ca// SS6.7.21/ gauracaamaragauraaNi zvetaabhrapratimaani ca/ pazyedasuukSmaaNyatyarthaM vyabhre caivaabhrasaMplavam// SS6.7.22/ salilaplaavitaaniiva parijaaDyaani maanavaH// tathaa raktena raktaani tamaaMsi vividhaani ca// SS6.7.23/ haritazyaavakRSNaani dhuumadhuumraaNi cekSate/ sannipaatena citraaNi viplutaani ca pazyati// SS6.7.24/ bahudhaa vaa dvidhaa vaa+api sarvaaNyeva samantataH/ hiinaadhikaaGgaanyathavaa jyotiiMSyapi ca &pazyati// SS6.7.25/ pittaM kuryaat parimlaayi muurcchitaM raktatejasaa/ piitaa dizastathodyantamaadityamiva pazyati// SS6.7.26/ vikiiryamaaNaan khadyotairvRkSaaMstejobhireva ca/ vakSyaami SaDvidhaM& raagairliGganaazamataH param// SS6.7.27/ raago+aruNo maarutajaH pradiSTaH pittaat parimlaayyathavaa+api niilaH/ kaphaat sitaH zoNitajastu raktaH samastadoSo+atha vicitraruupaH&// SS6.7.28/ raktajaM maNDalaM dRSTau sthuulakaacaanalaprabham&/ parimlaayini roge syaanmlaayyaaniilaM ca maNDalam// SS6.7.29/ doSakSayaat kadaacit syaatsvayaM tatra ca darzanam/ aruNaM maNDalaM vaataaccaJcalaM paruSaM tathaa// SS6.7.30/ pittaanmaNDalamaaniilaM kaaMsyaabhaM piitameva vaa/ zleSmaNaa bahalaM snigdhaM zaGkhakundendupaaNDuram// SS6.7.31/ calatpadmapalaazasthaH zuklo bindurivaambhasaH/ saMkucatyaatape+atyarthaM chaayaayaaM vistRto bhavet// SS6.7.32/ mRdyamaane ca nayane maNDalaM tadvisarpati/ pravaalapadmapatraabhaM maNDalaM zoNitaatmakam// SS6.7.33/ dRSTiraago bhaveccitro liGganaaze tridoSaje/ yathaasvaM doSaliGgaani sarveSveva bhavanti hi// SS6.7.34/ SaD liGganaazaaH SaDime ca rogaa dRSTyaazrayaaH SaT ca SaDeva ca syuH/ tathaa naraH pittavidagdhadRSTiH kaphena caanyastvatha dhuumadarzii// SS6.7.35/ yo hrasvajaaDyo&(hrasvajaatyo) nakulaandhataa ca gambhiirasaMjJaa ca tathaiva dRSTiH/ pittena duSTena gatena dRSTiM piitaa bhavedyasya narasya dRSTiH// SS6.7.36/ piitaani ruupaaNi ca manyate yaH sa maanavaH pittavidagdhadRSTiH/ praapte tRtiiyaM paTalaM tu doSe divaa na pazyennizi viikSate ca// SS6.7.37/ (&raatrau sa ziitaanugRhiitadRSTiH pittaalpabhaavaadapi taani pazyet)/ tathaa naraH zleSmavidagdhadRSTistaanyeva zuklaani hi manyate tu// SS6.7.38/ triSu sthitolpaH paTaleSu doSo naktaandhyamaapaadayati prasahya/ divaa sa &suuryaanugRhiitacakSuriikSeta ruupaaNi kaphaalpabhaavaat// SS6.7.39/ zokajvaraayaasazirobhitaapairabhyaahataa yasya narasya dRSTiH/ sadhuumakaan pazyati sarvabhaavaaMstaM dhuumadarziiti vadanti rogam// SS6.7.40/ sa &hrasvajaaDyo divaseSu kRcchraaddhrasvaani ruupaaNi ca yena pazyet/ vidyotate yena narasya dRSTirdoSaabhipannaa nakulasya yadvat// SS6.7.41/ citraaNi ruupaaNi divaa sa pazyet sa vai vikaaro nakulaandhyasaMjJaH/ dRSTirviruupaa zvasanopasRSTaa saGkucyate+abhyantaratazca yaati// SS6.7.42/ rujaavagaaDhaa ca tamakSirogaM gambhiiriketi pravadanti tajjJaaH/ baahyau punardvaaviha saMpradiSTau nimittatazcaapyanimittatazca// SS6.7.43/ nimittatastatra zirobhitaapaajjJeyastvabhiSyandanidarzanaizca&/ surarSigandharvamahoragaaNaaM sandarzanenaapi ca bhaasvaraaNaam// SS6.7.44/ hanyeta dRSTirmanujasya yasya sa liGganaazastvanimittasaMjJaH/ tatraakSi vispaSTamivaavabhaati vaiduuryavarNaa vimalaa ca dRSTiH// SS6.7.45/ vidiiryate siidati hiiyate vaa nRNaamabhiighaatahataa tu dRSTiH// SS6.7.46/ ityete nayanagataa mayaa vikaaraaH saMkhyaataaH pRthagiha SaT ca saptatizca/ eteSaaM pRthagiha vistareNa sarvaM vakSye+ahaM tadanu cikitsitaM yathaavat// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre dRSTigatarogavijJaaniiyo naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ SS6.8.1/ athaatazcikitsitapravibhaagavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.8.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH (suzrutaaya)// SS6.8.3/ SaTsaptatirye+abhihitaa vyaadhayo naamalakSaNaiH/ cikitsitamidaM teSaaM samaasavyaasataH& zRNu// SS6.8.4/ chedyaasteSu dazaikazca nava lekhyaaH prakiirtitaaH/ bhedyaaH paJca vikaaraaH syurvyadhyaaH paJcadazaiva tu// SS6.8.5/ dvaadazaa+azastrakRtyaazca yaapyaaH sapta bhavanti hi/ rogaa varjayitavyaaH syurdaza paJca ca jaanataa/ asaadhyau vaa bhavetaaM tu yaapyau caagantusaMjJitau// SS6.8.6/ arzo+anvitaM bhavati vartma tu yattathaa+arzaH zuSkaM tathaa+arbudamatho piDakaaH siraajaaH/ jaalaM siraajamapi paJcavidhaM tathaa+arma chedyaa bhavanti saha parvaNikaamayena// SS6.8.7/ utsaGginii bahalakardamavartmanii ca zyaavaM ca yacca paThitaM tviha baddhavartma/ kliSTaM ca pothakiyutaM khalu yacca vartma kumbhiikinii ca saha zarkarayaa ca lekhyaaH// SS6.8.8/ zleSmopanaahalagaNau ca bisaM ca bhedyaa granthizca yaH kRmikRto+aJjananaamikaa ca/ aadau siraa nigaditaastu yayoH prayoge paakau ca yau nayanayoH pavano+anyatazca// SS6.8.9/ puuyaalasaanilaviparyayamanthasaMjJaaH syandaastu yantyupazamaM hi siraavyadhena/ zuSkaakSipaakakaphapittavidagdhadRSTiSvamlaakhyazukrasahitaarjunapiSTakeSu// SS6.8.10/ aklinnavartmahutabhugdhvajadarzizuktipraklinnavartmasu tathaiva balaasasaMjJe/ aagantunaa++aamayayugena ca duuSitaayaaM dRSTau na zastrapatanaM pravadanti tajjJaaH// SS6.8.11/ saMpazyataH SaDapi ye+abhihitaastu kaacaaste pakSmakopasahitaastu bhavanti yaapyaaH/ catvaara eva pavanaprabhavaastvasaadhyaa dvau pittajau kaphanimittaja eka eva/ aSTaardhakaa rudhirajaazca gadaastridoSaastaavanta eva gaditaavapi baahyajau dvau// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre cikitsitapravibhaagavijJaaniiyo naamaaSTamo+adhyaayaH//8// navamo+adhyaayaH/ SS6.9.1/ athaato vaataabhiSyandapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.9.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.9.3/ puraaNasarpiSaa snigdhau syandaadhiimanthapiiDitau/ svedayitvaa yathaanyaayaM siraamokSeNa yojayet// SS6.9.4/ saMpaadayedbastibhistu samyak snehavirecitau/ tarpaNaiH puTapaakaizca dhuumairaazcyotanaistathaa// SS6.9.5/ nasyasnehapariiSekaiH zirobastibhireva ca/ vaataghnanuupajalajamaaMsaamlakvaathasecanaiH// SS6.9.6/ snehaizcaturbhiruSNaizca tatpiitaambaradhaaraNaiH/ payobhirvesavaaraizca saalvaNaiH paayasaistathaa// SS6.9.7/ bhiSak saMpaadayedetaavupanaahaizca puujitaiH/ graamyaanuupaudakarasaiH snigdhaiH phalarasaanvitaiH// SS6.9.8/ susaMskRtaiH payobhizca tayoraahaara iSyate/ tathaa copari bhaktasya sarpiHpaanaM(paane) prazasyate&// SS6.9.9/ triphalaakvaathasaMsiddhaM kevalaM jiirNameva vaa/ siddhaM vaataharaiH kSiiraM prathamena gaNena vaa// SS6.9.10/ snehaastailaadvinaa siddhaa vaataghnaistarpaNe hitaaH/ snaihikaH puTapaakazca dhuumo nasyaM ca tadvidham// SS6.9.11/ nasyaadiSu sthiraakSiiramadhuraistailamiSyate/ eraNDapallave muule tvaci vaa++aajaM payaH zRtam// SS6.9.12/ kaNTakaaryaazca muuleSu sukhoSNaM secane hitam/ saindhavodiicyayaSTyaahvapippaliibhiH zRtaM payaH// SS6.9.13/ hitamardhodakaM seke tathaa++aazcyotanameva ca/ hriiberavakramaJjiSThodumbaratvakSu saadhitam// SS6.9.14/ saambhazchaagaM payo vaa+api zuulaazcyotanamuttamam/ madhukaM rajaniiM pathyaaM devadaaruM ca peSayet// SS6.9.15/ aajena payasaa zreSThamabhiSyande tadaJjanam/ gairikaM saindhavaM kRSNaaM naagaraM ca yathottaram// SS6.9.16/ dviguNaM piSTamadbhistu guTikaaJjanamiSyate/ snehaaJjanaM hitaM caatra vakSyate tadyathaavidhi// SS6.9.17/ rogo yazcaanyatovaato yazca maarutaparyayaH/ anenaiva vidhaanena bhiSak taavapi saadhayet// SS6.9.18/ puurvabhaktaM hitaM sarpiH kSiiraM vaa+apyatha bhojane/ vRkSaadanyaaM kapitthe ca paJcamuule mahatyapi// SS6.9.19/ sakSiiraM karkaTarase siddhaM caatra ghRtaM pibet/ siddhaM vaa hitamatraahuH pattuuraartagalaagnikaiH// SS6.9.20/ sakSiiraM meSazRGgyaa vaa sarpirviiratareNa vaa/ saindhavaM daaru zuNThii ca maatuluGgaraso ghRtam// SS6.9.21/ stanyodakaabhyaaM kartavyaM zuSkapaake tadaJjanam/ puujitaM sarpiSazcaatra paanamakSNozca tarpaNam// SS6.9.22/ ghRtena jiivaniiyena nasyaM tailena caaNunaa/ pariSeke hitaM caatra payaH ziitaM sasaindhavam// SS6.9.23/ rajaniidaarusiddhaM vaa saindhavena samaayutam/ sarpiryutaM stanyaghRSTamaJjanaM vaa mahauSadham// SS6.9.24/ vasaa vaa++aanuupajalajaa saindhavena samaayutaa/ naagaronmizritaa kiJcicchuSkapaake tadaJjanam// SS6.9.25/ pavanaprabhavaa rogaa ye keciddRSTinaazanaaH/ biijenaanena matimaan teSu karma prayojayet// iti suzrutasaMhitaayaamuttratantraantargate zaalaakyatantre vaataabhiSyandapratiSedho naama navamo+adhyaayaH//9// dazamo+adhyaayaH/ SS6.10.1/ athaataH pittaabhiSyandapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.10.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.10.3/ pittasyande paittike caadhimanthe raktaasraavaH sraMsanaM caapi kaaryam/ akSNoH sekaalepanasyaaJjanaani paitte ca syaadyadvisarpe vidhaanam// SS6.10.4/ gundraaM zaaliM zaivalaM zailabhedaM daarviimelaamutpalaM rodhramabhram/ padmaatpatraM zarkaraa darbhamikSuM taalaM rodhraM vetasaM padmakaM ca// SS6.10.5/ draakSaaM kSaudraM candanaM yaSTikaahvaM yoSitkSiiraM raatryanante ca piSTvaa/ sarpiHsiddhaM tarpaNe sekanasye& zastaM kSiiraM siddhameteSu caajam// SS6.10.6/ yojyo vargo vyasta eSo+anyathaa vaa samyaGnasye+aSTaardhasaMkhye+api nityam/ kriyaaH sarvaaH pittaharyaH prazastaastryahaaccordhvaM kSiirasarpizca &nasyam// SS6.10.7/ paalaazaM syaacchoNitaM caaJjanaarthe zallakyaa vaa zarkaraakSaudrayuktam/ rasakriyaaM zarkaraakSaudrayuktaaM paalindyaaM vaa madhuke vaa+api kuryaat// SS6.10.8/ mustaa phenaH saagarasyotpalaM ca kRmighnailaadhaatribiijaadrasazca/ taaliizailaagairikoziirazaGkhairevaM yuJjyaadaJjanaM stanyapiSTaiH// SS6.10.9/ cuurNaM kuryaadaJjanaarthe raso vaa stanyopeto dhaatakiisyandanaabhyaam/ yoSitstanyaM zaatakumbhaM vighRSTaM kSaudropetaM kaizukaM caapi puSpam// SS6.10.10/ rodhraM draakSaaM zarkaraamutpalaM ca naaryaaH kSiire yaSTikaahvaM vacaaM ca/ piSTvaa kSiire varNakasya tvacaM ca toyonmizre candanodumbare ca// SS6.10.11/ kaaryaH phenaH saagarasyaaJjanaarthe naariistanye maakSike caapi ghRSTaH/ yoSitstanye sthaapitaM yaSTikaahvaM rodhraM draakSaaM zarkaraamutpalaM ca// SS6.10.12/ kSaumaabaddhaM pathyamaazcyotane vaa &sarpirghRSTaM yaSTikaahvaM sarodhram/ toyonmizraaH kaazmariidhaatripathyaastadvaccaahuH kaTphalaM caambunaiva// SS6.10.13/ eSo+amlaakhye+anukramazcaapi zuktau kaaryaH sarvaH syaatsiraamokSavarjyaH// SS6.10.14/ sarpiH peyaM traiphalaM tailvakaM vaa peyaM vaa syaat kevalaM yat puraaNam/ doSe+adhastaacchuktikaayaamapaaste ziitairdravyairaJjanaM kaaryamaazu// SS6.10.15/ vaiduuryaM yat sphaaTikaM vaidrumaM ca mauktaM zaaGkhaM raajataM zaatakumbham/ cuurNaM suukSmaM zarkaraakSaudrayuktaM zuktiM hanyaadaJjanaM caitadaazu// SS6.10.16/ yuJjyaat sarpirdhuumadarzii narastu zeSaM kuryaadraktapitte vidhaanam/ yaccaivaanyat pittahRccaapi sarvaM yadviisarpe paittike vai vidhaanam// iti zriisuzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre pittaabhiSyandapratiSedho naama dazamo+adhyaayaH//10// ekaadazo+adhyaayaH/ SS6.11.1/ athaataH zleSmaabhiSyandapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.11.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.11.3/ syandaadhimanthau kaphajau pravRddhau jayet siraaNaamatha mokSaNena/ svedaavapiiDaaJjanadhuumasekapralepayogaiH kavalagrahaizca// SS6.11.4/ ruukSaistathaa++aazcyotanasaMvidhaanaistathaiva ruuksaiH puTapaakayogaiH/ tryahaattryahaaccaapyapatarpaNaante praatastayostiktaghRtaM prazastam// SS6.11.5/ tadannapaanaM ca samaacareddhi yacchleSmaNo naiva karoti vRddhim/ kuTannaTaasphoTaphaNijjJabilvapattuurapilvarkakapitthabhaGgaiH// SS6.11.6/ svedaM vidadhyaat athavaa+anulepaM barhiSThazuNThiisurakaaSThakuSThaiH/ sindhuutthahiGgutriphalaamadhuukaprapauNDariikaaJjanatutthataamraiH// SS6.11.7/ piSTairjalenaaJjanavartayaH syuH pathyaaharidraamadhukaaJjanairvaa/ triiNyuuSaNaani triphalaa haridraa viDaGgasaarazca samaani ca syuH// SS6.11.8/ barhiSThakuSThaamarakaaSThazaGkhapaaThaamalavyoSamanaHzilaazca&/ piSTvaa+ambunaa vaa kusumaani jaatikaraJjazobhaaJjanajaani yuJjyaat// SS6.11.9/ phalaM prakiiryaadathavaa+api zigroH puSpaM ca &tulyaM bRhatiidvayasya/ rasaaJjanaM saindhavacandanaM ca manaHzilaale lazunaM ca tulyam// SS6.11.10/ piSTvaa+aJjanaarthe kaphajeSu dhiimaan vartiirvidadhyaannayanaamayeSu/ roge balaasagrathite+aJjanaM jJaiH kartavyametat suvizuddhakaaye// SS6.11.11/ niilaan yavaan gavyapayo+anupiitaan zalaakinaH zuSkatanuun vidahya/ tathaa+arjakaasphotakapitthabilvanirguNDijaatiikusumaani caiva// SS6.11.12/ tatkSaaravatsaindhavatuttharocanaM pakvaM vidadhyaadatha lohanaaDyaam/ etadbalaasagrathite+aJjanaM syaadeSo+anukalpastu phaNijjJakaadau// SS6.11.13/ mahauSadhaM maagadhikaaM ca mustaaM& sasaindhavaM yanmaricaM ca zuklam/ tanmaatuluGgasvarasena piSTaM netraaJjanaM piSTakamaazu hanyaat// SS6.11.14/ &phale bRhatyaa magadhodbhavaanaa nidhaaya kalkaM phalapaakakaale/ &srotojayuktaM ca taduddhRtaM syaattadvattu piSTe vidhireSa caapi// SS6.11.15/ vaartaakazigrvindrasuraapaTolakiraatatiktaamalakiiphaleSu/ kaasiisasaamudrarasaaJjanaani jaatyaastathaa kSaarakam(korakam)eva caapi// SS6.11.16/ praklinnavartmanyupadizyate tu yogaaJjanaM tanmadhunaa+avaghRSTam/ naadeyamagryaM maricaM ca zuklaM nepaalajaataa ca samapramaaNaa// SS6.11.17/ samaatuluGgadrava eSa yogaH kaNDuuM nihanyaat sakRdaJjanena/ sazRGgaveraM suradaaru mustaM sindhuprabhuutaM(prasuutaM) mukulaani jaatyaaH// SS6.11.18/ suraaprapiSTaM tvidamaJjanaM hi kaNDvaaM ca zophe ca hitaM vadanti/ syandaadhimanthakramamaacarecca sarveSu caiteSu sadaa+apramattaH// (vizeSato naavanameva kaaryaM saMsarjanaM caapi yathopadiSTam&) iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre kaphaabhiSyandapratiSedho naamaikaadazo+adhyaayaH//11// dvaadazo+adhyaayaH/ SS6.12.1/ athaato raktaabhiSyandapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.12.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.12.3/ manthaM syandaM sirotpaataM siraaharSaM ca raktajam/ ekenaiva vidhaanena cikitseccaturo gadaan// SS6.12.4/ vyaadhyaartaaMzcaturo+apyetaan snigdhaankaumbhena sarpiSaa/ rasairudaarairathavaa siraamokSeNa yojayet// SS6.12.5/ viriktaanaaM prakaamaM ca ziraaMsyeSaaM vizodhayet/ vairecanikasiddhena sitaayuktena sarpiSaa// (majjJaa vaa tadvimizreNa medasaa tacchRtena vaa/) SS6.12.6/ tataH pradehaaH pariSecanaani nasyaani dhuumaazca yathaasvameva/ aazcyotanaabhyaJjanatarpaNaani snigdhaazca kaaryaaH puTapaakayogaaH// SS6.12.7/ niilotpaloziirakaTaGkaTeriikaaliiyayaSTiimadhumustarodhraiH/ sapadmakairdhautaghRtapradigdhairakSNoH pralepaM paritaH prakuryaat// SS6.12.8/ rujaayaaM caapyatibhRzaM svedaazca mRdavo hitaaH/ akSNoH samantataH kaaryaM paatanaM ca jalaukasaam// SS6.12.9/ ghRtasya mahatii maatraa piitaa caartiM niyacchati/ pittaabhiSyandazamano vidhizcaapyupapaaditaH// SS6.12.10/ kazerumadhukaabhyaaM vaa cuurNamambarasaMvRtam/ nyastamapsvaantarikSaasu hitamaazcyotanaM bhavet// SS6.12.11/ paaTalyarjunazriiparNiidhaatakiidhaatribilvataH/ puSpaaNyatha bRhatyozca bimbiiloTaacca tulyazaH// SS6.12.12/ samaJjiSThaani madhunaa piSTaaniikSurasena vaa/ raktaabhiSyandazaantyarthametadaJjanamiSyate// SS6.12.13/ candanaM kumudaM patraM zilaajatu sakuGkumam/ ayastaamrarajastutthaM nimbaniryaasamaJjanam// SS6.12.14/ trapu kaaMsyamalaM caapi piSTvaa puSparasena tu/ vipulaa yaaH kRtaa vartyaH puujitaazcaaJjane sadaa// SS6.12.15/ syaadaJjanaM ghRtaM kSaudraM sirotpaatasya bheSajam/ tadvatsaindhavakaasiisaM stanyaghRSTaM ca puujitam// SS6.12.16/ madhunaa zaGkhanaipaaliitutthadaarvyaH sasaindhavaaH/ rasaH ziriiSapuSpaacca suraamaricamaakSikaiH// SS6.12.17/ yuktaM tu madhunaa vaa+api gairikaM hitamaJjane/ siraaharSe+aJjanaM kuryaat phaNitaM madhusaMyutam// SS6.12.18/ madhunaa taarkSyajaM vaa+api kaasiiaM vaa sasaidhavam/ vetraamlastanyasaMyuktaM phaaNitaM ca sasaindhavam// SS6.12.19/ paittaM vidhimazeSeNa kuryaadarjunazaantaye/ ikSukSaudrasitaastanyadaarviimadhukasaindhavaiH// SS6.12.20/ sekaaJjanaM caatra hitamamlairaazcyotanaM tathaa/ sitaamadhukakaTvaGgamastukSaudraamlasaindhavaiH// SS6.12.21/ biijapuurakakolaamladaaDimaamlaizca yuktitaH/ ekazo vaa dvizo vaa+api yojitaM vaa tribhistribhiH// SS6.12.22/ sphaTikaM vidrumaM zaGkho madhukaM kadhu caiva hi/ zaGkhakSaudrasitaayuktaH saamudraH phena eva vaa// SS6.12.23/ dvaavimau vihitau yogaavaJjane+arjunanaazanau/ saindhavakSaudrakatakaaH sakSaudraM vaa rasaaJjanam// SS6.12.24/ kaasiisaM madhunaa vaa+api yojyamatraaJjane sadaa/ lohacuurNaani sarvaaNi dhaatavo lavaNaani ca// SS6.12.25/ ratnaani dantaaH zRGgaaNi gaNazcaapyavasaadanaH/ kukkuTaaNDakapaalaani lazunaM kaTukatrayam// SS6.12.26/ karaJjabiijamelaa ca lekhyaaJjanamidaM smRtam/ puTapaakaavasaanena raktavisraavaNaadinaa// SS6.12.27/ saMpaaditasya vidhinaa kRtsnena syandaghaatinaa/ anenaapaharecchukramavraNaM kuzalo bhiSak// SS6.12.28/ uttaanamavagaaDhaM vaa karkazaM vaa+api savraNam/ ziriiSabiijamaricapippaliisaindhavairapi// SS6.12.29/ zukrasya gharSaNaM kaaryamathavaa saindhavena tu/ kuryaattaamrarajaHzaGkhazilaamaricasaindhavaiH// SS6.12.30/ antyaaddviguNitairebhiraJjanaM zukranaazanam/ kuryaadaJjanayogau vaa samyak zlokaardhikaavimau// SS6.12.31/ zaGkhakolaasthikatakadraaksaamadhukamaakSikaiH/ kSaudradantaarNavamalaziriiSakusumairapi// SS6.12.32/ kSaaraaJjanaM vaa vitaredbalaasagrathitaapaham/ mudgaan vaa nistuSaan bhRSTaan zaGkhakSaudrasitaayutaan// SS6.12.33/ madhuukasaaraM madhunaa yojayeccaaJjane sadaa/ bibhiitakaasthimajjaa vaa sakSaudraH zukranaazanaH// SS6.12.34/ zaGkhazuktimadhudraakSaamadhukaM katakaani ca/ dvitvaggate sazuule vaa vaataghnaM tarpaNaM hitam// SS6.12.35/ vaMzajaaruSkarau taalaM naarikelaM ca daahayet/ visraavya ksaaravaccuurNaM bhaavayetkarabhaasthijam// SS6.12.36/ bahuzo+aJjanametatsyaacchukravaivarNyanaazanam/ ajakaaM paarzvato viddhvaa suucyaa visraavya codakam// SS6.12.37/ vraNaM gomaaMsacuurNena puurayet sarpiSaa saha/ bahuzo+avalikheccaapi vartmaasyopagataM yadi// SS6.12.38/ sazophazcaapyazophazca dvau paakau yau prakiirtitau/ snehasvedopapannasya tatra viddhvaa siraaM bhiSak// SS6.12.39/ sekaazcyotananasyaani puTapaakaaMzca kaarayet/ sarvatazcaapi zuddhasya kartavyamidamaJjanam// SS6.12.40/ taamrapaatrasthitaM &maasaM sarpiH saindhavasaMyutam/ maireyaM vaa+api dadhyevaM dadhyuttarakameva vaa// SS6.12.41/ ghRtaM kaaMsyamalopetaM stanyaM vaa+api sasaindhavam/ madhuukasaaraM madhunaa tulyaaMzaM gairikeNa vaa// SS6.12.42/ sarpiHsaindhavataamraaNi yoSitstanyayutaani vaa/ daaDimaarevataazmantakolaamlaizca sasaindhavaam/ rasakriyaaM vaa vitaretsamyakpaakajighaaMsayaa// SS6.12.43/ &maasaM saindhavasaMyuktaM sthitaM sarpiSi naagaram/ aazcyotanaaJjanaM yojyamabalaakSiirasaMyutam// SS6.12.44/ jaatyaaH puSpaM saindhavaM zRGgaveraM kRSNaabiijaM kiiTazatrozca saaram/ etat piSTaM netrapaake+aJjanaarthaM kSaudropetaM nirvizaGkaM& prayojyam// SS6.12.45/ puuyaalase zoNitamokSaNaM ca hitaM tathaivaapyupanaahanaM ca/ kRtsno vidhizcekSaNapaakaghaatii yathaavidhaanaM bhiSajaa prayojyaH// SS6.12.46/ kaasiisasindhuprabhavaardrakaistu hitaM bhavedaJjanameva caatra/ kSaudraanvitairebhirathopayuJjyaadanyattu taamraayasacuurNayuktaiH// SS6.12.47/ snehaadibhiH samyagapaasya doSaaMstRptiM vidhaayaatha yathaasvameva/ praklinnavartmaanamupakrameta sekaaJjanaazcyotananasyadhuumaiH// SS6.12.48/ mustaaharidraamadhukapriyaGgusiddhaartharodhrotpalasaarivaabhiH/ kSuNNaabhiraazcyotanameva kaaryamatraaJjanaM caaJjanamaakSikaM syaat// SS6.12.49/ patraM phalaM caamalakasya paktvaa kriyaaM vidadhyaadathavaa+aJjanaarthe/ vaMzasya bhuulena rasakriyaaM vaa vartiikRtaaM taamrakapaalapakvaam// SS6.12.50/ rasakriyaaM vaa triphalaavipakvaaM palaazapuSpaiH svaramaJjarervaa/ piSTvaa chagalyaaH payasaa malaM vaa kaaMsasya dagdhvaa saha taantavena// SS6.12.51/ pratyaJjanaM tanmaricairupetaM cuurNena taamrasya sahopayojyam/ samudraphenaM lavaNottamaM ca zaGkho+atha mudgo maricaM ca zuklam// SS6.12.52/ cuurNaaJjanaM &jaaDyamathaapi kaNDuumaklinnavartmaanyupahanti ziighram/ praklinnavartmanyapi caita eva yogaaH prayojyaazca samiikSya doSam// SS6.12.53/ sakajjalaM taamraghaTe ca ghRSTaM sarpiryutaM tulthakamaJjanaM ca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre raktaabhiSyandapratiSedho naama dvaadazo+adhyaayaH//12// trayodazo+adhyaayaH/ SS6.13.1/ athaato lekhyarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.13.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.13.3/ nava ye+abhihitaa lekhyaaH saamaanyasteSvayaM vidhiH/ snigdhavaantaviriktasya nivaataatapasadmani// SS6.13.4/ (aaptairdRDhaM gRhiitasya vezmanyuttaanazaayinaH/) sukhodakaprataptena vaasasaa susamaahitaH/ svedayedvartma nirbhujya vaamaaGguSThaaGgulishtitam// SS6.13.5/ aGgulyaGguSThakaabhyaaM tu nirbhugnaM vartma yatnataH/ &plotaantaraabhyaaM na yathaa calati sraMsate+api vaa// SS6.13.6/ tataH pramRjya plotena vartma zastrapadaaGkitam/ likhecchastreNa patrairvaa tato rakte sthite punaH// SS6.13.7/ svinnaM manohvaakaasiisavyoSaardraaJjanasaindhavaiH&/ zlakSNapiSTaiH samaakSiikaiH pratisaaryoSNavaariNaa// SS6.13.8/ prakSaalya haviSaa siktaM vraNavat samupaacaret/ svedaavapiiDaprabhRtiiMstryahaaduurdhvaM prayojayet// SS6.13.9/ vyaasataste samuddiSTaM vidhaanaM lekhyakarmaNi/ asRgaasraavarahitaM kaNDuuzophavivarjitam// SS6.13.10/ samaM nakhanibhaM vartma likhitaM samyagiSyate/ raktamakSi sravet skannaM kSataacchastrakRtaaddhruvam// SS6.13.11/ raagazophaparisraavaastimiraM vyaadhyanirjayaH/ vartma zyaavaM guru stabdhaM kaNDuuharSopadehavat// SS6.13.12/ netrapaakamudiirNaM vaa kurviitaapratikaariNaH/ etaddurlikhitaM jJeyaM snehayitvaa punarlikhet// SS6.13.13/ vyaavartate yadaa vartma pakSma caapi &vimuhyati/ syaat saruk sraavabahulaM tadatisraavitaM viduH// SS6.13.14/ snehasvedaadiriSTaH syaat kramastatraanilaapahaH/ vartmaavabandhaM kliSTaM ca bahalaM yacca kiirtitam// SS6.13.15/ pothakiizcaapyavalikhet pracchayitvaa+agrataH zanaiH/ samaM likhettu medhaavii zyaavakardamavartmanii// SS6.13.16/ kumbhiikiniiM zarkaraaM ca tathaivotsaGginiimapi/ &kalpayitvaa tu zastreNa likhet pazcaadatandritaH// SS6.13.17/ bhaveyurvartmasu ca yaaH piDakaaH kaThinaa bhRzam/ hrasvaastaamraazca taaH pakvaa bhindyaadbhinnaa likhedapi// SS6.13.18/ taruNiizcaalpasaMrambhaa piDakaa baahyavartmajaaH/ viditvaitaaH prazamayet svedaalepanazodhanaiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre lekhyarogapratiSedho naama trayodazo+adhyaayaH//13// caturdazo+adhyaayaH/ SS6.14.1/ athaato bhedyarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.14.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.14.3/ svedayitvaa bisagranthiM chidraaNyasya niraazayam&/ pakvaM bhittvaa tu zastreNa sindhavenaavacuurNayet// SS6.14.4/ kaasiisamaagadhiipuSpanepaalyelaayutena tu/ tataH kSaudraghRtaM dattvaa samyagbandhamathaacaret// SS6.14.5/ rocanaakSaaratutthaani pippalyaH kSaudrameva ca/ pratisaaraNamekaikaM bhinne lagaNa iSyate// SS6.14.6/ mahatyapi ca yuJjiita kSaaraagnii vidhikovidaH/ svinnaaM bhinnaaM viniSpiiDya bhiSagaJjananaamikaam// SS6.14.7/ zilailaanatasindhuutthaiH sakSaudraiH pratisaarayet/ rasaaJjanamadhubhyaaM tu bhittvaa vaa zastrakarmavit// SS6.14.8/ pratisaaryaaJjanairyuJjyaaduSNairdiipazikhodbhavaiH/ samyaksvinne kRmigranthau bhinne syaat pratisaaraNam// SS6.14.9/ triphalaatutthakaasiisasaindhavaizca rasakriyaa&/ bhittvopanaahaM kaphajaM pippaliimadhusaindhavaiH// SS6.14.10/ lekhayenmaNDalaagreNa samantaat pracchayedapi/ saMsnehya patrabhaGgaizca svedayitvaa yathaasukham// SS6.14.11/ sarveSveteSu vihitaM vidhaanaM snehapuurvakam/ saMpakve prayato bhuutvaa kurviita vraNaropaNam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre bhedyarogapratiSedho naama caturdazo+adhyaayaH//14// paJcadazo+adhyaayaH/ SS6.15.1/ athaatazchedyarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.15.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.15.3/ snigdhaM bhuktavato hyannamupaviSTasya yatnataH/ saMroSayettu nayanaM bhiSak cuurNaistu laavaNaiH// SS6.15.4/ tataH saMroSitaM tuurNaM susvinnaM paridhaTTitam/ arma yatra valiijaataM tatraitallagayedbhiSak// SS6.15.5/ apaaGgaM prekSamaaNasya baDizena samaahitaH/ mucuNDyaa++aadaaya medhaavii suuciisuutreNa vaa punaH// SS6.15.6/ na cotthaapayataa kSipraM kaaryamabhyunnataM& tu tat/ &zastraabaadhabhayaaccaasya vartmanii graahayeddRDham// SS6.15.7/ tataH prazithiliibhuutaM tribhireva vilambitam/ ullikhanmaNDalaagreNa tiikSNena parizodhayet// SS6.15.8/ vimuktaM sarvatazcaapi kRSNaacchuklaacca maNDalaat/ niitvaa kaniinakopaantaM chindyaannaatikaniinakam// SS6.15.9/ caturbhaagasthite maaMse naakSi vyaapattimRcchati/ kaniinakavadhaadasraM naaDii vaa+apyupajaayate// SS6.15.10/ hiinacchedaat punarvRddhiM ziigramevaadhigacchati/ arma yajjaalavadvyaapi tadapyunmaarjya& lambitam// SS6.15.11/ chindyaadvakreNa zastreNa vartmazuklaantamaathitam/ pratisaaraNamakSNostu tataH kaaryamanantaram// SS6.15.12/ yaavanaalasya cuurNena trikaTorlavaNasya ca/ svedayitvaa tataH pazcaadbadhniiyaat kuzalo bhiSak// SS6.15.13/ doSartubalakaalajJaH snehaM dattvaa yathaahitam/ vraNavat saMvidhaanaM tu tasya kuryaadataH param// SS6.15.14/ tryahaanmuktvaa karasvedaM dattvaa zodhanamaacaret/ karaJjabiijaamalakamadhukaiH saadhitaM payaH// SS6.15.15/ hitamaazcyotanaM zuule dvirahnaH kSaudrasaMyutam/ madhukotpalakiJjalkaduurvaakalkaizca muurdhani// SS6.15.16/ pralepaH saghRtaH ziitaH kSiirapiSTaH prazasyate/ lekhyaaJjanairapaharedarmazeSaM bhavedyadi// SS6.15.17/ arma caalpaM dadhinibhaM niilaM raktamathaapi vaa/ dhuusaraM tanu yaccaapi zukravattadupaacaret// SS6.15.18/ carmaabhaM bahulaM yattu snaayumaaMsaghanaavRtam/ chedyameva tadarma syaat kRSNamaNDalagaM ca yat// SS6.15.19/ vizuddhavarNamakliSTaM kriyaasvakSi gataklamam/ chinne+armaNi bhavet samyagyathaasvamanupadravam// SS6.15.20/ siraajaale siraa yaastu kaThinaastaazca buddhimaan/ ullikhenmaNDalaagreNa baDizenaavalambitaaH// SS6.15.21/ siraasu piDakaa jaataa yaa na sidhyanti bheSajaiH/ armavanmaNDalaagreNa taasaaM chedanamiSyate// SS6.15.22/ rogayozcaitayoH kaaryamarmoktaM pratisaaraNam/ vidhizcaapi yathaadoSaM lekhanadravyasaMbhRtaH// SS6.15.23/ sandhau saMsvedya zastreNa varNiikaaM vicakSaNaH/ uttare ca tribhaage ca baDizenaavalambitaam// SS6.15.24/ chindyaattato+ardhamagre syaadazrunaaDii hyato+anyathaa/ pratisaaraNamatraapi saindhavakSaudramiSyate// SS6.15.25/ lekhaniiyaani cuurNaani vyaadhizeSasya bheSajam/ zaGkhaM samudraphenaM ca maNDuukiiM ca samudrajaam// SS6.15.26/ sphaTikaM kuruvindaM ca pravaalaazmantakaM tathaa/ &vaiduuryaM pulakaM muktaamayastaamrarajaaMsi ca// SS6.15.27/ samabhaagaani saMpiSya saardhaM srotoJjanena tu/ cuurNaaJjanaM kaarayitvaa bhaajane bheSazRGgaje// SS6.15.28/ saMsthaapyobhayataH kaalamaJjayet satataM budhaH/ armaaNi piDakaaM hanyaat siraajaalaani tena vai// SS6.15.29/ arzastathaa yacca naamnaa zuSkaarzo+arbudameva ca/ abhyantaraM vartmazayaa vidhaanaM teSu vakSyate// SS6.15.30/ vartmopasvedya nirbhujya suucyotkSipya prayatnataH/ maNDalaagreNa tiikSNena muule bhindyaadbhiSagvaraH// SS6.15.31/ tataH saindhavakaasiisakRSNaabhiH pratisaarayet/ sthite ca rudhire vartma dahet samyak zalaakayaa// SS6.15.32/ kSaareNaavalikheccaapi vyaadhizeso bhavedyadi/ tiikSNairubhayatobhaagaistato doSamadhikSipet// SS6.15.33/ vitarecca yathaadoSamabhiSyandakriyaavidhim/ zastrakarmaNyuparate maasaM ca syaat suyantritaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre chedyarogapratiSedho naama pJcadazo+adhyaayaH//15// SoDazo+adhyaayaH/ SS6.16.1/ athaataH &pakSmakopapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.16.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.16.3/ yaapyastu yo vartmabhavo vikaaraH pakSmaprakopo+abhihitaH purastaat/ tatropaviSTasya narasya carma vartmopariSTaadanutiryageva// SS6.16.4/ bhruvoradhastaat parimucya bhaagau pakSmaazritaM caikamato+avakRntet/ kaniinakaapaaGgasamaM samantaadyavaakRti snigdhatanornarasya// SS6.16.5/ utkRtya zastreNa yavapramaaNaM baalena siivyodbhiSagapramattaH/ dattvaa ca sarpirmadhunaa+avazeSaM kuryaadvidhaanaM& vihitaM vraNe yat// SS6.16.6/ lalaaTadeze ca nibaddhapaTTaM& praaksyuutamatraapyaparaM ca baddhvaa/ sthairyaM gate caapyatha zastramaarge baalaan vimuJcet kuzalo+abhiviikSya// SS6.16.7/ evaM na cecchaamyati tasya vartma nirbhujya doSopahataaM valiM ca/ tato+agninaa vaa pratisaarayettaaM kSaareNa vaa samyagavekSya dhiiraH// SS6.16.8/ chittvaa samaM vaa+apyupapakSmamaalaaM samyaggRhiitvaa baDizaistribhistu/ pathyaaphalena pratisaarayettu ghRSTena vaa tauvarakeNa samyak// SS6.16.9/ catvaara ete vidhayo vihantuM pakSmoparodhaM pRthageva zastaaH/ virecanaazcyotanadhuumanasyalepaaJjanasneharasakriyaazca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre pakSmagatarogapratiSedho naama SoDazo+adhyaayaH//16// saptadazo+adhyaayaH/ SS6.17.1/ athaato dRSTigatarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.17.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.17.3/ trayaH saadhyaastrayo+asaadhyaa yaapyaaH SaT ca bhavanti hi/ tatraikasya pratiikaaraH kiirtito dhuumadarzinaH// SS6.17.4/ dRSTau pittavidagdhaayaaM vidagdhaayaaM kaphena ca/ pittazleSmaharaM kuryaadvidhiM zastrakSataadRte// SS6.17.5/ nasyasekaaJjanaalepapuTapaakaiH satarpaNaiH/ aadye tu traiphalaM peyaM sarpistraivRtamuttare// SS6.17.6/ tailvakaM cobhayoH pathyaM kevalaM jiirNameva vaa/ gairikaM saindhavaM kRSNaa godantasya maSii tathaa// SS6.17.7/ gomaaMsaM maricaM biijaM ziriiSasya manaHzilaa/ vRntaM kapitthaanmadhunaa svayaGguptaaphalaani ca// SS6.17.8/ catvaara ete yogaaH syurubhayoraJjane hitaaH/ kubjakaazokazaalaamrapriyaGgunalinotpalaiH// SS6.17.9/ puSpairhareNukRSNaahvaapathyaamalakasaMyutaiH/ sarpirmadhuyutaizcuurNairveNunaaDyaamavasthitaiH// SS6.17.10/ aJjayed dvaadapi bhiSak pittazleSmavibhaavitau/ aamrajambuudbhavaM puSpaM tadrasena hareNukaam// SS6.17.11/ piSTvaa kSaudraajyasaMyuktaM prayojyamathavaa+aJjanam/ nalinotpalakiJjalkagairikairgozakRdrasaiH// SS6.17.12/ guDikaaJjanametadvaa dinaraatryandhayorhitam/ rasaaJjanarasakSaudrataaliizasvarNagairikam// SS6.17.13/ gozakRdrasasaMyuktaM pittopahatadRSTaye/ ziitaM sauviirakaM vaa+api piSTvaa+atha rasabhaavitam// SS6.17.14/ kuurmapittena matimaan bhaavayedrauhitena vaa/ cuurNaaJjanamidaM nityaM prayojyaM pittazaantaye// SS6.17.15/ kaazmariipuSpamadhukadaarviirodhrarasaaJjanaiH/ sakSaudramaJjanaM tadvaddhitamatraamaye sadaa// SS6.17.16/ srotojaM saindhavaM reNukaaM caapi peSayet/ ajaamuutreNa taa vartyaH kSaNadaandhyaaJjane hitaaH// SS6.17.17/ kaalaanusaarivaaM kRSNaaM naagaraM madhukaM tathaa/ taaliizapatraM kSaNade gaaGgeyaM ca yakRdrase// SS6.17.18/ kRtaastaa vartayaH piSTaazchaayaazuSkaaH sukhaavahaaH/ manaHzilaabhayaavyoSabalaakaalaanusaarivaaH// SS6.17.19/ saphenaa vartayaH piSTaazchaagakSiirasamanvitaaH/ gomuutrapittamadiraayakRddhaatriirase pacet// SS6.17.20/ kSudraaJjanaM rasenaanyadyakdtastraiphale+api vaa/ gomuutraajyaarNavamalapippaliikSaudrakaTphalaiH// SS6.17.21/ saindhavopahitaM yuJjyaannihitaM veNugahvare&/ medo yakRdghRtaM caajaM pippalyaH saidhavaM madhu// SS6.17.22/ rasamaamalakaaccaapi pakvaM samyaGnidhaapayet/ koze khadiranirmaaNe tadvat kSudraaJjanaM hitam// SS6.17.23/ hareNumagadhaajaasthimajjailaayakRdanvitam/ yakRdrasenaaJjanaM vaa zleSmopahatadRSTaye// SS6.17.24/ vipaacya godhaayakRdardhapaaTitaM supuuritaM maagadhikaabhiragninaa/ niSevitaM tadyakRdaJjanena nihanti naktaandhyamasaMzayaM khalu// SS6.17.25/ tathaa yakRcchaagabhavaM hutaazane vipaacya samyaGmagadhaasamanvitam/ prayojitaM puurvavadaazvasaMzayaM jayet kSapaandhyaM sakdRaJjanaannRNaam// SS6.17.26/ pliihaa yakRccaapyupabhaakSite& ubhe prakalpya zuulye ghRtatailasaMyute/ te saarSapasnehasamaayute+aJjanaM naktaandhyamaazveva hataH prayojite// SS6.17.27/ nadiijazimbiitrikaTuunyathaaJjanaM manaHzilaa dve ca nize yakRd(zakRd)gavaam/ sacandaneyaM guTikaa+athavaa+aJjanaM prazasyate vai divaseSvapazyataam// SS6.17.28/ bhavanti yaapyaaH khalu ye SaDaamayaa haredasRkteSu siraavimokSaNaiH/ virecayeccaapi puraaNasarpiSaa virecanaaGgopahitena sarvadaa// SS6.17.29/ payovimizraM pavanodbhave hitaM vadanti paJcaaGgulatailameva tu/ bhavedghRtaM traiphalameva zodhanaM vizeSataH zoNitapittarogayoH// SS6.17.30/ trivRdvirekaH kaphaje prazasyate tridoSaje tailamuzanti tatkRtam/ puraaNasarpistimireSu sarvazo hitaM bhavedaayasabhaajanasthitam// SS6.17.31/ hitaM ca vidyaattriphalaaghRtaM sadaa kRtaM ca yanmeSaviSaaNanaamabhiH/ sadaa+avalihyaattriphalaaM sucuurNitaaM ghRtapragaaDhaaM timire+atha pittaje// SS6.17.32/ samiiraje tailayutaaM kaphaatmake madhupragaaDhaaM vidadhiita yuktitaH/ gavaaM zakRtkvaathavipakvamuttamaM hitaM tu tailaM timireSu naavanam// SS6.17.33/ hitaM ghRtaM kevala eva paittike hyajaavikaM yanmadhurairvipaacitam/ tailaM sthiraadau madhure ca yadgaNe tathaa+aNutailaM pavanaasRgutthayoH// SS6.17.34/ sahaazvagandhaatibalaavariizRtaM hitaM ca nasye trivRtaM yadiiritam/ jalodbhavaanuupajamaaMsasMskRtaadghRtaM vidheyaM payaso yadutthitam// SS6.17.35/ sasaindhavaH kravyabhugeNamaaMsayorhitaH sasarpiH samadhuH puTaahvayaH/ vasaa+atha gRdhroragataamracuuDajaa sadaa prazastaa madhukaanvitaa+aJjane// SS6.17.36/ pratyaJjanaM srotasi yatsamutthitaM kramaadrasakSiiraghRteSu bhaavitam/ sthitaM dazaahatrayametadaJjanaM kRSNoragaasye kuzasaMpraveSTite// SS6.17.37/ tanmaalatiikorakasaindhavaayutaM sadaa+aJjanaM syaattimire+atha raagiNi/ subhaavitaM vaa payasaa dinatrayaM kaacaapahaM zaastravidaH pracakSate// SS6.17.38/ havirhitaM kSiirabhavaM tu paittike vadanti nasye madhurauSadhaiH kRtam/ tattarpaNe caiva hitaM prayojitaM sajaaGgalasteSu ca yaH puTaahvayaH// SS6.17.39/ rasaaJjanakSaudrasitaamanaHzilaaH kSudraaJjanaM tanmadhukena saMyutam/ samaaJjanaM vaa kanakaakarodbhavaM sucuurNitaM zreSThamuzanti tadvidaH// SS6.17.40/ bhilloTagandhodakasekasecitaM pratyaJjane caatra hitaM tu tutthakam/ sameSazRGgaaJjanabhaagasaMmitaM jalodbhavaM kaacamalaM vyapohati// SS6.17.41/ palaazarohiitamadhuukajaa rasaaH kSaudreNa yuktaa madiraagramizritaaH&/ uziiralodhratriphalaapriyaGgubhiH pacettu nasyaM kapharogazaantaye// SS6.17.42/ viDaGgapaaThaakiNihiiGgudiitvacaH prayojayeddhuumadhuziirasaMyutaaH/ vanaspatikvaathavipaacitaM ghRtaM hitaM haridraanalade ca tarpaNam// SS6.17.43/ samaagadho maakSikasaindhavaaDhyaH sajaaGgalaH syaat puTapaaka eva ca/ manaHzilaatryuuSaNazaGkhamaakSikaiH sasindhukaasiisarasaaJjanaiH kriyaaH// SS6.17.44/ hite ca kaasiisarasaaJjane tathaa vadanti pathye guDanaagarairyute/ yadaJjanaM vaa bahuzo niSecitaM samuutravarge triphalodake zRte// SS6.17.45/ nizaacaraasthisthitametadaJjanaM kSipecca maasaM salile+asthire punaH/ meSasya puSpairmadhukena saMyutaM tadaJjanaM sarvakRte prayojayet// SS6.17.46/ kriyaazca sarvaaH kSatajodbhave hitaH kramaH parimlaayini caapi pittahRt/ kramo hitaH syandaharaH prayojitaH samiikSya doSeSu& yathaasvameva ca// SS6.17.47/ doSodaye naiva ca viplutiMgate dravyaaNi nasyaadiSu yojayedbudhaH/ punazca kalpe+aJjanavistaraH zubhaH pravakSyate+anyastamapiiha yojayet// SS6.17.48/ ghRtaM puraaNaM triphalaaM zataavariiM paTolamudgaamalakaM yavaanapi/ niSevamaaNasya narasya yatnato bhayaM sughoraraattimiraanna vidyate// SS6.17.49/ zataavariipaayasa eva kevalastathaa kRto vaa++aamalakeSu paayasaH/ prabhuutasarpistriphalodakottaro yavaudano vaa timiraM vyapohati// SS6.17.50/ jiivantizaakaM suniSaNNakaM ca sataNDuliiyaM varavaastukaM ca/ cillii tathaa muulakapotikaa ca dRSTerhitaM zaakunajaaGgalaM ca// SS6.17.51/ paTolakarkoTakakaaravellavaartaakutarkaarikariirajaani/ zaakaani zigrvaartagalaani caiva hitaani dRSTerghRtasaadhitaani// SS6.17.52/ vivarjayetsiraamokSaM timire raagamaagate/ yantreNotpiiDito doSo nihanyaadaazu darzanam// SS6.17.53/ araagi timiraM saadhyamaadyaM paTalamaazritam/ kRcchraM dvitiiye raagi syaattRtiiye yaapyamucyate// SS6.17.54/ raagapraapteSvapi hitaastimireSu tathaa kriyaaH/ yaapanaarthaM yathoddiSTaaH sevyaazcaapi jalaukasaH// SS6.17.55/ zlaiSmike liGganaaze tu karma vakSyaami siddhaye/ na cedardhendugharmaambubindumuktaakRtiH sthiraH// SS6.17.56/ viSamo vaa tanurmadhye raajimaan vaa bahuprabhaH/ dRSTistho lakSyate doSaH sarujo vaa salohitaH// SS6.17.57/ snigdhasvinnasya tasyaatha kaale naatyuSNaziitale/ yantritasyopaviSTasya svaaM naasaaM pazyataH samam// SS6.17.58/ matimaan zuklabhaagau dvau kRSNaanmuktvaa hyapaaGgataH/ unmiilya nayane samyak siraajaalavivarjite// SS6.17.59/ naadho nordhvaM na paarzvaabhyaaM chidre daivakRte tataH/ zalaakayaa prayatnena vizvastaM yavavakrayaa// SS6.17.60/ madhyapradezinyaGguSThasthirahastagRhiitayaa/ dakSiNena bhiSak savyaM vidhyet savyena cetarat// SS6.17.61/ vaaribindvaagamaH samyag bhavecchabdestathaa vyadhe/ saMsicya viddhamaatraM tu yoSitstanyena kovidaH// SS6.17.62/ sthire doSe cale vaa+api svedayedakSi baahyataH/ samyak zalaakaaM saMsthaapya bhaGgairanilanaazanaiH// SS6.17.63/ zalaakaagreNa tu tato nirlikheddRSTimaNDalam/ vidhyato yo+anyapaarzve+akSNastaM ruddhvaa naasikaapuTam// SS6.17.64/ ucchiGghanena hartavyo dRSTimaNDalagaH kaphaH/ nirabhra iva gharmaaMzuryadaa dRSTiH prakaazate// SS6.17.65/ tadaa+asau likhitaa samyag jJeyaa yaa caapi nirvyathaa/ (evaM tvazakye nirhartuM doSe pratyaagate+api vaa// SS6.17.66/ snehaadyairupapannasya vyadho bhuuyo vidhiiyate/) tato dRSTeSu ruupeSu zalaakaamaaharecchanaiH// SS6.17.67/ ghRtenaabhyajya nayanaM vastrapaTTena veSTayet/ tato gRhe niraabaadhe zayiitottaana eva ca// SS6.17.68/ udgaarakaasakSavathuSThiivanotkampanaani& ca/ tatkaalaM naacareduurdhvaM yantraNaa snehapiitavat// SS6.17.69/ tryahaat tryahaacca dhaaveta kaSaayairanilaapahaiH/ vaayorbhayaat tryahaaduurdhvaM svedayedakSi puurvavat// SS6.17.70/ dazaahamevaM saMyamya hitaM dRSTiprasaadanam/ pazcaatkarma ca seveta laghvannaM caapi maatrayaa// SS6.17.71/ siraavyadhavidhau puurvaM naraa ye Rca vivarjitaaH/ na teSaaM niilikaaM vidhyedanyatraabhihitaadbhiSak// SS6.17.72/ puuryate zoNitenaakSi siraavedhaadvisarpataa/ tatra striistanyayaSTyaahvapakvaM seke hitaM ghRtam// SS6.17.73/ apaaGgaasannaviddhe tu zophazuulaazruraktataaH/ tatropanaahaM bhruumadhye kuryaaccoSNaajyasecanam// SS6.17.74/ vyadhenaasannakRSNena raagaH kRSNaM ca piiDyate/ tatraadhaHzodhanaM sekaH sarpiSaa raktamokSaNam// SS6.17.75/ athaapyupari viddhe tu kaSTaa ruk saMpravartate/ tatra koSNena haviSaa pariSekaH prazasyate// SS6.17.76/ zuulaazruraagaastvatyarthamadhovedhena& picchilaH/ zalaakaamanu caasraavastatra& puurvacikitsitam// SS6.17.77/ raagaazruvedanaastambhaharSaazcaativighaTTite/ snehasvedau hitau tatra hitaM caapyanuvaasanam// SS6.17.78/ doSastvadho+apakRSTo+api taruNaH punaruurdhvagaH/ kuryaacchuklaaruNaM netraM tiivraruGnaSTadarzanam// SS6.17.79/ madhuraistatra siddhena ghRtenaakSNaH prasecanam/ zirobastiM ca tenaiva dadyaanmaaMsaizca bhojanam// SS6.17.80/ doSastu saMjaatabalo ghanaH saMpuurNamaNDalaH/ praapya nazyecchalaakaagraM tanvabhramiva maarutam// SS6.17.81/ muurdhaabhighaatavyaayaamavyavaayavamimuurcchanaiH/ doSaH pratyeti kopaacca &viddho+atitaruNazca yaH// SS6.17.82/ zalaakaa karkazaa zuulaM kharaa doSapariplutim/ vraNaM vizaalaM sthuulaagraa tiikSNaa hiMsyaadanekadhaa// SS6.17.83/ jalaasraavaM tu viSamaa kriyaasaGgamathaasthiraa/ karoti varjitaa doSaistasmaadebhirhitaa bhavet// SS6.17.84/ aSTaaGgulaayataa madhye suutreNa pariveSTitaa/ aGguSThaparvasamitaa vaktrayormukulaakRtiH// SS6.17.85/ taamraayasii zaatakumbhii zalaakaa syaadaninditaa/ raagaH zopho+arbudaM coSo budbudaM zuukaraakSitaa// SS6.17.86/ adhimanthaadayazcaanye rogaaH syurvyadhadoSajaaH/ ahitaacaarato vaa+api yathaasvaM taanupaacaret// SS6.17.87/ rujaayaamakSiraage vaa yogaan bhuuyo nibodha me/ gairikaM saarivaa duurvaa yavapiSTaM ghRtaM payaH// SS6.17.88/ &sukhaalepaH prayojyo+ayaM vedanaaraagazaantaye/ mRdubhRSTaistilairvaa+api siddhaarthakasamaayutaiH// SS6.17.89/ maatuluGgarasopetaiH &sukhaalepastadarthakRt/ payasyaasaarivaapatramaJjiSThaamadhukairapi// SS6.17.90/ ajaakSiiraanvitairlepaH sukhoSNaH pathya ucyate/ daarupadmakazuNThiibhirevameva kRto+api vaa// SS6.17.91/ draakSaamadhukakuSThairvaa tadvat saidhavasaMyutaiH/ rodhrasaindhavamRdviikaamadhukairvaa+apyajaapayaH// SS6.17.92/ zRtaM seke prayoktavyaM rujaaraaganivaaraNam/ madhukotpalakuSThairvaa draakSaalaakSaasitaayutaiH/ sasaindhavaiH zRtaM kSiiraM rujaaraaganibarhaNam// SS6.17.93/ zataavariipRthakparNiimustaamalakapadmakaiH&/ saajakSiiraiH zRtaM sarpirdaahazuulanibarhaNam// SS6.17.94/ vaataghnasiddhe payasi siddhaM sarpizcaturguNe/ kaakolyaadipratiivaapaM tadyuJjyaat sarvakarmasu// SS6.17.95/ zaamyatyevaM na cecchuulaM snigdhasvinnasya mokSayet/ tataH siraaM dahedvaa+api matimaan kiirtitaM yathaa// SS6.17.96/ dRSTerataH prasaadaarthamaJjane zRNu me zubhe/ meSazRGgasya puSpaaNi ziriiSadhavayorapi// SS6.17.97/ sumanaayaazca &puSpaaNi muktaa vaiduuryameva ca/ ajaakSiireNa saMpiSya taamre saptaahamaavapet// SS6.17.98/ pravidhaaya ca tadvartiiryojayeccaaJjane bhiSak/ srotojaM vidrumaM phenaM saagarasya manaHzilaam// SS6.17.99/ maricaani ca tadvartiiH kaarayeccaapi puurvavat/ dRSTisthairyaarthametattu vidadhyaadaJjane hitam// SS6.17.100/ bhuuyo vakSyaami mukhyaani vistareNaaJjanaani ca/ kalpe naanaaprakaaraaNi taanyapiiha prayojayet// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre dRSTigatarogavijJaaniiyo naama saptadazo+adhyaayaH//17// aSTaadazo+adhyaayaH/ SS6.18.1/ athaataH kriyaakalpaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.18.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.18.3/ sarvazaastraarthatattvajJastapodRSTirudaaradhiiH&/ vaizvaamitraM zazaasaatha ziSyaM kaazipatirmuniH// SS6.18.4/ tarpaNaM puTapaakazca seka aazcyotanaaJjane/ tatra tatropadiSTaani teSaaM vyaasaM nibodha me// SS6.18.5/ saMzuddhadehaziraso jiirNaannasya zubhe dine/ puurvaahNe vaa+aparaahNe vaa kaaryamakSNostu tarpaNam// SS6.18.6/ vaataataparajohiine vezmanyuttaanazaayinaH/ aadhaarau maaSacuurNena klinnena parimaNDalau// SS6.18.7/ samau dRDhaavasaMbaadhau kartavyau netrakozayoH/ puurayedghRtamaNDasya viliinasya sukhodake// SS6.18.8/ aapakSmaagraattataH sthaapyaM paJca tadvaakzataani tu/ svasthe kaphe SaT pitte+aSTau daza vaate taduttamam// SS6.18.9/ rogasthaanavizeSeNa kecit kaalaM pracakSate/ yathaakramopadiSTeSu triiNyekaM paJca sapta ca// SS6.18.10/ daza dRSTyaamathaaSTau ca vaakzataani vibhaavayet/ tatazcaapaaGgataH snehaM sraavayitvaa+akSi zodhayet// SS6.18.11/ svinnena yavapiSTena snehaviiryeritaM tataH/ yathaasvaM dhuumapaanena kaphamasya vizodhayet// SS6.18.12/ ekaahaM vaa tryahaM vaa+api paJcaahaM ceSyate param/ tarpaNe tRptiliGgaani netrasyemaani lakSayet// SS6.18.13/ sukhasvapnaavabodhatvaM vaizadyaM varNapaaTavam/ nirvRtirvyaadhividhvaMsaH kriyaalaaghavameva ca// SS6.18.14/ gurvaavilamatisnigdhamazrukaNDuupadehavat/ jJeyaM doSasamutkliSTaM netramatyarthatarpitam// SS6.18.15/ ruukSamaavilamasraaDhyamasahaM ruupadarzane/ vyaadhivRddhizca tajjJeyaM hiinatarpitamakSi ca// SS6.18.16/ ajayordoSabaahulyaat prayateta cikitsite/ dhuumanasyaaJjanaiH sekai ruukSaiH snigdhaizca yogavit// SS6.18.17/ taamyatyativizuSkaM yadruukSaM yaccaatidaaruNam/ ziirNapakSmaavilaM jihmaM rogakliSTaM ca yadbhRzam// SS6.18.18/ tadakSi tarpaNaadeva labhetorjaamasaMzayam/ durdinaatyuSNaziiteSu cintaayaasabhrameSu ca// SS6.18.19/ azaantopadrave caakSiNa tarpaNaM na prazasyate/ puTapaakastathaiteSu nasyaM yeSu ca garhitam// SS6.18.20/ tarpaNaarhaa na ye proktaaH snehapaanaakSamaazca ye/ tataH prazaantadoSeSu puTapaakakSameSu ca// SS6.18.21/ puTapaakaH prayoktavyo netreSu bhiSajaa bhavet/ snehano lekhaniiyazca ropaNiiyazca sa tridhaa// SS6.18.22/ hitaH snigdho+atiruukSasya snigdhasyaapi ca lekhanaH/ dRSTerbalaarthamaparaH pittaasRgvraNavaatanut// SS6.18.23/ snehamaaMsavasaamajjamedaHsvaadvauSadhaiH kRtaH/ snehataH puTapaakastu dhaaryo dve vaakzate tu saH// SS6.18.24/ jaaGgalaanaaM yakRnmaaMsairlekhanadravyasaMbhRtaiH/ kRSNaloharajastaamrazaGkhavidrumasindhujaiH// SS6.18.25/ samudraphenakaasiisasrotojadadhimastubhiH/ lehano vaakzataM tasya paraM dhaaraNamucyate// SS6.18.26/ stanyajaaGgalamadhvaajyatiktadravyavipaacitaH/ lekhanaattriguNaM dhaaryaH puTapaakastu ropaNaH// SS6.18.27/ vitarettarpaNoktaM tu dhuumaM hitvaa tu ropaNam/ snehasvedau dvayoH kaaryau kaaryo naiva ca ropaNe// SS6.18.28/ ekaahaM vaa dvyahaM vaa+api tryahaM vaa+apyavacaaraNam/ yantraNaa tu kriyaakaalaaddviguNaM kaalamiSyate// SS6.18.29/ tejaaMsyanilamaakaazamaadarzaM bhaasvaraaNi ca/ nekSeta tarpite netre puTapaakakRte tathaa// SS6.18.30/ mithyopacaaraadanayoryo vyaadhirupajaayate/ aJjanaazcyotanasvedairyathaasvaM tamupaacaret// SS6.18.31/ prasannavarNaM vizadaM vaataatapasahaM laghu/ sukhasvapnaavabodhyakSi puTapaakaguNaanvitam// SS6.18.32/ atiyogaadrujaH zophaH piDakaastimirodgamaH/ paako+azru harSaNaM caapi hiine doSodgamastathaa// SS6.18.33/ ata uurdhvaM pravakSyaami puTapaakaprasaadhanam/ dvau bilvamaatrau zlakSNasya piNDau maaMsasya peSitau// SS6.18.34/ dravyaaNaaM bilvamaatraM tu dravaaNaaM kuDavo mataH/ tadaikadhyaM samaaloDya patraiH supariveSTitam// SS6.18.35/ (&kaazmariikumudairaNDapadminiikadaliibhavaiH/) mRdaavaliptamaGgaaraiH khaadirairavakuulayet// SS6.18.36/ katakaazmantakairaNDapaaTalaavRSabaadaraiH/ sakSiiradrumakaaSThairvaa gomayairvaa+api yuktitaH// SS6.18.37/ svinnamuddhRtya niSpiiDya rasamaadaaya taM nRNaam/ tarpaNoktena vidhinaa yathaavadavacaarayet// SS6.18.38/ kaniinake niSecyaH syaannityamuttaanazaayinaH/ rakte pitte ca tau ziitau koSNau vaatakaphaapahau// SS6.18.39/ atyuSNatiikSNau satataM daahapaakakarau smRtau/ aplutau ziitalau caazrustambharuggharSakaarakau// SS6.18.40/ atimaatrau kaSaayatvasaGkocasphuraNaavahau/ hiinapramaaNau doSaaNaamutklezajananau bhRzam// SS6.18.41/ yuktau kRtau daahazopharuggharSasraavanaazanau/ kaNDuupadehaduuSiikaaraktaraajivinaazanau// SS6.18.42/ tasmaat pariharan doSaan vidadhyaattau sukhaavahau/ vyaapadazca yathaadoSaM nasyadhuumaaJjanairjayet// SS6.18.43/ aadyantayozcaapyanayoH sveda uSNaambucailikaH/ tathaa hito+avasaane ca dhuumaH zleSmasamucchritau// SS6.18.44/ yathaadoSopayuktaM tu naatiprabalamojasaa/ rogamaazcyotanaM hanti sekastu balavattaram// SS6.18.45/ tau tridhaivopayujyete rogeSu puTapaakavat/ lekhane sapta caaSTau vaa bindavaH snaihike daza// SS6.18.46/ aazcyotane prayoktavyaa dvaadazaiva tu ropaNe/ sekasya dviguNaH kaalaH puTapaakaat paro mataH// SS6.18.47/ athavaa kaaryanirvRtterupayogo yathaakramam/ puurvaaparaahNe madhyaahne rujaakaaleSu cobhayoH// SS6.18.48/ yogaayogaat snehaseke tarpaNoktaan pracakSate/ rogaaJchirasi saMbhuutaan hatvaa+atiprabalaan guNaan// SS6.18.49/ karoti ziraso bastiruktaa ye muurdhatailikaaH/ zuddhadehasya saayaahne yathaavyaadhyazitasya tu// SS6.18.50/ Rjvaasiinasya badhniiyaadbastikozaM tato dRDham/ yathaavyaadhizRtasnehapuurNaM saMyamya dhaarayet// SS6.18.51/ tarpaNoktaM dazaguNaM yathaadoSaM vidhaanavit// vyaktaruupeSu doSeSu zuddhakaayasya kevale// SS6.18.52/ netra eva sthite doSe praaptamaJjanamaacaret/ lekhanaM ropaNaM caapi prasaadanamathaapi vaa// SS6.18.53/ tatra paJca rasaan vyastaanaadyaikarasavarjitaan/ paJcadhaa lekhanaM yuJjyaadyathaadoSamatandritaH// SS6.18.54/ netravartmasiraakozasrotaHzRGgaaTakaazritam/ mukhanaasaakSibhirdoSamojasaa sraavayettu tat// SS6.18.55/ kaSaayaM tiktakaM vaa+api sasnehaM ropaNaM matam/ &tatsnehazaityaadvarNyaM syaaddRSTezca balavardhanam// SS6.18.56/ madhuraM snehasaMpannamaJjanaM tu prasaadanam/ dRSTidoSaprasaadaarthaM snehanaarthaM ca taddhitam// SS6.18.57/ yathaadoSaM prayojyaani taani rogavizaaradaiH/ aJjanaani yathoktaani praahNasaayaahnaraatriSu// SS6.18.58/ guTikaarasacuurNaani trividhaanyaJjanaani tu/ yathaapuurvaM balaM teSaaM zreSThamaahurmaniiSiNaH// SS6.18.59/ hareNumaatraa vartiH syaallekhanasya pramaaNataH/ prasaadanasya caadhyardhaa dviguNaa ropaNasya ca// SS6.18.60/ rasaaJjanasya maatraa tu &yathaavartimitaa mataa/ dvitricatuHzalaakaazca cuurNasyaapyanupuurvazaH// SS6.18.61/ teSaaM tulyaguNaanyeva vidadhyaadbhaajanaanyapi/ sauvarNaM raajataM zaarGgaM taamraM vaiduuryakaaMsyajam// SS6.18.62/ aayasaani ca yojyaani zalaakaazca yathaakramam/ vaktrayormukulaakaaraa kalaayaparimaNDalaa// SS6.18.63/ aSTaaGgulaa tanurmadhye sukRtaa saadhunigrahaa/ audumbaryazmajaa vaa+api zaariirii vaa hitaa bhavet// SS6.18.64/ vaamenaakSi vinirbhujya hastena susamaahitaH/ zalaakayaa dakSiNena kSipet kaaniinamaJjanam// SS6.18.65/ aapaaGgyaM vaa yathaayogaM kuryaaccaapi gataagatam/ vartmopalepi vaa yattadaGgulyaiva prayojayet// SS6.18.66/ akSi naasyantayoraJjyaadbaadhamaano+api vaa bhiSak/ na caanirvaantadoSe+akSNi dhaavanaM saMprayojayet// SS6.18.67/ doSaH pratinivRttaH san hanyaad dRSTerbalaM tathaa/ gatadoSamapetaazru pazyedyat samyagambhasaa// SS6.18.68/ prakSaalyaakSi yathaadoSaM kaaryaM pratyaJjanaM tataH/ zramodaavartaruditamadyakrodhabhayajvaraiH// SS6.18.69/ vegaaghaatazirodoSaizcaartaanaaM neSyate+aJjanam/ raagaruktimiraasraavazuulasaMrambhasaMbhavaat// SS6.18.70/ nidraakSaye kriyaazaktiM pravaate dRgbalakSayam/ rajodhuumahate raagasraavaadhiimanthasaMbhavam// SS6.18.71/ saMrambhazuulau nasyaante ziroruji zirorujam/ ziraHsnaate+atiziite ca ravaavanudite+api ca// SS6.18.72/ doSasthairyaadapaarthaM syaaddoSotklezaM karoti ca/ ajiirNe+apyevameva syaat srotomaargaavarodhanaat// SS6.18.73/ doSavegodaye dattaM kuryaattaaMstaanupadravaan/ tasmaat pariharan doSaanaJjanaM saadhu yojayet// SS6.18.74/ lekhanasya vizeSeNa kaala eSa prakiirtitaH/ vyaapadazca jayedetaaH sekaazcyotanalepanaiH// SS6.18.75/ yathaasvaM dhuumakavalairnasyaizcaapi samutthitaaH/ vizadaM laghvanaasraavi kriyaapaTu sunirmalam// SS6.18.76/ saMzaantopadravaM netraM viriktaM samyagaadizet/ jihmaM daaruNadurvarNaM srastaM ruukSamatiiva ca// SS6.18.77/ netraM virekaatiyoge syandate caatimaatrazaH/ tatra saMtarpaNaM kaaryaM vidhaanaM caanilaapaham// SS6.18.78/ akSi mandaviriktaM syaadudagrataradoSavat/ dhuumanasyaaJjanaistatra hitaM doSaavasecanam// SS6.18.79/ snehavarNabalopetaM prasannaM doSavarjitam/ jJeyaM prasaadane samyagupayukte+akSi nirvRtam// SS6.18.80/ kiJciddhiinavikaaraM syaattarpaNaaddhi kRtaadati/ tatra doSaharaM ruukSaM bheSajaM zasyate mRdu// SS6.18.81/ saadhaaraNamapi jJeyamevaM ropaNalakSaNam/ prasaadanavadaacaSTe tasmin yukte+atibheSajam// SS6.18.82/ snehanaM ropaNaM vaa+api hiinayuktamapaarthakam/ kartavyaM maatrayaa tasmaadaJjanaM siddhimicchataa// SS6.18.83/ puTapaakakriyaadyaasu kriyaasveSaiva(kriyaasvekaiva) kalpanaa/ sahasrazazcaaJjaneSu biijenoktena puujitaaH// SS6.18.84/ dRSTerbalavivRddhyarthaM yaapyarogakSayaaya ca/ raajaarhaanyaJjanaagryaaNi nibodhemaanyataH param// SS6.18.85/ aSTau bhaagaanaJjanasya niilotpalasamatviSaH/ auDumbaraM zaatakumbhaM raajataM ca samaasataH// SS6.18.86/ ekaadazaitaan bhaagaaMstu yojayet kuzalo bhiSak/ muuSaakSiptaM tadaadhmaatamaavRtaM jaatavedasi// SS6.18.87/ khadiraazmantakaaGgarairgozakRdbhirathaapi vaa/ gavaaM zakRdrase muutre dadhni sarpiSi maakSike// SS6.18.88/ tailamadyavasaamajjasarvagandhodakeSu ca/ draakSaarasekSutriphalaaraseSu suhimeSu ca// SS6.18.89/ saarivaadikaSaaye ca kaSaaye cotpalaadike/ niSecayet pRthak cainaM dhmaataM dhmaataM punaH punaH// SS6.18.90/ tato+antariikSe saptaahaM plotabaddhaM sthitaM jale/ vizoSya cuurNayenmuktaaM sphaTikaM vidrumaM tathaa// SS6.18.91/ kaalaanusaarivaaM caapi zuciraavaapya yogataH/ etaccuurNaaJjanaM zreSThaM nihitaM bhaajane zubhe// SS6.18.92/ dantasphaTikavaiduuryazaGkhazailaasanodbhave/ zaatakumbhe+atha zaarGge vaa raajate vaa susaMskRte/ sahasrapaakavat puujaaM kRtvaa raajJaH prayojayet// SS6.18.93/ tenaaJjitaakSo nRpatirbhavet sarvajanapriyaH/ adhRSyaH sarvabhuutaanaaM dRSTirogavivarjitaH// SS6.18.94/ kuSThaM candanamelaazca patraM madhukamaJjanam/ meSazRGgasya puSpaaNi vakraM ratnaapi sapta ca// SS6.18.95/ utpalasya bRhatyozca padmasyaapi ca kezaram/ naagapuSpamuziiraaNi pippalii tutthamuttamam// SS6.18.96/ kukkuTaaNDakapaalaani daarviiM pathyaaM sarocanaam/ maricaanyakSamajjaanaM tulyaaM ca gRhagopikaam// SS6.18.97/ kRtvaa suukSmaM tatazcuurNaM nyasedabhyarcya puurvavat/ etadbhadrodayaM naama sadaivaarhati bhuumipaH// SS6.18.98/ vakraM samaricaM caiva maaMsiiM zaileyameva ca/ tulyaaMzaani samaanaistaiH samagraizca manaHzilaa// SS6.18.99/ patrasya bhaagaazcatvaaro dviguNaM sarvato+aJjanam/ taavacca yaSTiimadhukaM puurvavaccaitadaJjanam// SS6.18.100/ manaHzilaaM devakaaSThaM rajanyau triphaloSaNam/ laakSaalazunamaJjiSThaasaindhavailaaH samaakSikaaH// SS6.18.101/ rodhraM saavarakaM cuurNamaayasaM taamrameva ca/ kaalaanusaarivaaM caiva kukkuTaaNDadalaani ca// SS6.18.102/ tulyaani payasaa piSTvaa guTikaaM kaarayedbudhaH/ kaNDuutimirazuklaarmaraktaraajyupazaantaye// SS6.18.103/ kaaMsyaapamaarjanamasii madhukaM saindhavaM tathaa/ eraNDamuulaM ca samaM bRhatyaMzadvayaanvitam// SS6.18.104/ aajena payasaa piSTvaa taamrapaatraM pralepayet/ saptakRtvastu taa vartyazchaayaazuSkaa rujaapahaaH// SS6.18.105/ pathyaatutthakayaSTyaahvaistulyairmaricaSoDazaa/ pathyaa sarvavikaareSu vartiH ziitaambupeSitaa// SS6.18.106/ rasakriyaavidhaanena yathoktavidhikovidaH/ piNDaaJjanaani kurviita yathaayogamatandritaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre kriyaakalpo naamaaSTadazo+adhyaayaH//18// ekonaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.19.1/ athaato nayanaabhighaatapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.19.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.19.3/ abhyaahate tu nayane bahudhaa naraaNaaM saMrambharaagatumulaasu rujaasu dhiimaan/ nasyaasyalepapariSecanatarpaNaadyamuktaM punaH kSatajapittajazuulapathyam// SS6.19.4/ dRSTiprasaadajananaM vidhimaazu kuryaat snigdhairhimaizca madhuraizca tathaa prayogai/ svedaagnidhuumabhayazokarujaabhighaatairabhyaahataamapi tathaiva bhiSak cikitset// SS6.19.5/ sadyohate nayana eSa vidhistaduurdhvaM syanderito bhavati doSamavekSya kaaryaH/ abhyaahataM nayanamiiSadathaasyabaaSpasaMsveditaM bhavati tannirujaM kSaNena// SS6.19.6/ saadhyaM kSataM paTalamekamubhe tu kRcchre triiNi kSataani paTalaani vivarjayattu/ syaat piccitaM ca nayanaM hyati caavasannaM srastaM cyutaM ca hatadRk ca bhavettu yaapyam// SS6.19.7/ vistiirNadRSTitanuraagamasatpradarzi saadhyaM yathaasthitamanaaviladarzanaM ca/ praaNoparodhavamanakSutakaNTharodhairunnamyamaazu nayanaM yadatipraviSTam// SS6.19.8/ netre vilambini vidhirvihitaH purastaaducchiGghanaM zirasi vaaryavasecanaM ca/ SaTsaptatirnayanajaa ya ime pradiSTaa rogaa bhavantyamahataaM mahataaM ca tebhyaH// SS6.19.9/ stanyaprakopakaphamaarutapittaraktairbalaakSivartmabhava eva kukuuNako+anyaH/ mRdnaati netramatikaNDumathaakSikuuTaM naasaalalaaTamapi tena zizuH sa nityam// SS6.19.10/ suuryaprabhaaM na sahate sravati prabaddhaM tasyaaharedrudhiramaazu vinirlikhecca/ kSaudraayutaizca kaTubhiH pratisaarayettu maatuH zizorabhihitaM ca vidhiM vidadhyaat// SS6.19.11/ taM vaamayettu madhusaindhavasaMprayuktaiH piitaM payaH khalu phalaiH kharamaJjariiNaam// SS6.19.12/ syaatpippaliilavaNamaakSikasaMyutairvaa nainaM vamantamapi vaamayituM yateta/ dattvaa vacaamazanadugdhabhuje prayojyamuurdhvaM tataH phalayutaM vamanaM vidhijJaiH// SS6.19.13/ jambvaamradhaatryaNudalaiH paridhaavanaarthaM kaaryaM kaSaayamavasecanameva caapi/ aazcyotane ca hitamatra ghRtaM guDuuciisiddhaM tathaa++aahurapi ca triphalaavipakvam// SS6.19.14/ nepaalajaamaricazaGkharasaaJjanaani sindhuprasuutaguDamaakSikasaMyutaani/ syaadaJjanaM madhurasaamadhukaamrakairvaa kRSNaayasaM ghRtapayo madhu vaa+api dagdham// SS6.19.15/ vyoSaM palaaNDu madhukaM lavaNottamaM ca laakSaaM ca gairikayutaaM guTikaaJjanaM vaa/ nimbacchadaM madhukadaarvi sataamralodhramicchanti caatra bhiSajo+aJjanamaMzatulyam// SS6.19.16/ srotojazaGkhadadhisaindhavamardhapakSaM zukraM zizornudati bhaavitamaJjanena/ syande kaphaadabhihitaM kramamaacarecca baalasya rogakuzalo+akSigadaM jighaaMsuH// SS6.19.17/ samudra iva gambhiiraM naiva zakyaM cikitsitam/ vaktuM niravazeSeNa zlokaanaamayutairapi// SS6.19.18/ sahasrairapi vaa proktamarthamalpamatirnaraH/ tarkagranthaartharahito naiva gRhNaatyapaNDitaH// SS6.19.19/ tadidaM bahuguuDhaarthaM cikitsaabiijamiiritam/ kuzalenaabhipannaM tadbahudhaa+abhiprarohati// SS6.19.20/ tasmaanmatimataa nityaM naanaazaastraarthadarzinaa/ sarvamuuhyamagaadhaarthaM zaastramaagamabuddhinaa// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre nayanaabhighaatacikitsitaM naamaikonaviMzo+adhyaayaH//19// viMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.20.1/ athaataH karNagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.20.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.20.3/ karNazuulaM praNaadazca baadhiryaM kSveDa eva ca/ karNasraavaH karNakaNDuuH karNavarcastathaiva ca// SS6.20.4/ kRmikarNapratinaahau vidradhirdvividhastathaa/ karNapaakaH puutikarNastathaivaarzazcaturvidham// SS6.20.5/ karNaarbudaM saptavidhaM zophazcaapi caturvidhaH/ ete karNagataa rogaa aSTaaviMzatiriiritaaH// SS6.20.6/ samiiraNaH zrotragato+anyathaacaraH samantataH zuulamatiiva karNayoH/ karoti doSaizca yathaasvamaavRtaH sa karNazuulaH kathito duraacaraH// SS6.20.7/ yadaa tu naaDiiSu vimaargamaagataH sa eva zabdaabhivahaasu tiSThati/ zrNoti zabdaan vividhaaMstadaa naraH praNaadamenaM kathayanti caamayam// SS6.20.8/ sa eva zabdaanuvahaa yadaa siraaH kaphaanuyaato vyanusRtya tiSThati/ tadaa narasyaapratikaarasevino bhavettu baadhiryamasaMzayaM khalu// SS6.20.9/ zramaat kSayaadruukSakaSaayabhojanaat samiiraNaH zabdapathe pratiSThitaH/ viriktaziirSasya ca ziitasevinaH karoti hi kSveDamatiiva karNayoH// SS6.20.10/ zirobhighaataadathavaa nimajjato jale prapaakaadayavaa+api vidradheH/ sravettu puuyaM zravaNo+anilaavRtaH sa karNasaMsraava iti prakiirtitaH// SS6.20.11/ kaphena kaNDuuH pracitena karNayorbhRzaM bhavet srotasi karNasaMjJite/ vizoSite zleSmaNi pittatejasaa nRNaaM bhavet srotasi karNaguuthakaH// SS6.20.12/ sa karNaviTko dravataaM yadaa gato vilaayito ghraaNamukhaM prapadyate/ tadaa sa karNapratinaahasaMjJito bhavedvikaaraH ziraso+abhitaapanaH// SS6.20.13/ yadaa tu muurcchantyathavaa+api jantavaH sRjantyapatyaanyathavaa+api makSikaaH/ tadaJjanatvaacchravaNo nirucyate bhiSagbhiraadyaiH kRmikarNako gadaH// SS6.20.14/ kSataabhighaataprabhavastu vidradhirbhavettathaa doSakRto+aparaH punaH/ saraktapiitaaruNamasramaasravet pratodadhuumaayanadaahacopavaan// SS6.20.15/ bhavet prapaakaH khalu pittakopato vikothavikledakarazca karNayoH/ sthite kaphe srotasi pittatejasaH vilaayyamaane bhRzasaMprataapavaan// SS6.20.16/ avedano vaa+apyathavaa savedano ghanaM sravet puuti ca puutikarNakaH/ pradiSTaliGgaanyarazaaMsi tattvatastathaiva zophaarbudaliGgamiiritam/ mayaa purastaat prasamiikSya yojayedihaiva taavat prayato bhiSagvaraH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre karNagatarogavijJaaniiyo naama viMzatitamo+adhyaayaH//20// ekoviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.21.1/ athaataH karNagatarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.21.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.21.3/ saamaanyaM karNarodheSu ghRtapaanaM rasaayanam/ avyaayaamo+aziraHsnaanaM brahmacaryamakatthanam// SS6.21.4/ karNazuule praNaade ca baadhiryakSveDayorapi/ caturNaamapi rogaaNaaM saamaanyaM bheSajaM viduH// SS6.21.5/ snigdhaM vaataharaiH svedairnaraM snehavirecitam/ naaDiisvedairupacaretpiNDasvedaistathaiva ca// SS6.21.6/ bilvairaNDaarkavarSaabhuudadhitthonmattazigrubhiH/ bastagandhaazvagandhaabhyaaM tarkaariiyavaveNubhiH// SS6.21.7/ aaranaalazRtairebhirnaaDiisvedaH prayojitaH/ kaphavaatasamutthaanaM karNazuulaM nirasyati// SS6.21.8/ miinakukkuTalaavaanaaM maaMsajaiH payasaa+api vaa/ piNDaiH svedaM ca kurviita karNazuulanivaaraNam// SS6.21.9/ azvatthapatrakhallaM vaa vidhaaya bahupatrakam/ tadaGgaaraiH susaMpuurNaM nidadhyaachravaNopari// SS6.21.10/ yattailaM cyavate tasmaat khallaadaGgaarataapitaat/ tat praaptaM zravaNasrotaH sadyo gRhNaati vedanaam// SS6.21.11/ kSaumaguggulvagurubhiH saghRtairdhuupayecca tam/ bhaktopari hitaM sarpirbastikarma ca puujitam// SS6.21.12/ niranno nizi tatsarpiH piitvopari pibet payaH/ muurdhvastiSu nasye ca mastiSke pariSecane// SS6.21.13/ zatapaakaM balaatailaM prazastaM caapi bhojane/ kaNTakaariimajaakSiire paktvaa kSiireNa tena ca// SS6.21.14/ vipacet kukkuTavasaaM karNayostatprapuuraNam/ taNDuliiyakamuulaani phalamaGkolajaM tathaa// SS6.21.15/ ahiMsaakendukaanmuulaM saralaM devadaaru ca/ lazunaM zRGgaveraM ca tathaa vaMzaavalekhanam// SS6.21.16/ kalkaireSaaM tathaa+amlaizca pacet snehaM caturvidham/ vedanaayaaH prazaantyarthaM hitaM tatkarNapuuraNam// SS6.21.17/ lazunaardrakazigruuNaaM muraGgyaa muulakasya ca/ kadalyaaH svarasaH zreSThaH kaduSNaH karNapuuraNe// SS6.21.18/ zRGgaverarasaH kSaudraM saindhavaM tailameva ca/ kaduSNaM karNayordeyametadvaa vedanaapaham// SS6.21.19/ vaMzaavalekhanaayukte muutre caajaavike bhiSak/ sarpiH pacettena karNaM puurayet karNazuulinaH// SS6.21.20/ mahataH paJcamuulasya kaaNDamaSTaadazaaGgulam/ kSaumeNaaveSTya saMsicya tailenaadiipayettataH// SS6.21.21/ yattailaM cyavate tebhyo dhRtebhyo bhaajanopari/ jJeyaM taddiipikaatailaM sadyo gRhNaati vedanaam// SS6.21.22/ kuryaadevaM bhadrakaaSThe kuSThe kaaSThe ca saarale/ matimaan diipikaatailaM karNazuulanibarhaNam// SS6.21.23/ arkaaGkuraanamlapiSTaaMstailaaktaan lavaNaanvitaan/ sannidadhyaat sruhiikaaNDe korite tacchadaavRte// SS6.21.24/ puTapaakakramasvinnaan piiDayedaarasaagamaat/ sukhoSNaM tadrasaM karNe daapayecchuulazaantaye// SS6.21.25/ kapitthamaatuluGgaamlazRGgaverarasaiH zubhaiH/ sukhoSNaiH puurayet karNaM tacchuulavinivRttaye// SS6.21.26/ karNaM koSNena cukreNa puurayet karNazuulinaH/ samudraphenacuurNena yuktyaa caapyavacuurNayet// SS6.21.27/ aSTaanaamiha muutraaNaaM muutreNaanyatamena tu/ koSNena puurayet karNaM karNazuulopazaantaye// SS6.21.28/ muutreSvamleSu vaataghne gaNe ca kvathite bhiSak/ paceccaturvidhaM snehaM puuraNaM tacca karNayoH// SS6.21.29/ etaa eva kriyaaH kuryaat pittaghnaiH pittasaMyute/ kaakolyaadau dazakSiiraM tiktaM caatra hitaM haviH// SS6.21.30/ kSiiravRkSapravaaleSu madhuke candane tathaa/ kalkakvaathe paraM pakvaM zarkaraamadhukaiH saraiH// SS6.21.31/ iGgudiisarSapasnehau sakaphe puuraNe hitau/ tiktauSadhaanaaM yuuSaazca svedaazca kaphanaazanaaH// SS6.21.32/ surasaadau kRtaM tailaM paJcamuule mahatyapi/ maatuluGgarasaH zuktaM lazunaardrakayo rasaH// SS6.21.33/ ekaikaH puuraNe pathyastailaM teSvapi vaa kRtam/ tiikSNaa muurdhavirekaazca kavalaazcaatra puujitaaH// SS6.21.34/ karNazuulavidhiH kRtsnaH pittaghnaH zoNitaavRte/ zuulapraNaadabaadhiryakSveDaanaaM tu prakiirtitam// SS6.21.35/ saamaanyato vizeSeNa& baadhirye puuraNaM zRNu/ gavaaM muutreNa bilvaani piSTvaa tailaM vipaacayet// SS6.21.36/ sajalaM ca sadugdhaM ca baadhirye karNapuuraNam/ sitaamadhukabimbiibhiH siddhaM vaa++aaje payasyapi// SS6.21.37/ bimbiikvaathe vimathyoSNaM ziitiibhuutaM taduddhRtam/ punaH paceddazakSiiraM sitaamadhukacandanaiH// SS6.21.38/ bilvaambugaaDhaM tattailaM baadhirye karNapuuraNam/ vakSyate yaH pratizyaaye vidhiH so+apyatra puujitaH// SS6.21.39/ vaatavyaadhiSu yazcokto vidhiH sa ca hito bhavet/ karNasraave puutikarNe tathaiva kRmikarNake// SS6.21.40/ samaanaM karma kurviita yogaan vaizeSikaanapi/ zirovirecanaM caiva dhuupanaM puuraNaM tathaa// SS6.21.41/ pramaarjanaM dhaavanaM ca viikSya viikSyaavcaarayet/ raajavRkSaaditoyena surasaadigaNena vaa// SS6.21.42/ karNaprakSaalanaM kaaryaM cuurNaireSaaM ca puuraNam/ kvaathaM paJjcakaSaayaM tu kapittharasayojitam// SS6.21.43/ karNasraave prazaMsanti puuraNaM madhunaa saha/ sarjatvakcuurNasaMyuktaH kaarpaasiiphalajo rasaH// SS6.21.44/ yojito madhunaa vaa+api karNasraave prazasyate/ laakSaa rasaaJjanaM sarjazcuurNitaM karNapuuraNam// SS6.21.45/ sazaivalaM mahaavRkSajambvaamraprasavaayutam/ kuliirakSaudramaNDuukiisiddhaM tailaM ca puujitam// SS6.21.46/ tindukaanyabhayaa rodhraM samaGgaa++aamalakaM madhu/ puuraNaM caatra& pathyaM syaatkapittharasayojitam// SS6.21.47/ rasamaamrakapitthaanaaM madhuukadhavazaalajam/ puuraNaarthaM prazaMsanti tailaM vaa tairvipaacitam// SS6.21.48/ priyaGgumadhukaambaSThaadhaatakiizilaparNibhiH/ maJjiSThaalobhralaakSaabhiH kapitthasya rasena vaa// SS6.21.49/ pacettailaM tadaasraavamavagRhNaati puuraNaat/ ghRtaM rasaaJjnaM naaryaaH kSiireNa madhusaMyutam// SS6.21.50/ tatprazastaM cirotthe+api saasraave puutikarNake/ nirguNDiisvarasastailaM sindhurdhuumarajo guDaH// SS6.21.51/ puuraNaH puutikarNasya zamano madhusaMyutaH/ kRmikarNakanaazaarthaM kRmighnaM yojayedvidhim// SS6.21.52/ vaartaakudhuumazca hitaH saarSapasneha eva ca/ kRmighnaM haritaalena gavaaM muutrayutena ca// SS6.21.53/ gugguloH karNadaurgandhye dhuupanaM zreSThamucyate/ chardanaM dhuumapaanaM ca kavalasya ca dhaaraNam// SS6.21.54/ karNakSveDe hitaM tailaM saarSapaM caiva puuraNam/ vidradhau caapi kurviita vidradhyuktaM cikitsitam// SS6.21.55/ prakledya dhiimaaMstailena svedena pravilaayya ca/ zodhayetkarNaviTkaM tu bhiSak samyak zalaakayaa// SS6.21.56/ naaDiisvedo+atha vamanaM dhuumo muurdhavirecanam/ vidhizca kaphahRtsarvaH karNakaNDuumapohati// SS6.21.57/ atha karNapratiinaahe snehasvedau prayojayet/ tato viriktazirasaH kriyaaM praaptaaM samaacaret// SS6.21.58/ karNapaakasya bhaiSajyaM kuryaatpittavisarpavat/ karNacchidre vartamaanaM kiiTaM kledamalaadi vaa// SS6.21.59/ zRGgeNaapahareddhiimaanathavaa+api zalaakayaa/ zeSaaNaaM tu vikaaraaNaaM praak cikitsitamiiritam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre karNagatarogapratiSedho naamaikaviMzo+adhyaayaH//21// dvaaviMzatitamo+adhyaayaH// SS6.22.1/ athaato naasaagatarogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.22.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.22.3/ apiinasaH puutinasyaM& naasaapaakastathaiva ca/ tathaa zoNitapittaM ca puuyazoNitameva ca// SS6.22.4/ kSavathurbhraMzathurdiipto naasaanaahaH parisravaH/ naasaazoSeNa sahitaa dazaikaazceritaa gadaaH// SS6.22.5/ catvaaryarzaaMsi catvaaraH zophaaH saptaarbudaani ca/ pratizyaayaazca ye paJca vakSyante sacikitsitaaH/ &ekatriMzanmitaaste tu naasaarogaaH prakiirtitaaH// SS6.22.6/ aanahyate yasya vidhuupyate ca praklidyate zuSyati& caapi naasaa/ na vetti yo gandharasaaMzca janturjuSTaM vyavasyettamapiinasena// SS6.22.7/ taM caanilazleSmabhavaM vikaaraM bruuyaat pratizyaayasamaanaliGgam/ doSairvidagdhairlataalumuule saMvaasito yasya samiiraNastu// SS6.22.8/ nireti puutirmukhanaasikaabhyaaM taM puutinaasaM pravadanti rogam/ vraaNaazritaM pittamaruuMSi kuryaadyasmin vikaare balavaaMzca paakaH// SS6.22.9/ taM naasikaapaakamiti vyavasyedvikledakothaavapi yatra dRSTau/ caturvidhaM dviprabhavaM vakSyaami bhuuyaH khalu raktapittam// SS6.22.10/ doSairvidagdhairathavaa+api jantorlalaaTadeze+abhihatasya taistu/ naasaa sravet puuyamasRgvimizraM taM puuyaraktaM pravadanti rogam// SS6.22.11/ ghraaNaazrite marmaNi saMpraduSTe& yasyaanilo naasikayaa nireti// SS6.22.12/ kaphaanuyaato bahuzaH sazabdastaM rogamaahuH kSavathuM vidhijJaaH/ tiikSNopayogaadatijighrato vaa bhaavaan kaTuunarkaniriikSaNaadvaa// SS6.22.13/ suutraadibhirvaa taruNaasthimarmaNyudghaaTite+anyaH kSavathurnireti/ prabhrazyate naasikayaiva yazca& saandro vidagdho lavaNaH kaphastu// SS6.22.14/ praak saMcito muurdhani pittataptastaM bhraMzathuM vyaadhimudaaharanti/ ghraaNe bhRzaM daahasamanvite tu viniHsareddhuuma iveha vaayuH// SS6.22.15/ naasaa pradiipteva ca yasya jantorvyaadhiM tu taM diiptamudaaharanti/ kaphaavRto vaayurudaanasaMjJo yadaa svamaarge viguNaH sthitaH syaat// SS6.22.16/ ghraaNaM vRNotiiva tadaa sa rogo naasaapratiinaaha iti pradiSTaH/ ajasramacchaM salilaprakaazaM yasyaavivarNe sravatiiha naasaa// SS6.22.17/ raatrau vizeSeNa hi taM vikaaraM naasaaparisraavamiti vyavasyet/ ghraaNaazrite zleSmaNi maarutena pittena gaaDhaM parizoSite ca// SS6.22.18/ samucchvasityuurdhvamadhazca kRcchraadyastasya naasaaparizoSa uktaH/ doSaiztribhistaiH pRthagekazazca bruuyaattathaa+arzaaMsi tathaiva zophaan// SS6.22.19/ zaalaakyasiddhaantamavekSya caapi sarvaatmakaM saptamamarbudaM tu/ rogaH pratizyaaya ihopadiSTaH sa vakSyate paJcavidhaH purastaat// SS6.22.20/ (naasaasrotogataa rogaastriMzadekazca kiirtitaaH/ srotaHpathe yadvipulaM kozavaccaarbudaM bhavet&//) SS6.22.21/ zophaastu zophavijJaanaa naasaasrotovyavasthitaaH/ nidaane+arzaaMsi nirdiSTaanyevaM taani vibhaavayet// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre naasaagatarogavijJaaniiyo naama dvaaviMzo+adhyaayaH//22// trayoviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.23.1/ athaato naasaagatarogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.23.2/ athovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.23.3/ puurvoddiSTe puutinasye ca jantoH snehasvedau chardanaM sraMsanaM ca/ yuktaM bhaktaM tiikSNamalpaM laghu syaaduSNaM toyaM dhuumapaanaM ca kaale// SS6.23.4/ hiGgu vyoSaM vatsakaakhyaM zivaaTii laakSaa biijaM saurabhaM kaTphalaM ca/ ugraa kuSThaM tiikSNagandhaa viDaGgaM zreSThaM nityaM caavapiiDe karaJjam// SS6.23.5/ etairdravyaiH saarSapaM muutrayuktaM tailaM dhiimaannasyahetoH paceta/ naasaapaake pittahRtsaMvidhaanaM kaaryaM sarvaM baahyamaabhyantaraM ca// SS6.23.6/ hRtvaa raktaM kSiiravRkSatvacazca saajyaaH sekaa yojaniiyaazca lepaaH/ vakSyaamyuurdhvaM raktapiitopazaantiM naaDiivatsyaat puuyarakte cikitsaa// SS6.23.7/ vaante samyak caavapiiDaM vadanti tiikSNaM dhuumaM zodhanaM caatra nasyam/ kSepyaM nasyaM muurdhavairecaniiyairnaaDyaa cuurNaM kSavathau bhraMzathau ca// SS6.23.8/ kuryaat svedaan muurdhni vaataamayaghnaan snigdhaan dhuumaan yadyanyaddhitaM ca/ diipte roge paittikaM saMvidhaanaM kuryaat sarvaM svaadu yacchiitalaM ca// SS6.23.9/ naasaanaahe snehapaanaM pradhaanaM snigdhaa dhuumaa muurdhabastizca nityam/ balaatailaM sarvathaivopayojyaM vaatavyaadhaavanyaduktaM ca yadyat// SS6.23.10/ naasaasraave ghraaNatazcuurNamuktaM naaDyaa deyaM yo+avapiiDazca tiikSNaH/ tiikSNaM dhuumaM devadaarvagnikaabhyaaM maaMsaM vaa++aajaM yuktamatraadizanti// SS6.23.11/ naasaazoSe kSiirasarpiH pradhaanaM siddhaM tailaM caaNukalpena nasyam/ sarpiHpaanaM bhojanaM jaaGgalaizca snehaH svedaH snaihikazcaapi dhuumaH// SS6.23.12/ zeSaan rogaan ghraaNajaan sanniyaccheduktaM teSaaM yadyathaa saMvidhaanam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre naasaagatarogapratiSedho naama trayoviMzo+adhyaayaH//23// caturviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.24.1/ athaataH pratizyaayapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.24.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.24.3/ naariiprasaGgaH ziraso+abhitaapo dhuumo rajaH ziitamatiprataapaH/ saMdhaaraNaM muutrapuriiSayozca sadyaH pratizyaayanidaanamuktam// SS6.24.4/ cayaM gataa muurdhani maarutaadayaH pRthak samastaazca tathaiva zoNitam/ prakopyamaaNaa vividhaiH prakopaNairnRNaaM pratizyaayakaraa bhavanti hi// SS6.24.5/ zirogurutvaM kSavathoH pravartanaM tathaa+aGgamardaH parihRSTaromataa/ upadravaazcaapyapare pRthagvidhaa nRNaaM pratizyaayapuraHsaraaH smRtaaH// SS6.24.6/ aanaddhaa pihitaa naasaa tanusraavapravartinii/ galataalvoSThazoSazca nistodaH zaGkhayostathaa// SS6.24.7/ svaropaghaatazca bhavet pratizyaaye+anilaatmake/ uSNaH sapiitakaH sraavo ghraaNaat sravati paittike// SS6.24.8/ kRzo+atipaaNDuH santapto bhavettRSNaanipiiDitaH(tRSNaabhipiiDitaH)/ sadhuumaM sahasaa vahniM vamatiiva ca maanavaH// SS6.24.9/ kaphaH kaphakRte ghraaNaacchuklaH ziitaH sravenmuhuH/ zuklaavabhaasaH zuunaakSo bhavedguruziromukhaH// SS6.24.10/ zirogalauSThataaluunaaM kaNDuuyanamatiiva ca/ bhuutvaa bhuutvaa pratizyaayo yo+akasmaadvinivartate// SS6.24.11/ saMpakvo vaa+apyapakvo vaa sa sarvaprabhavaH smRtaH/ liGgaani caiva sarveSaaM piinasaanaaM ca sarvaje// SS6.24.12/ raktaje tu pratizyaaye raktaasraavaH pravartate/ taamraakSazca bhavejjantururoghaataprapiiDitaH// SS6.24.13/ durgandhocchvaasavadanastathaa gandhaanna vetti ca/ muurcchanti caatra kRmayaH zvetaaH &snigdhaastathaa+aNavaH// SS6.24.14/ kRmimuurdhavikaareNa samaanaM caasya lakSaNam/ praklidyati punarnaasaa puanazca parizuSyati// SS6.24.15/ muhuraanahyate caapi muhurvivriyate tathaa/ niHzvaasocchvaasadaurgandhyaM tathaa gandhaanna vetti ca// SS6.24.16/ evaM duSTapratizyaayaM jaaniiyaat kRcchrasaadhanam/ sarva eva pratizyaayaa narasyaapratikaariNaH// SS6.24.17/ kaalena rogajananaa jaayante duSTapiinasaaH/ baadhiryamaandhyamaghraaNaM ghoraaMzca nayanaamayaan/ kaasaagnisaadazophaaMzca vRddhaaH kurvanti piinasaaH// SS6.24.18/ navaM pratizyaayamapaasya sarvamupaacaret sarpiSa eva paanaiH/ svedairvicitrairvamanaizca yuktaiH kaalopapannairavapiiDanaizca// SS6.24.19/ apacyamaanasya hi paacanaarthaM svedo hito+amlairahimaM ca bhojyam/ niSevyamaaNaM payasaa++aardrakaM vaa saMpaacayedikSuvikaarayogaiH// SS6.24.20/ pakvaM ghanaM caapyavalambamaanaM zirovirekairapakarSayettam/ virecanaasthaapanadhuumapaanairavekSya doSaan kavalagrahaizca// SS6.24.21/ nivaatazayyaasanaceSTanaani muurdhno guruuSNaM ca tathaiva vaasaH/ tiikSNaa virekaaH zirasaH sadhuumaa ruukSaM &yavaannaM vijayaa ca sevyaa// SS6.24.22/ ziitaambuyoSicchiziraavagaahacintaatiruukSaazanavegarodhaan/ zokaM ca madyaani navaani caiva vivarjayet piinasarogajuSTaH// SS6.24.23/ chardyaGgasaadajvaragauravaartamarocakaaratyatisaarayuktam/ vilaGghanaiH paacanadiipaniiyairupaacaret piinasinaM yathaavat// SS6.24.24/ bahudravairvaatakaphopasRSTaM pracchardayet piinasinaM vayaHstham/ upadravaaMzcaapi yathopadezaM svairbheSajairbhojanasaMvidhaanaiH/ jayedviditvaa mRdutaaM gateSu praaglakSaNeSuuktamathaadizecca// SS6.24.25/ vaatike tu pratizyaaye pibet sarpiryathaakramam/ paJcabhirlavaNaiH siddhaM prathamena gaNena ca// SS6.24.26/ nasyaadiSu vidhiM kRtsnamavekSetaarditeritam/ pittaraktotthayoH peyaM sarpirmadhurakaiH zRtam// SS6.24.27/ pariSekaan pradehaaMzca kuryaadapi ca ziitalaan/ zriisarjarasapattaGgapriyaGgumadhuzarkaraaH// SS6.24.28/ draakSaamadhuulikaagojiizriiparNiimadhuphaistathaa/ yujyante kavalaazcaatra vireko madhurairapi// SS6.24.29/ dhavatvaktriphalaazyaamaatilvakairmadhukena ca/ zriiparNiirajaniimizraiH kSiire dazaguNe pacet// SS6.24.30/ tailaM kaalopapannaM tannasyaM syaadanayorhitam/ kaphaje sarpiSaa snigdhaM tilamaaSavipakvayaa// SS6.24.31/ yavaagvaa vaamayedvaantaH kaphaghnaM kramamaacaret/ ubhe bale bRhatyau ca viDaGgaM satrikaNTakam// SS6.24.32/ zvetaamuulaM &sadaabhadraaM varSabhuuM caatra saMharet/ tailamebhirvipakvaM tu nasyamasyopakalpayet// SS6.24.33/ saralaakiNihiidaarunikumbheGgudibhiH kRtaaH/ vartayazcopayojyaaH syurdhuumapaane yathaavidhi// SS6.24.34/ sarpiiMSi kaTutiktaani tiikSNadhuumaaH kaTuuni ca/ bheSajaanyupayuktaani hanyuH sarvaprakopajam// SS6.24.35/ rasaaJjane saativiSe mustaayaaM bhadradaaruNi/ tailaM vipakvaM nasyaarthe vidadhyaaccaatra buddhimaan// SS6.24.36/ mustaa tejovatii paaThaa kaTphalaM kaTukaa vacaa/ sarSapaaH pippaliimuulaM pippalyaH saindhavaagnikau// SS6.24.37/ tutthaM karaJjabiijaM ca lavaNaM bhadradaaru ca/ etaiH kRtaM kaSaayaM tu kavale saMprayojayet// SS6.24.38/ hitaM muurdhavireke ca tailamebhirvipaacitam/ kSiiramardhajale kvaathyaM jaaGgalairmRgapakSibhiH// SS6.24.39/ puSpairvimizraM jalajairvaataghnairauSadhairapi/ hime kSiiraavaziSTe+asmin ghRtamutpaadya yatnataH// SS6.24.40/ sarvagandhasitaanantaamadhukaM& candanaM tathaa/ aavaapya vipacedbhuuyo dazakSiiraM tu tadghRtam// SS6.24.41/ nasye prayuktamudriktaan pratizyaayaan vyapohati/ yathaasvaM doSazamanaistailaM kuryaacca yatnataH// SS6.24.42/ samuutrapittaazcoddiSTaaH kriyaaH kRmiSu yojayet/ yaapanaarthaM kRmighnaani bheSajaani ca buddhimaan// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre pratizyaayapratiSedho naama caturviMzatitamo+adhyaayaH//24// paJcaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.25.1/ athaataH zirorogavijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.25.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.25.3/ ziro rujati martyaanaaM vaatapittakaphaistribhiH/ sannipaatena raktena kSayeNa krimibhistathaa// SS6.25.4/ suuryaavartaanantavaataardhaavabhedakazaGkhakaiH/ ekaadazaprakaarasya& lakSaNaM saMpravakSyate// SS6.25.5/ yasyaanimittaM ziraso rujazca bhavanti tiivraa nizi caatimaatram/ bandhopataapaizca bhavedvizeSaH zirobhitaapaH sa samiiraNena// SS6.25.6/ yasyoSNamaGgaaracitaM yathaiva &dahyeta dhuupyeta ziroksinaasam/ ziitena raatrau ca bhavedvizeSaH zirobhitaapaH sa tu pittakopaat// SS6.25.7/ zirogalaM yasya kaphopadigdhaM guru pratiSTabdhamatho himaM ca/ zuunaakSikuuTaM vadanaM ca yasya zirobhitaapaH sa kaphaprakopaat// SS6.25.8/ zirobhitaape tritayapravRtte sarvaaNi liGgaani samudbhavanti&/ raktaatmakaH pittasamaanaliGgaH sparzaasahatvaM ziraso bhavecca// SS6.25.9/ vasaabalaasakSatasMbhavaanaaM zirogataanaamiha saMkSayeNa/ kSayapravRttaH ziraso+abhitaapaH kaSTo bhavedugrarujo+atimaatram// SS6.25.10/ saMsvedanacchardanadhuumanasyairasRgvimokSaizca vivRddhimeti/ nistudyate yasya ziro+atimaatraM saMbhakSyamaaNaM &sphuTatiiva caantaH// SS6.25.11/ ghraaNaacca gacchetsalilaM saraktaM zirobhitaapaH kRmibhiH sa ghoraH/ suuryodayaM yaa prati mandamandamakSibhruvaM ruk samupaiti gaaDham// SS6.25.12/ vivardhate caaMzumataa sahaiva suuryaapavRttau vinivartate ca/ ziitena zaantiM labhate kadaaciduSNena jantuH sukhamaapnuyaacca// SS6.25.13/ taM bhaaskaraavartamudaaharanti sarvaatmakaM kaSTatamaM vikaaram/ doSaastu duSTaastraya eva manyaaM saMpiiDya ghaaTaasu rujaaM sutiivraam// SS6.25.14/ kurvanti saakSibhruvi zaGkhadeze sthitiM karotyaazu vizeSatastu/ gaNDasya paarzve tu karoti kampaM hanugrahaM locanajaaMzca rogaan// SS6.25.15/ anantavaataM tamudaaharanti doSatrayotthaM ziraso vikaaram/ yasyottamaaGgaardhamatiiva jantoH saMbhedatodabhramazuulajuSTam// SS6.25.16/ pakSaaddazaahaadathavaa+apyakasmaattasyaardhamedaM tritayaadvyavasyet/ zaGkhaazrito vaayurudiirNavegaH kRtaanuyaatraH kaphapittaraktaiH// SS6.25.17/ rujaH sutiivraaH pratanoti muurdhni vizeSatazcaapi hi zaGkhayostu/ sukaSTamenaM khalu zaGkhakaakhyaM maharSayo vedavidaH puraaNaaH// SS6.25.18/ vyaadhiM vadantyudgatamRtyukalpaM bhiSaksahasrairapi durnivaaram// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre zirorogavijJaaniiyo naama paJcaviMzo+adhyaayaH//25// SaDviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.26.1/ athaataH zirorogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.26.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.26.3/ vaatavyaadhividhiH kaaryaH ziroroge+anilaatmake/ payonupaanaM seveta ghRtaM tailamathaapi vaa// SS6.26.4/ mudgaan kulatthaanmaaSaaMzca khaadecca nizi kevalaan/ kaTuuSNaaMzca& sasarpiSkaanuSNaM caanu payaH pibet// SS6.26.5/ pibedvaa payasaa tailaM tatkalkaM vaa+api maanavaH/ vaataghnasiddhaiH kSiiraizca sukhoSNaiH sekamaacaret// SS6.26.6/ tatsiddhaiH paayasairvaa+api sukhoSNairlepayecchiraH/ &svinnairvaa matsyapizitaiH kRzarairvaa sasaindhavaiH// SS6.26.7/ candanotpalakuSThairvaa suzlakSNairmagadhaayutaiH/ snigdhasya tailaM nasyaM syaat kuliirarasasaadhitam// SS6.26.8/ varuNaadau gaNe kSuNNe kSiiramardhodakaM pacet/ kSiirazeSaM ca tanmathyaM ziitaM saaramupaaharet// SS6.26.9/ tato madhurakaiH siddhaM nasye tat puujitaM haviH/ tasmin vipakve kSiire tu peyaM sarpiH sazarkaram// SS6.26.10/ dhuumaM caasya yathaakaalaM snaihikaM yojayedbhiSak/ paanaabhyaJjananasyeSu basikarmaNi secane// SS6.26.11/ vidadhyaattraivRtaM dhiimaan balaatailamathaapi vaa/ bhojayecca rasaiH snigdhaiH payobhirvaa susaMskRtaiH// SS6.26.12/ pittaraktasamutthaanau zirorogau nivaarayet/ zirolepaiH sasarpiSkaiH pariSekaizca ziitalaiH// SS6.26.13/ kSiirekSurasadhaanyaamlamastukSaudrasitaajalaiH/ nalavaJjulakahlaaracandanotpalapadmakaiH// SS6.26.14/ &vaMzazaivalayaSTyaahvamustaambhoruhasaMyutaiH/ ziraHpralepaiH saghRtairvaisarpaizca tathaavidhaiH// SS6.26.15/ madhuraizca mukhaalaipairnasyakarmabhireva ca/ aasthaapanairvirekaizca pathyaizca snehabastibhiH// SS6.26.16/ kSiirasarpirhitaM nasyaM vasaa vaa jaaGgalaa zubhaa/ utpalaadivipakvena kSiireNaasthaapanaM hitam// SS6.26.17/ bhojanaM jaaGgalarasaiH sarpiSaa caanuvaasanam/ madhuraiH kSiirasarpistu snehane ca sazarkaram// SS6.26.18/ pittaraktaghnamuddiSTaM yaccaanyadapi taddhitam/ kaphotthitaM zirorogaM jayet kaphanivaaraNaiH// SS6.26.19/ zirovirekairvamanaistiikSNairgaNDuuSadhaaraNaiH/ acchaM ca paayayetsarpiH svedayeccaapyabhiikSNazaH// SS6.26.20/ ziro madhuukasaareNa snigdhaM caapi virecayet/ iGgudasya tvacaa vaa+api meSazRGgasya& vaa bhiSak// SS6.26.21/ aabhyaameva kRtaaM vartiM dhuumapaane prayojayet/ ghreyaM kaTphalacuurNaM ca kavalaazca kaphaapahaaH// SS6.26.22/ saralaakuSThazaarGgeSTaadevakaaSThaiH sarohiSaiH/ kSaarapiSTaiH salavaNaiH sukhoSNairlepayecchiraH// SS6.26.23/ yavaSaSTikayozcaannaM vyoSakSaarasamaayutam/ paTolamudgakaulatthairmaatraavadbhojayedrasaiH// SS6.26.24/ ziroroge tridoSotthe tridoSaghno vidhirhitaH/ sarpiHpaanaM vizeSeNa puraaNaM vaa dizanti hi// SS6.26.25/ kSayaje kSayamaasaadya kartavyo bRMhaNo vidhiH/ paane nasye ca sarpiH syaadvaataghnamadhuraiH zRtam// SS6.26.26/ kSayakaasaapahaM caatra sarpiH pathyatamaM viduH/ kRmibhirbhakSyamaaNasya vakSyate zirasaH kriyaa// SS6.26.27/ nasye hi zoNitaM dadyaattena muurcchanti jantavaH/ mattaaH zoNitagandhena samaayaanti yatastataH// SS6.26.28/ teSaaM nirharaNaM kaaryaM tato muurdhavirecanaiH/ hrasvazigrukabiijairvaa kaaMsyaniiliisamaayutaiH// SS6.26.29/ kRmighnairavapiiDaizca muutrapiSTairupaacaret/ puutimatsyayutaan dhuumaan kRmighnaaMzca prayojayet// SS6.26.30/ bhojanaani kRmighnaani paanaani vividhaani ca/ suuryaavarte vidhaatavyaM nasyakarmaadibheSajam// SS6.26.31/ bhojanaM jaaGgalapraayaM kSiiraannavikRtirghRtam/ tathaa+ardhabhedake vyaadhau praaptamanyacca yadbhavet// SS6.26.32/ ziriiSamuulakaphalairavapiiDo+anayorhitaH/ vaMzamuulakaphalairavapiiDo+anayorhitaH// SS6.26.33/ avapiiDo hitazcaatra vacaamaagadhikaayutaH/ madhukenaavpiiDo vaa madhunaa saha saMyutaH// SS6.26.34/ manaHzilaavapiiDo vaa madhunaa candanena vaa/ teSaamante hitaM nasyaM sarpirmadhurasaanvitam// SS6.26.35/ saarivotpalakuSThaani madhukaM caamlapeSitam/ sarpistailayuto lepo dvayorapi sukhaavahaH// SS6.26.36/ eSa eva prayoktavyaH ziroroge kaphaatmake/ anantavaate kartavyaH suuryaavartaharo& vidhiH// SS6.26.37/ siraavyadhazca kartavyo+anantavaataprazaantaye/ aahaarazca vidhaatavyo vaatapittavinaazanaH// SS6.26.38/ madhumastakasaMyaavaghRtapuuraizca bhojanam/ kSiirasarpiH prazaMsanti nasye paane ca zaGkhake// SS6.26.39/ jaaGgalaanaaM rasaiH snigdhairaahaarazcaatra zasyate/ zataavariiM tilaan kRSNaan madhukaM niilamutpalam// SS6.26.40/ duurvaaM punarnavaaM caiva lepe saadhvavacaarayet/ mahaasugandhaamathavaa paalindiiM caamlapeSitaam// SS6.26.41/ ziitaaMzcaatra pariiSekaan pradehaaMzca prayojayet/ avapiiDazca deyo+atra suuryaavartanivaaraNaH// SS6.26.42/ kRmikSayakRtau hitvaa zirorogeSu buddhimaan/ madhutailasamaayuktaiH ziraaMsyativirecayet// SS6.26.43/ pazcaatsarSapatailena tato nasyaM prayojayet/ na cecchaantiM vrajantyevaM snigdhasvinnaaMstato bhiSak// SS6.26.44/ pazcaadupaacaretsamyak siraaNaamatha mokSaNaiH/ SaTsaptatirnetrarogaa dazaaSTaadaza karNajaaH// SS6.26.45/ ekatriMzad ghraaNagataaH zirasyekaadazaiva tu/ iti vistarato dRSTaaH(diSTaaH) salakSaNacikitsitaaH// SS6.26.46/ etaavanto yathaasthuulamuttamaaGgagataa gadaaH/ asmiJchaastre nigaditaaH saGkhyaaruupacikitsitaiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate zaalaakyatantre zirorogapratiSedho naama SaGviMzo+adhyaayaH//26// saptaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.27.1/ athaato navagrahaakRtivijJaaniiyamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.27.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.27.3/ baalagrahaaNaaM vijJaanaM saadhanaM caapyanantaram/ utpattiM kaaraNaM caiva suzrutaikamanaaH zRNu// SS6.27.4/ skandagrahastu prathamaH skandaapasmaara eva ca/ zakunii revatii caiva puutanaa caandhapuutanaa// SS6.27.5/ puutanaa ziitanaamaa ca tathaiva mukhamaNDikaa/ navamo naigameSazca yaH pitRgrahasaMjJitaH// SS6.27.6/ dhaatriimaatroH praakpradiSTaapacaaraacchaucabhraSTaanmaGgalaacaarahiinaan/ trastaan hRSTaaMtarjitaan taaDitaan vaa puujaahetorhiMsyurete kumaaraan// SS6.27.7/ aizvaryasthaaste na zakyaa vizanto dehaM draSTuM maanuSairvizvaruupaaH/ aaptaM vaakyaM tatsamiikSyaabhidhaasye liGgaanyeSaaM yaani dehe bhavanti// SS6.27.8/ zuunaakSaH& kSatajasagandhikaH stanadviD vakraasyo hatacalitaikapakSmanetraH/ udvigraH sululitacakSuralparodii skandaarto bhavati ca gaaDhamuSTivarcaaH// SS6.27.9/ niHsaMjJo bhavati punarbhavetsasaMjJaH saMrabdhaH karacaraNaizca nRtyatiiva/ viNmuutre sRjati vinadya jRmbhamaaNaH phenaM ca prasRjati tatsakhaabhipannaH// SS6.27.10/ srastaaGgo bhayacakito vihaGgagandhiH saMsraavivraNaparipiiDitaH samantaat/ sphoTaizca pracitatanuH sadaahapaakairvijJeyo bhavati zizuH kSataH zakunyaa// SS6.27.11/ raktaasyo haritamalo+atipaaNDudehaH zyaavo vaa jvaramukhapaakavedanaataH/ revatyaa viyathitatanuzca karNanaasaM mRdgaati dhruvamabhipiiDitaH kumaaraH// SS6.27.12/ srastaaGgaH svapiti sukhaM divaa na raatrau viD bhinnaM sRjati ca kaakatulyagandhiH/ chardyaa++aarto hRSitatanuuruhaH kumaarastRSNaalurbhavati ca puutanaagRhiitaH// SS6.27.13/ yo dveSTi stanamatisaarakaasahikkaacchardiibhirjvarasahitaabhirardyamaanaH/ durvarNaH satatamadhaHzayo+amlagandhistaM bruuyurbhiSaja ihaandhapuutanaartam// SS6.27.14/ udvigro bhRzamativepate prarudyaat saMliinaH ssvapiti ca yasya caantrakuujaH/ visraaGgo bhRzamatisaaryate ca yastaM jaaniiyaadbhiSagiha ziitapuutanaartam// SS6.27.15/ mlaanaaGgaH surucirapaaNipaadavaktro bahvaazii kaluSasiraavRtodaro yaH/ sodvego bhavati ca muutratulyagandhiH sa jJeyaH zizuriha vaktramaNDikaartaH// SS6.27.16/ yaH phenaM vamati vinamyate ca madhye sodvegaM vilapati cordhvamiikSamaaNaH/ jvaryeta pratatamatho vasaasagandhirniHsaMjJo bhavati hi naigameSajuSTaH// SS6.27.17/ prastabdho yaH stanadveSii muhyate caavizanmuhuH/ taM baalamaciraaddhanti grahaH saMpuurNalakSaNaH// SS6.27.18/ vipariitamataH saadhyaM cikitsedaciraarditam/ gRhe puraaNahaviSaa+abhyajya baalaM zucau zuciH// SS6.27.19/ sarSapaan prakiretteSaaM tailairdiipaM& ca kaarayet/ sadaa sannihitaM caapi juhuyaaddhavyavaahanam// SS6.27.20/ sarvagandhauSadhiibiijairgandhamaalyairalaGkRtam/ agnye kRttikaabhyazca svaahaa svaaheti saMtatam// SS6.27.21/ namaH skandaaya devaaya grahaadhipataye namaH/ zirasaa tvaa+abhivande+ahaM pratigRhNiiSva me balim/ niirujo nirvikaarazca zizurme jaayataaM drutam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre navagrahaakRtivijJaaniiyo naama (prathamo+adhyaayaH, aaditaH) saptaviMzo+adhyaayaH//27// aSTaaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS6.28.1/ athaataH skandhagrahapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.28.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.28.3/ skandagrahopasRSTaanaaM kumaaraaNaaM prazasyate/ vaataghnadrumapatraaNaaM niSkvaathaH pariSecane// SS6.28.4/ teSaaM muuleSu siddhaM ca tailamabhyaJjane hitam/ sarvagandhasuraamaNDakaiDaryaavaapamiSyate// SS6.28.5/ devadaaruNi raasnaayaaM madhureSu drumeSu ca/ siddhaM sarpizca sakSiiraM paanamasmai prayojayet// SS6.28.6/ sarSapaaH sarpanirmoko vacaa kaakaadanii ghRtam/ uSTraajaavigavaaM caiva romaaNyuddhuupanaM zizoH// SS6.28.7/ somavalliimindravalliiM zamiiM bilvasya kaNTakaan/ mRgaadanyaazca muulaani grathitaanyeva dhaarayet// SS6.28.8/ raktaani maalyaani tathaa pataakaa raktaazca gandhaa vividhaazca bhakSyaaH/ ghaNTaa ca devaaya balirnivedyaH sukukkuTaH skandagrahe hitaaya// SS6.28.9/ snaanaM triraatraM nizi catvareSu kuryaat puraM zaaliyavairnavaistu/ adbhizca gaayatryabhimantritaabhiH prajvaalanaM vyaahRtibhizca vahneH// SS6.28.10/ rakSaamataH pravakSyaami baalaanaaM paapanaaziniim/ ahanyahani kartavyaa yaa bhiSagbhiratandritaiH// SS6.28.11/ tapasaaM tejasaaM caiva yazasaaM vapuSaaM tathaa/ nidhaanaM yo+avyayo devaH sa te skandaH prasiidatu// SS6.28.12/ grahasenaapatirdevo devasenaapatirvibhuH/ devasenaatipuharaH paatu tvaaM bhagavaan guhaH// SS6.28.13/ devadevasya mahataH paavakasya ca yaH sutaH/ gaGgomaakRttikaanaaM ca sa te zarma prayacchatu// SS6.28.14/ raktamaalyaambaraH zriimaan raktacandanabhuuSitaH/ raktadivyavapurdevaH paatu tvaaM krauJcasuudanaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre skandapratiSedho naamaa (dvitiiyo+adhyaayaH, aadito+)aSTaaviMzo+adhyaayaH//28// ekonatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.29.1/ athaataH skandaapasmaarapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.29.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.29.3/ bilvaH ziriiSo golomii surasaadizca yo gaNaH/ pariSeke prayoktavyaH skandaapasmaarazaantaye// SS6.29.4/ sarvagandhavipakvaM tu tailamabhyaJjane hitam/ kSiiravRkSakaSaaye ca kaakolyaadau gaNe tathaa// SS6.29.5/ vipaktavyaM ghRtaM caapi paaniiyaM payasaa saha/ utsaadanaM vacaahiGguyuktaM skandagrahe hitam// SS6.29.6/ gRdhroluukapuriiSaaNi kezaa hastinakhaa ghRtam/ vRkSabhasya ca romaaNi yojyaanyuddhuupane+api ca// SS6.29.7/ anantaaM kukkuTiiM bimbiiM markaTiiM caapi dhaarayet/ pakvaapakvaani maaMsaani prasannaa rudhiraM payaH// SS6.29.8/ bhuutaudano nivedyazca skandaapasmaariNe+avaTe/ catuSpathe ca kartavyaM snaanamasya yataatmanaa// SS6.29.9/ skandaapasmaarasaMjJo yaH skandasya dayitaH sakhaa/ vizaakhasaMjJazca zizoH zivo+astu vikRtaananaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre skandaapasmaarapratiSedho naama (tRtiiyo+adhyaayaH, aaditaH) ekonatriMzo+adhyaayaH//29// triMzattamo+adhyaayaH/ SS6.30.1/ athaataH zakuniipratiiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.30.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.30.3/ zakunyabhipariitasya kaaryo vaidyena jaanataa/ vetasaamrakapitthaanaaM niSkvaathaH pariSecane// SS6.30.4/ kaSaayamadhuraistailaM kaaryamabhyaJjane zizoH/ madhukoziirahriiberasaarivotpalapadmakaiH// SS6.30.5/ rodhrapriyaGgumaJjiSThaagairikaiH pradihecchizum/ vraNeSuuktaani cuurNaani pathyaani vividhaani ca// SS6.30.6/ skandagrahe dhuupanaani taaniihaapi prayojayet/ zataavariimRgairvaarunaagadantiinidigdhikaaH// SS6.30.7/ lakSmaNaaM sahadevaaM ca bRhatiiM caapi dhaarayet/ tilataNDulakaM maalyaM haritaalaM manaHzilaa// SS6.30.8/ balirepa karaJjeSu nivedyo niyataatmanaa/ niSkuTe ca prayoktavyaM snaanamasya yathaavidhi// SS6.30.9/ skandaapasmaarazamanaM ghRtaM caapiiha puujitam/ kuryaacca vividhaaM puujaaM zakunyaaH kusumaiH zubhaiH// SS6.30.10/ antariikSacaraa devii sarvaalaGkaarabhuuSitaa/ ayomukhii tiikSNatuNDaa zakunii te prasiidatu// SS6.30.11/ durdarzanaa mahaakaayaa piGgaakSii bhairavasvaraa/ lambodarii &zaGkukarNii zakunii te prasiidatu// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre zakuniipratiSedho naama (caturtho+adhyaayaH, aaditaH) triMzo+adhyaayaH//30// ekatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.31.1/ athaato revatiipratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.31.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.31.3/ azvagandhaa ca zRGgii ca saarivaa sapunarnavaa/ sahe tathaa vidaarii ca kaSaayaaH secane hitaaH// SS6.31.4/ tailamabhyaJjane kaaryaM kuSThe sarjarase+api ca/ palaGkaSaayaaM nalade tathaa girikadambake// SS6.31.5/ dhavaazvakarNakakubhadhaatakiitindukiiSu ca/ kaakolyaadigaNe caiva paaniiyaM sarpiriSyate// SS6.31.6/ kulatthaaH zaGkhacuurNaM ca pradehaH saarvagandhikaH/ gRdhroluukapuriiSaaNi yavaa yavaphalo ghRtam// SS6.31.7/ sandhyayorubhayoH kaaryametaduddhuupanaM zizoH/ varuNaariSTakamayaM rucakaM saindukaM tathaa// SS6.31.8/ satataM dhaarayeccaapi kRtaM vaa pautrajiivikam/ zuklaaH sumanaso laajaaH payaH zaalyodanaM tathaa// SS6.31.9/ balirnivedyo gotiirthe revatyai prayataatmanaa/ saGgame ca bhiSak snaanaM kuryaaddhaatriikumaarayoH// SS6.31.10/ naanaavastradharaa devii citramaalyaanulepanaa/ calatkuNDalinii zyaamaa revatii te prasiidatu// SS6.31.11/ upaasate yaaM satataM devyo vividhabhuuSaNaaH/ lambaa karaalaa vinataa tathaiva bahuputrikaa/ revatii zuSkanaamaa yaa saa te devii prasiidatu// iti suzurtasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre revatiipratiSedho naama (paJcamo+adhyaayaH, aaditaH) ekatriMzo+adhyaayaH//31// dvaatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.32.1/ athaataH puutanaaratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.32.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.32.3/ kapotavaGkaa+araluko varuNaH paaribhadrakaH/ aasphotaa caiva yojyaaH syurbaalaanaaM pariSecane// SS6.32.4/ vacaa vayaHsthaa golomii haritaalaM manaHzilaa/ kuSThaM sarjarasazcaiva tailaarthe varga iSyate// SS6.32.5/ hitaM ghRtaM tugaakSiiryaaM siddhaM madhurakeSu ca/ kuSThataaliizakhadiracandanasyandane tathaa// SS6.32.6/ devadaaruvacaahiGgukuSThaM girikadambarakaH/ elaa hareNavazcaapi yojyaa uddhuupane sadaa// SS6.32.7/ gandhanaakulikumbhiike majjaano badarasya ca/ karkaTaasthi ghRtaM caapi dhuupanaM sarSapaiH saha// SS6.32.8/ kaakaadaniiM citraphalaaM bimbiiM guJjaaM ca dhaarayet/ matsyaudanaM ca kurviita kRzaraaM palalaM tathaa/ zaraavasaMpuTe kRtvaa baliM zuunyagRhe haret// SS6.32.9/ ucchiSTenaabhiSekeNa zizoH snapanamiSyate/ puujyaa ca puutanaa devii balibhiH sopahaarakaiH// SS6.32.10/ malinaambarasaMviitaa malinaa ruukSamuurdhajaa/ zuunyaagaaraazritaa& devii daarakaM paatu puutanaa// SS6.32.11/ durdarzanaa sudurgandhaa karaalaa meghakaalikaa/ bhinnagaaraazrayaa devii daarakaM paatu puutanaa// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre (SaSTho+adhyaayaH, aaditaH) dvaatriMzo+adhyaayaH//32// trayastriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.33.1/ athaato+andhapuutanaaprasiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.33.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.33.3/ tiktakadrumapatraaNaaM kaaryaH kvaatho+avasecane/ suraa sauviirakaM kuSThaM haritaalaM manaHzilaa// SS6.33.4/ tathaa sarjarasazcaiva tailaarthamupadizyate/ pippalyaH pippaliimuulaM vargo madhurako madhu// SS6.33.5/ zaalapaarNii bRhatyau ca ghRtaarthamupadizyate/ sarvagandhaiH pradehazca gaatreSvakSNozca ziitalaiH// SS6.33.6/ puriiSaM kaukkuTaM kezaaMzcarma sarpatvacaM tathaa/ jiirNaaM ca bhikSusaMghaaTiiM dhuumanaayopakalpayet// SS6.33.7/ kukkuTiiM markaTiiM zimbiimanantaaM caapi dhaarayet/ maaMsamaamaM tathaa pakvaM zoNitaM ca catuSpathe// SS6.33.8/ nivedyamantazca gRhe zizo rakSaanimittataH/ zizozca snapanaM kuryaat sarvagandhodakaiH zubhaiH// SS6.33.9/ karaalaa piGgalaa muNDaa kaSaayaambaravaasinii/ devii baalamimaM priitaa saMrakSatvandhapuutanaa// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre+andhapuutanaapratiSedho naama (saptamo+adhyaayaH, aaditaH) trayastriMzo+adhyaayaH//33// catustriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.34.1/ athaataH ziitapuutanaapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.34.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.34.3/ kapitthaM suvahaaM bimbiiM tathaa bilvaM praciibalam/ nandiiM bhallaatakaM caapi pariSeke prayojayet// SS6.34.4/ bastamuutraM gavaaM muutraM mustaM ca suradaaru ca/ kuSThaM ca sarvagandhaaMzca tailaarthamavacaarayet// SS6.34.5/ rohiNiisarjakhadirapalaazakakubhatvacaH/ niSkvaathya tasminniSkvaathe sakSiiraM vipacedghRtam// SS6.34.6/ gRdhroluukapuriiSaaNi bastagandhaamahestvacaH/ nimbapatraaNi madhukaM dhuupanaarthaM prayojayet// SS6.34.7/ dhaarayedapi lambaaM ca guJjaaM kaakaadaniiM tathaa/ nadyaaM mudgakRtaizcaannaistarpayecchiitapuutanaam// SS6.34.8/ devyai deyazcopahaaro vaaruNii rudhiraM tathaa/ jalaazayaante baalasya snapanaM copadizyate// SS6.34.9/ mudgaudanaazanaa devii suraazoNitapaayinii/ jalaazayaalayaa devii paatu tvaaM ziitapuutanaa// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre ziitapuutanaapratiSedho naama (aSTamo+adhyaayaH, aaditaH) catustriMzo+adhyaayaH//34// paJcatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.35.1/ athaato mukhamaNDikaapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.35.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.35.3/ kapitthabilvatarkaariivaaMziigandharvahastakaaH/ kuberaakSii ca yojyaaH syurbaalaanaaM pariSecane// SS6.35.4/ svarasairbhRGgavRkSaaNaaM& tathaa+ajaharigandhayoH/ tailaM vasaaM ca saMyojya pacedabhyaJjane zizoH// SS6.35.5/ madhuulikaayaaM payasi tugaakSiiryaaM gaNe tathaa/ madhure paJcamuule ca kaniiyasi ghRtaM pacet// SS6.35.6/ vacaa sarjarasaH kuSThaM sarpizcoddhuupanaM hitam/ dhaarayedapi jihvaazca caaSaciirallisarpajaaH// SS6.35.7/ varNakaM cuurNakaM maalyamaJjanaM paaradaM tathaa/ manaHzilaaM copaharedgoSThamadhye baliM tathaa// SS6.35.8/ paayasaM sapuroDaazaM balyarthamupasaMharet/ mantrapuutaabhiradbhizca tatraiva snapanaM hitam// SS6.35.9/ alaGkRtaa ruupavatii subhagaa kaamaruupiNii/ goSThamadhyaalayarataa paatu tvaaM mukhamaNDikaa// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre mukhamaNDikaapratiSedho naama (navamo+adhyaayaH, aaditaH) paJcatriMzattamo+adhyaayaH//35// SaTtriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.36.1/ athaato naigameSapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.36.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.36.3/ bilvaagnimanthapuutiikaaH kaaryaaH syuH pariSecane/ suraa sabiijaM dhaanyaamlaM pariSeke ca zasyate// SS6.36.4/ priyaGgusaralaanantaazatapuSpaakuTannaTaiH/ pacettailaM sagomuutrairdadhimastvamlakaaJjikaiH// SS6.36.5/ paJcamuuladvayakvaathe kSiire madhurakeSu ca/ pacedghRtaM ca medhaavii kharjuuriimastake+api vaa// SS6.36.6/ vacaaM vayaHsthaaM golomiiM jaTilaaM caapi dhaarayet/ utsaadanaM hitaM caatra skandaapasmaaranaazanam// SS6.36.7/ siddhaarthakavacaahiGgukuSThaM caivaakSataiH saha/ bhallaatakaajamodaazca hitamuddhuupanaM zizoH// SS6.36.8/ markaToluukagRdhraaNaaM puriiSaaNi navagrahe/ dhuupaH supte jane kaaryo baalasya hitamicchataa// SS6.36.9/ tilataNDulakaM maalyaM bhakSyaaMzca vividhaanapi/ kumaarapitRmeSaaya vRkSamuule nivedayet// SS6.36.10/ adhastaadvaTavRkSasya snapanaM copadizyate/ baliM nyagrodhavRkSeSu tithau SaSThyaaM nivedayet// SS6.36.11/ ajaananazcalaakSibhruuH kaamaruupii mahaayazaaH/ baalaM baalapitaa devo naigameSo+abhirakSatu// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre naigameSapratiSedho naama (dazamo+adhyaayaH, aaditaH) SaTtriMzo+adhyaayaH//36// saptatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.37.1/ athaato grahotpattimadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.37.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.37.3/ nava skandaadayaH proktaa baalaanaaM ya ime grahaaH/ zriimanto divyavapuSo naariipuruSavigrahaaH// SS6.37.4/ ete guhasya rakSaarthaM kRttikomaagnizuulibhiH/ sRSTaaH zaravaNasthasya rakSitasyaatmatejasaa// SS6.37.5/ striivigrahaa grahaa ye tu naanaaruupaa mayeritaaH/ gaGgomaakRttikaanaaM te bhaagaa raajasataamasaaH// SS6.37.6/ naigameSastu paarvatyaa sRSTo meSaanano grahaH/ kumaaradhaarii devasya guhasyaatmasamaH sakhaa// SS6.37.7/ skandaapasmaarasaMjJo yaH so+agninaa+agnisamadyutiH/ sa ca skandasakhaa naama vizaakha iti cocyate// SS6.37.8/ skandaH sRSTo bhagavataa devena tripuraariNaa/ bibharti caaparaaM saMjJaaM kumaara iti sa grahaH// SS6.37.9/ baalaliilaadharo yo+ayaM devo rudraagnisMbhavaH/ mithyaacaareSu& bhagavaan svayaM naiSa pravartate// SS6.37.10/ kumaaraH skandasaamaanyaadatra kecidapaNDitaaH/ gRhNaatiityalpavijJaanaa bruvate dehacintakaaH// SS6.37.11/ tato bhagavati skande surasenaapatau kRte/ upatasthurgrahaaH sarve diiptazaktidharaM guham// SS6.37.12/ uucuH praaJjalayazcainaM vRttiM naH saMvidhatsva vai/ teSaamarthe tataH skandaH zivaM devamacodayat// SS6.37.13/ tato grahaaMstaanuvaaca bhagavaan bhaganetrahRt/ tiryagyoniM maanuSaM ca tritayaM jagat// SS6.37.14/ parasparopakaareNa vartate dhaaryate+api ca/ devaa manuSyaan priiNanti tairyagyoniiMstathaiva ca// SS6.37.15/ vartamaanairyathaakaalaM ziitavarSoSNamaarutaiH/ ijyaaJjalinamaskaarajapahomavrataadibhiH// SS6.37.16/ naraaH samyak prayuktaizca priiNanti tridivezvaraan/ bhaagadheyaM vibhaktaM ca zeSaM kiJcinna vidyate// SS6.37.17/ tadyuSmaakaM zubhaa vRttirbaaleSveva bhaviSyati/ kuleSu yeSu nejyante devaaH pitara eva ca// SS6.37.18/ braahmaNaaH saadhavazcaiva guravo+atithayastathaa/ nivRttaacaarazauceSu parapaakopajiiviSu// SS6.37.19/ utsannabalibhikSeSu bhinnakaaMsyopabhojiSu/ gRheSu teSu ye baalaastaan gRhNiidhvamazaGkitaaH// SS6.37.20/ tatra vo vipulaa vRttiH puujaa caiva bhaviSyati/ evaM grahaaH samutpannaa baalaan gRhNanti caapyataH// SS6.37.21/ grahopasRSTaa baalaastu duzcikitsyatamaa mataaH/ vaikalyaM maraNaM caapi dhruvaM skandagrahe matam// SS6.37.22/ skandagraho+atyugratamaH sarveSveva yataH smRtaH/ anyo vaa sarvaruupastu na saadhyo graha ucyate// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre grahotpattyadhyaayo naama (ekaadazo+adhyaayaH, aaditaH) saptatriMzattamo+adhyaayaH//37// aSTatriMzattamo+adhyaayaH/ SS6.38.1/ athaato yonivyaapatpratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.38.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.38.3/ pravRddhaliGgaM puruSaM yaa+atyarthamupasevate/ ruukSadurbalabaalaa yaa tasyaa vaayuH prakupyati// SS6.38.4/ sa duSTo yonimaasaadya yonirogaaya kalpate/ trayaaNaamapi doSaaNaaM yathaasvaM lakSaNena tu// SS6.38.5/ viMzatirvyaapado yonernirdiSTaa rogasaMgrahe/ mithyaacaareNa yaaH striiNaaM praduSTenaartavena ca// SS6.38.6/ jaayante biijadoSaacca daivaacca zRNu taaH pRthak/ udaavartaa tathaa vandhyaa viplutaa ca pariplutaa// SS6.38.7/ vaatalaa ceti vaatotthaaH pittotthaa rudhirakSaraa/ vaaminii snaaMsinii caapi putraghnii pittalaa ca yaa// SS6.38.8/ atyaanandaa ca yaa yoniH karNinii caraNaadvayam&/ zleSmalaa& ca kaphaajjJeyaa SaNDaakhyaa phalinii tathaa// SS6.38.9/ &mahatii suucivaktraa ca sarvajeti tridoSajaa/ saphenilamudaavartaa rajaH kRcchreNa muJcati// SS6.38.10/ vandhyaaM naSTaartavaaM vidyaadviplutaaM nityavedanaam/ pariplutaayaaM bhavati graamyadharme rujaa bhRzam// SS6.38.11/ vaatalaa karkazaa stabdhaa zuulanistodapiiDitaa/ catasRSvapi caadyaasu bhavantyanilavedanaaH// SS6.38.12/ sadaahaM prakSaratyasraM yasyaaM saa lohitakSaraa/ savaatamudgiredbiijaM vaaminii rajasaa yutam// SS6.38.13/ prasraMsinii syandate tu kSobhitaa duHprasuuzca yaa/ sthitaM sthitaM hanti garbhaM putraghnii raktasaMsravaat// SS6.38.14/ atyarthaM pittalaa yonirdaahapaakajvaraanvitaa/ catasRSvapi caadyaasu pittaliGgocchrayo bhavet// SS6.38.15/ atyaanandaa na santoSaM graamyadharmeNa gacchati/ karNinyaaM karNikaa yonau zleSmaasRgbhyaaM prajaayate// SS6.38.16/ maithune+acaraNaa& puurvaM puruSaadatiricyate/ bahuzazcaaticaraNaadanyaa biijaM na vindati// SS6.38.17/ zleSmalaa picchilaa yoniH kaNDuuyuktaa+atiziitalaa/ catasRSvapi caadyaasu zleSmaliGgocchritirbhavet// SS6.38.18/ anaartavastanaa SaNDii kharasparzaa ca maithune/ atikaayagRhiitaayaastaruNyaaH phalinii bhavet// SS6.38.19/ vivRtaa+atimahaayoniH suuciivaktraa+atisaMvRtaa/ sarvaliGgasamutthaanaa sarvadoSaprakopajaa// SS6.38.20/ catasRSvapi caadyaasu sarvaliGgocchritirbhavet/ paJcaasaadhyaa bhavantiimaa yonayaH sarvadoSajaaH// SS6.38.21/ pratidoSaM tu saadhyaasu snehaadikrama iSyate/ dadyaaduttarabastiiMzca vizeSeNa yathoditaan// SS6.38.22/ karkazaaM ziitalaaM stabdhaamalpasparzaaM ca maithune/ kumbhiisvedairupacaret saanuupaudakasMayutaiH// SS6.38.23/ madhurauSadhasaMyuktaan vezavaaraaMzca yoniSu/ nikSipeddhaarayeccaapi picutailamatandritaH// SS6.38.24/ dhaavanaani ca pathyaani kurviitaapuuraNaani ca/ oSacoSaanvitaasuuktaM kuryaacchiitaM vidhiM bhiSak// SS6.38.25/ durgandhaaM picchilaaM caapi cuurNaiH paJcakaSaayajaiH/ puurayedraajavRkSaadikaSaayaizcaapi dhaavanam// SS6.38.26/ yonyaaM tu puuyasraaviNyaaM zodhanadravyasaMbhRtaiH/ sagomuutraiH salavaNaiH zodhanaM hitamiSyate&// SS6.38.27/ bRhatiiphalakalkasya dviharidraayutasya ca/ kaNDuumatiimalpasparzaaM puurayeddhuupayettathaa// SS6.38.28/ vartiM pradadyaat karNinyaaM zodhanadravyasaMbhRtaam/ prasraMsiniiM ghRtaabhyaaktaaM kSiirasvinnaaM pravezayet// SS6.38.29/ pidhaaya vezavaareNa tato bandhaM samaacaret/ pratidoSaM vidadhyaacca suraariSTaasavaan bhiSak// SS6.38.30/ praataH praatarniSeveta rasonaaduddhRtaM rasam/ kSiiramaaMsarasapraayamaahaaraM vidadhiita ca// SS6.38.31/ zukraartavaadayo doSaaH stanarogaazca kiirtitaaH/ klaibyasthaanaani& muuDhasya garbhasya vidhireva ca// SS6.38.32/ garbhiNiipratirogeSu cikitsaa caapyudaahRtaa/ sarvathaa taaM prayuJjiita yonivyaapatsu buddhimaan/ apaprajaataarogaaMzca cikitseduttaraadbhiSak// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kumaaratantre yonivyaapatpratiSedho naama (dvaadazo+adhyaayaH, aadito+)aSTatriMzattamo+adhyaayaH//38// uttaratantre dvitiiyaM kaumaaratantraM samaaptam//2// ekonacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.39.1/ athaato jvarapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.39.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.39.3/ yenaamRtamapaaM madhyaaduddhRtaM puurvajanmani/ yato+amaratvaM saMpraaptaastridazaastridivezvaraat// SS6.39.4/ ziSyaastaM devamaasiinaM papracchuH suzrutaadayaH/ vraNasyopadravaaH proktaa vraNinaamapyataH param// SS6.39.5/ samaasaad vyaasatazcaiva bruuhi no bhiSajaaMvara/ upadraveNa juSTasya vraNaH kRcchreNa sidhyati// SS6.39.6/ upadravaastu vraNinaH kRcchrasaadhyaaH prakiirtitaaH/ prakSiiNabalamaaMsasya zeSadhaatuparikSayaat// SS6.39.7/ tasmaadupadravaan kRtsnaan bruuhi naH sacikitsitaan/ sarvakaayacikitsaasu ye dRSTaaH paramarSiNaa// SS6.39.8/ teSaaM tadvacanaM zrutvaa praabraviidbhiSajaaMvaraH/ jvaramaadau pravakSyaami sa rogaaniikaraaT smRtaH// SS6.39.9/ rudrakopaagnisaMbhuutaH sarvabhuutaprataapanaH/ taistairnaamabhiranyeSaaM sattvaanaaM parikiirtyate// SS6.39.10/ janmaadau nidhane caiva praayo vizati dehinam&/ ataH sarvavikaaraaNaamayaM raajaa prakiirtitaH// SS6.39.11/ Rte devamanuSyebhyo naanyo viSahate tu tam/ karmaNaa labhate yasmaaddevatvaM maanusaadapi// SS6.39.12/ punazcaiva cyutaH svargaanmaanuSyamanuvartate/ tasmaatte devabhaavena sahante maanuSaa jvaram// SS6.39.13/ zeSaaH sarve vipadyante tairyagyonaa jvaraarditaaH/ svedaavarodhaH& santaapaH sarvaaGgagrahaNaM tathaa// SS6.39.14/ vikaaraa yugapadyasmin jvaraH sa parikiirtitaH/ doSaiH pRthak samastaizca dvandvairaagantureva ca// SS6.39.15/ anekakaaraNotpannaH smRtastvaSTavidho jvaraH/ doSaaH prakupitaaH sveSu kaaleSu svaiH prakopaNaiH// SS6.39.16/ vyaapya dehamazeSeNa jvaramaapaadayanti hi/ duSTaaH svahetubhirdoSaaH praapyaamaazayamuuSmaNaa// SS6.39.17/ sahitaa rasamaagatya rasasvedapravaahiNaam/ srotasaaM maargamaavRtya mandiikRtya hutaazanam// SS6.39.18/ nirasya bahiruuSmaaNaM paktisthaanaacca kevalam/ zariiraM samabhivyaapya svakaaleSu jvaraagamam// SS6.39.19/ janayatyatha vRddhiM vaa svavarNaM ca tvagaadiSu/ mithyaatiyuktairapi ca snehaadyaiH karmabhirnRNaam// SS6.39.20/ vividhaadabhighaataacca rogotthaanaat prapaakataH/ zramaat kSayaadajiirNaacca viSaatsaatmyartuparyayaat// SS6.39.21/ oSadhiipuSpagandhaacca zokaannakSatrapiiDayaa&/ abhicaaraabhizaapaabhyaaM manobhuutaabhizaGkayaa// SS6.39.22/ striiNaamapaprajaataanaaM prajaataanaaM tathaa+ahitaiH/ stanyaavataraNe caiva jvaro doSaiH pravartate// SS6.39.23/ tairvegavadbhirbahudhaa samudbhraantairvimaargagaiH/ vikSipyamaaNo+antaragnirbhavatyaazu bahizcaraH// SS6.39.24/ ruNaddhi caapyapaaMdhaatuM yasmaattasmaajjvaraaturaH/ bhavatyatyuSNagaatrazca &jvaritastena cocyate// SS6.39.25/ zramo+aratirvivarNatvaM vairasyaM nayanaplavaH/ icchaadveSau muhuzcaapi ziitavaataatapaadiSu// SS6.39.26/ jRmbhaa+aGgamardo gurutaa romaharSo+arucistamaH/ apraharSazca ziitaM ca bhavatyutpatsyati jvare// SS6.39.27/ saamaanyato vizeSaattu jRmbhaa+atyarthaM samiiraNaat/ pittaannayanayordaahaH kaphaannannaabhinandanam// SS6.39.28/ sarvaliGgasamavaayaH sarvadoSaprakopaje/ dvayordvayostu ruupeNa saMsRSTaM dvandvajaM viduH// SS6.39.29/ vepathurviSamo vegaH kaNThauSThaparizoSaNam/ nidraanaazaH kSutaH stambho gaatraaNaaM raukSyameva ca// SS6.39.30/ zirohRdgaatrarugvaktravairasyaM baddhaviTkataa/ jRmbhaa++aadhmaanMa tathaa zuulaM bhavatyanilaje jvare// SS6.39.31/ vegastiikSNo+atisaarazca nidraalpatvaM tathaa vamiH/ kaNThauSThamukhanaasaanaaM paakaH svedazca jaayate// SS6.39.32/ pralaapaH kaTutaa vaktre muurcchaa daaho madastRSaa/ piitaviNmuutranetratvaM paittike bhrama eva ca// SS6.39.33/ gauravaM ziitamutklezo romaharSo+atinidrataa/ srotorodho &rugalpatvaM praseko madhuraasyataa// SS6.39.34/ naatyuSNagaatrataa chardiraGgasaado+avipaakataa/ pratizyaayo+aruciH kaasaH kaphaje+akSNozca& zuklataa// SS6.39.35/ nidraanaazo bhramaH zvaasastandraa suptaaGgataa+aruciH/ tRSNaa moho madaH stambho daahaH ziitaM hRdi vyathaa// SS6.39.36/ paktizcireNa doSaaNaamunmaadaH zyaavadantataa/ rasanaa paruSaa kRSNaa sandhimuurdhaasthijaa rujaH// SS6.39.37/ nirbhugne kaluSe netre karNau zabdaruganvitau/ pralaapaH srotasaaM paakaH kuujanaM cetanaacyutiH// SS6.39.38/ svedamuutrapuriiSaaNaamalpazaH suciraat srutiH/ sarvaje sarvaliGgaani vizeSaM caatra me zRNu// SS6.39.39/ naatyuSNaziito+alpasaMjJo bhraantaprekSii hatasvaraH/ kharajihvaH zuSkakaNThaH svedaviNmuutravarjitaH// SS6.39.40/ saasro nirbhugnahRdayo& bhaktadveSii hataprabhaH/ zvasannipatitaH zete pralaapopadravaayutaH// SS6.39.41/ tamabhinyaasamityaahurhataujasamathaapare/ sannipaatajvaraM kRcchramasaadhyamapare viduH// SS6.39.42/ nidropetamabhinyaasaM kSiiNamenaM hataujasam/ saMnyastagaatraM saMnyaasaM vidyaatsarvaatmake jvare// SS6.39.43/ ojo visraMsate yasya pittaanilasamucchrayaat/ sa gaatrastambhaziitaabhyaaM &zayanepsuracetanaH// SS6.39.44/ api jaagrat svapan jantustandraaluzca pralaapavaan/ saMhRSTaromaa srastaaGgo mandasantaapavedanaH// SS6.39.45/ ojonirodhajaM tasya jaaniiyaat kuzalo bhisak/ saptame vidase praapte dazame dvaadaze+api vaa// SS6.39.46/ punardhorataro bhuutvaa prazamaM yaati hanti vaa/ dvidoSocchraayaliGgaastu dvandvajaastrividhaaH smRtaaH// SS6.39.47/ tRSNaa muurcchaa bhramo daahaH svapnanaazaH zirorujaa/ kaNThaasyazoSo vamathuu romaharSo+arucistathaa// SS6.39.48/ parvbhedazca jRmbhaa ca vaatapittajvaraakRtiH/ staimityaM parvaNaM bhedo nidraa gauravameva ca// SS6.39.49/ zirograhaH pratizyaayaH kaasaH svedapravartanam/ santaapo madhyavegazca vaatazleSmajvaraakRtiH// SS6.39.50/ liptaatiktaasyataa tandraa mohaH kaaso+arucistRSaa/ muhurdaaho muhuH ziitaM zleSmapittajvaraakRtiH// (SS6.39.50.1/ jRmbhaadhmaanamadotkampaparvabhedaparikSayaaH/ tRTpralaapaabhitaapaaH syurjvare maarutapaittike// SS6.39.50.2/ zuulakaasakakotklezaziitavepathupiinasaaH/ gauravaaruciviSTambhaa vaatazleSmasamudbhave// SS6.39.50.3/ ziitadaahaarucistambhasvedamohamadabhramaaH/ kaasaaGgasaadahRllaasaa bhavanti kaphapaittike//) SS6.39.51/ &kRzaanaaM jvaramuktaanaaM mithyaahaaravihaariNaam/ doSaH svalpo+api saMvRddho dehinaamanileritaH// SS6.39.52/ satataanyedyuSkatryaakhyacaaturthaan sapralepakaan/ kaphasthaanavibhaagena yathaasaMkhyaM karoti hi// SS6.39.53/ ahoraatraadahoraatraat sthaanaat sthaanaM prapadyate/ tatazcaamaazayaM praapya doSaH& kuryaajjvaraM nRNaam// SS6.39.54/ tathaa pralepako jJeyaH& zoSiNaaM praaNanaazanaH/ duzcikitsyatamo mandaH sukaSTo dhaatuzoSakRt// SS6.39.55/ kaphasthaaneSu vaa doSastiSTan dvitricaturSu vaa/ viparyayaakhyaan kurute viSamaan kRcchrasaadhanaan// SS6.39.56/ paro hetuH svabhaavo vaa viSame kaizcidiiritaH/ aagantuzcanubandho hi praayazo viSamajvare// SS6.39.57/ vaataadhikatvaat pravadanti tajjJaastRtiiyakaM& caapi caturthakaM ca/ aupatyake madyasamudbhave ca hetuM jvare pittakRtaM vadanti// SS6.39.58/ pralepakaM vaatabalaasakaM ca kaphaadhikatvena vadanti tajjJaaH/ muurcchaanubandhaa viSamajvaraa ye praayeNa te dvandvasamutthitaastu// SS6.39.59/ tvaksthau zleSmaanilau ziitamaadau janayato jvare/ tayoH &prazaantayoH pittamante daahaM karoti ca// SS6.39.60/ karotyaadau tathaa pittaM tvaksthaM daahamatiiva ca/ prazaante kurutastasmiMzchiitamante ca taavapi// SS6.39.61/ dvaavetau daahaziitaadii jvarau saMsargajau smRtau/ daahapuurvastayoH kaSTaH kRcchrasaadhyazca sa smRtaH// SS6.39.62/ prasaktazcaabhighaatotthazcetanaaprabhavastu& yaH/ raatryahnoH SaTsu kaaleSu kiirtiteSu tathaa puraa// SS6.39.63/ prasahya viSamo+abhyeti maanavaM bahudhaa jvaraH/ sa caapi viSamo dehaM na kadaacidvimuJcati// SS6.39.64/ &glaanigauravakaarzyebhyaH sa yasmaanna pramucyate/ vege tu samatikraante gato+ayamiti lakSyate// SS6.39.65/ dhaatvantarastho liinatvaanna saukSmyaadupalabhyate/ alpadoSendhanaH kSiiNaH kSiiNendhana ivaanalaH// SS6.39.66/ doSo+alpo+ahitasaMbhuuto jvarotsRSTasya vaa punaH/ dhaatumanyatamaM praapya karoti viSamajvaram// SS6.39.67/ &satataM rasaraktasthaH so+anyedyuH pizitaazritaH/ medogatastRtiiye+ahni tvasthimajjagataH punaH// SS6.39.68/ kuryaaccaaturthakaM ghoramantakaM rogasaMkaram/ kecidbhuutaabhiSaGgotthaM bruvate viSamajvaram// SS6.39.69/ saptaahaM vaa dazaahaM vaa dvaadazaahamathaapi vaa/ santatyaa yo+avisargii syaatsantataH sa nigadyate// SS6.39.70/ ahoraatre satatako dvau kaalaavanuvartate/ anyedyuSkastvahoraatraadekakaalaM pravartate// SS6.39.71/ tRtiiyakastRtiiye+ahni caturthe+ahni caturthakaH/ vaatenodiiryamaaNaazca hriiyamaaNaazca sarvataH/ ekadvidoSaa martyaanaaM tasminnevodite+ahani// SS6.39.72/ velaaM taameva kurvanti jvaravege muhurmuhuH/ (&vaatenoddhuuyamaanastu yathaa puuryeta saagaraH// SS6.39.73/ vaatenodiiritaastadvaddoSaaH kurvanti vai jvaraan/ yathaa vegaagame velaaM chaadayitvaa mahodadheH// SS6.39.74/ vegahaanau tadevaambhastatraivaantarniliiyate/ doSavegodaye tadvadudiiryeta jvaro+asya vai// SS6.39.75/ vegahaanau prazaamyeta yathaa+ambhaH saagare tathaa/ vividhenaabhighaatena jvaro yaH saMpravartate// SS6.39.76/ yathaadoSaprakopaM tu tathaa manyeta taM jvaram/ zyaavaasyataa viSakRte daahaatiisaarahRdgrahaaH// SS6.39.77/ abhaktaruk pipaasaa ca todo muurcchaa balakSayaH/ oSadhiigandhaje muurcchaa ziroruk vamathuH kSavaH// SS6.39.78/ kaamaje cittavibhraMzastandraa++aalasyamarocakaH/ hRdaye vedanaa caasya gaatraM ca parizuSyati// SS6.39.79/ bhayaat pralaapaH zokaacca bhavet kopaacca vepathuH/ abhicaaraabhizaapaabhyaaM mohastRSNaa ca jaayate// SS6.39.80/ bhuutaabhiSaGgaadudvegahaasyakampanarodanam/ zramakSayaabhighaatebhyo dehinaaM kupito+anilaH// SS6.39.81/ puurayitvaa+akhilaM dehaM jvaramaapaadayedbhRzam/ rogaaNaaM tu samutthaanaadvidaahaagantutastathaa// SS6.39.82/ jvaro+aparaH saMbhavati taistairanyaizca hetubhiH/ doSaaNaaM sa tu liGgaani kadaacinnaativartate// SS6.39.83/ gurutaa hRdayotklezaH sadanaM chardyarocakau/ rasasthe tu jvare liGgaM dainyaM caasyopajaayate// SS6.39.84/ raktaniSThiivanaM daahaH svedazchardanavibhramau/ pralaapaH piTikaa tRSNaa raktapraapte jvare nRNaam// SS6.39.85/ piNDikodveSTanaM tRSNaa sRSTamuutrapuriiSataa/ &uuSmaa+antardaahavikSepau glaaniH syaanmaaMsage jvare// SS6.39.86/ bhRzaM svedastRSaa muurcchaa pralaapazchardireva ca/ daurgandhyaarocakau glaanirmedaHsthe caasahiSNutaa// SS6.39.87/ bhedo+asthnaaM kuJcanaM(kuJcajanaM) zvaaso virekazchardireva ca/ vikSepaNaM ca gaatraaNaametadasthigate jvare// SS6.39.88/ tamaHpravezanaM hikkaa kaasaH zaityaM vamistathaa/ antardaaho mahaazvaaso marmacchedazca majjage/ maraNaM praapruyaattatra zukrasthaanagate jvare// SS6.39.89/ zephasaH stabdhataa mokSaH zukrasya tu vizeSataH/ dagdhvendhanaM yathaa vahnirdhaatuun hatvaa yathaa viSam// SS6.39.90/ kRtakRtyo vrajecchaantiM dehaM hatvaa tathaa jvaraH/ vaatapittakaphotthaanaaM jvaraaNaaM lakSaNaM yathaa// SS6.39.91/ tathaa teSaaM bhiSagbruuyaadrasaadiSvapi buddhimaan/ samastaiH sannipaatena dhaatusthamapi nirdizet// SS6.39.92/ dvandvajaM dvandvajaireva doSaizcaapi vadet kRtam/ gambhiirastu jvaro jJeyo hyantardaahena tRSNayaa// SS6.39.93/ aanaddhatvena caatyarthaM zvaasakaasodgamena ca/ hataprabhendriyaM &kSiiNamarocakanipiiDitam// SS6.39.94/ gambhiiratiikSNavegaartaM jvaritaM parivarjayet/ hiinamadhyaadhikairdoSaistrisaptadvaadazaahikaH// SS6.39.95/ jvaravego bhavettiivro yathaapuurvaM sukhakriyaH/ kaalo hyeSa yamazcaiva niyatirmRtyureva ca// SS6.39.96/ tasmin vyapagate dehaajjanmeha punarucyate/ iti jvaraaH samaakhyaataaH karmedaaniiM pravakSyate// SS6.39.97/ jvarasya puurvaruupeSu vartamaaneSu buddhimaan/ paayayeta ghRtaM svacchaM tataH sa labhate sukham// SS6.39.98/ vidhirmaarutajeSveSa paittikeSu virecanam/ mRdu pracchardanaM tadvatkaphajeSu vidhiiyate// SS6.39.99/ sarvadvidoSajeSuuktaM yathaadoSaM vikalpayet/ asnehaniiyo+azodhyazca saMyojyo laGghanaadinaa// SS6.39.100/ ruupapraagruupayorvidyaannaanaatvaM vahnidhuumavat/ pravyaktaruupeSu hitamekaantenaapatarpaNam// SS6.39.101/ aamaazayasthe doSe tu sotkleze vamanaM param/ aanaddhaH stimitairdoSairyaavantaM kaalamaaturaH// SS6.39.102/ kuryaadanazanaM taavattataH saMargamaacaret/ na laGghayenmaarutaje kSayaje maanase tathaa// SS6.39.103/ alaGghyaazcaapi ye puurvaM dvivraNiiye prakiirtitaaH/ anavasthitadoSaagnerlaGghanaM doSapaacanam// SS6.39.104/ jvaraghnaM diipanaM kaaGkSaarucilaaghavakaarakam/ sRSTamaarutaviNmuutraM kSutpipaasaa+asahaM laghum// SS6.39.105/ prasannaatmendriyaM kSaamaM naraM vidyaat sulaGghitam/ balakSayastRSaa zoSastandraanidraabhramaklamaaH// SS6.39.106/ upadravaazca zvaasaadyaaH saMbhavantyatilaGghanaat/ diipanaM kaphavicchedi pittavaataanulomanam// SS6.39.107/ kaphavaatajvaraartebhyo hitamuSNaambu tRTchidam/ taddhi maardavakRddoSasrotasaaM ziitamanyathaa// SS6.39.108/ sevyamaanena toyena jvaraH ziitena vardhate/ pittamadyaviSottheSu ziitalaM tiktakaiH zRtam// SS6.39.109/ gaaGgeyanaagaroziiraparpaTodiicyacandanaiH/ diipanii paacanii laghvii jvaraartaanaaM jvaraapahaa// SS6.39.110/ annakaale hitaa peyaa yathaasvaM paacanaiH kRtaa/ bahudoSasya mandaagneH saptaraatraat paraM jvare// SS6.39.111/ &laGghanaambuyavaaguubhiryadaa doSo na pacyate/ tadaa taM mukhavairasyatSNaarocakanaazanaiH// SS6.39.112/ kaSaayaiH paacanairhRdyairjvaraghnaiH samupaacaret/ paJcamuuliikaSaayaM tu paacanaM pavanajvare// SS6.39.113/ sakSaudraM paittike mustakaTukendrayavaiH kRtam/ pippalyaadikaSaayaM tu kaphaje paripaacanam// SS6.39.114/ dvandvajeSu tu saMsRSTaM dadyaadatha vivarjayet/ piitaamburlaGghito bhukto+ajiirNii kSiiNaH pipaasitaH// SS6.39.115/ (tiikSNe jvare gurau dehe vibaddheSu maleSu ca/ saamadoSaM vijaaniiyaajjvaraM pakvamato+ayathaa&//) mRdau jvare laghau dehe pracaleSu maleSu ca/ pakvaM doSaM vijaaniiyaajjvare deyaM tadauSadham// SS6.39.116/ doSaprakRtivaikRtyaadekeSaaM pakvalakSaNam/ hRdayodveSTanaM tandraa laalaasrutirarocakaH// SS6.39.117/ doSaapravRttiraalasyaM vibandho bahumuutrataa/ guruudaratvamasvedo na paktiH zakRto+aratiH// SS6.39.118/ svaapaH stambho gurutvaM ca gaatraaNaaM vahnimaardavam/ mukhasyaazuddhiraglaaniH prasaGgii balavaaJjvaraH// SS6.39.119/ liGgairebhirvijaaniiyaajjvaramaamaM vicakSaNaH/ saptaraatraatparaM kecinmanyante deyamauSadham// SS6.39.120/ dazaraatraatparaM keciddaatavyamiti nizcitaaH/ paittike vaa jvare deyamalpakaalasamutthite// SS6.39.121/ acirajvaritasyaapi deyaM syaaddoSapaakataH/ bheSajaM hyaamadoSasya bhuuyo jvalayati jvaram// SS6.39.122/ zodhanaM zamaniiyaM tu karoti viSamajvaram/ cyavamaanaM jvarotkliSTamupekSeta malaM sadaa// SS6.39.123/ atipravartamaanaM ca saadhayedatisaaravat/ yadaa koSThaanugaaH pakvaa vibaddhaaH srotasaaM malaaH// SS6.39.124/ acirajvaritasyaapi tadaa dadyaadvirecanam/ pakvo hyanirhRto doSo dehe tiSThan mahaatyayam// SS6.39.125/ viSamaM vaa jvaraM kuryaadbalavyaapadameva ca/ tasmaannirharaNaM kaaryaM doSaaNaaM vamanaadibhiH// SS6.39.126/ prakkarma vamanaM caasya kaaryamaasthaapanaM tathaa/ virecanaM tathaa kuryaacchirasazca virecanam// SS6.39.127/ kramazaH baline deyaM vamanaM zlaiSmike jvare/ pittapraaye virekastu kaaryaH prazithilaazaye// SS6.39.128/ saruje+anilaje kaaryaM sodaavarte niruuhaNam/ kaTiipRSThagrahaartasya diiptaagneranuvaasanam// SS6.39.129/ zirogauravazuulaghnamindriyapratibodhanam/ kaphaabhipanne zirasi kaaryaM muurdhavirecanam// SS6.39.130/ durbalasya samaadhmaatamudaraM sarujaM dihet/ daaruhaimavatiikuSThazataahvaahiGgusaindhavaiH// SS6.39.131/ amlapiSTaiH sukhoSNaizca pavane tuurdhvamaagate/ ruddhamuutrapuriiSaaya gude vartiM nidhaapayet// SS6.39.132/ pippaaliipippaliimuulayavaaniicavyasaadhitaam/ paayayeta yavaaguuM vaa maarutaadyanulominiim// SS6.39.133/ zuddhasyobhayato yasya jvaraH zaantiM na gacchati/ sazeSadoSaruukSasya tasya taM sarpiSaa jayet// SS6.39.134/ kRzaM caivaalpadoSaM ca zamaniiyairupaacaret/ upavaasairbalasthaM tu jvare santarpaNotthite// SS6.39.135/ klinnaaM yavaaguuM mandaagniM tRSaartaM paayayennaram/ tRTchardidaahagharmaartaM madyapaM laajatarpaNam// SS6.39.136/ sakSaudramambhasaa pazcaajjiirNe yuuSarasaudanam/ upavaasazramakRte kSiiNaM(kSiiNe) vaataadhike jvare// SS6.39.137/ diiptaagniM bhojayet praajJo naraM maaMsarasaudanam/ mudgayuuSaudanazcaapi hitaH kaphasamutthite// SS6.39.138/ sa eva sitayaa yuktaH ziitaH pittajvare hitaH/ daaDimaamalamudgaanaaM yuuSazcaanilapaittike// SS6.39.139/ &hrasvamuulakayuuSastu vaatazleSmaadhike hitaH/ paTolanimbayuuSastu pathyaH pittakaphaatmake// SS6.39.140/ daahacchardiyutaM kSaamaM nirannaM tRSNayaa+arditam/ sitaakSaudrayutaM laajatarpaNaM paayayeta ca// SS6.39.141/ kaphapittapariitasya griiSme+asRkpittinastathaa/ madyanityasya na hitaa yavaaguustamupaacaret// SS6.39.142/ yuuSairamlairanamlairvaa jaaGgalaizca rasairhitaiH/ madyaM puraaNaM mandaagneryavaannopahitaM hitam// SS6.39.143/ savyoSaM vitarettakraM kaphaarocakapiiDite/ kRzo+alpadoSo diinazca naro jiirNajvaraarditaH// SS6.39.144/ vibaddhaH sRSTadoSazca ruukSaH pittaanilajvarii/ pipaasaartaH sadaaho vaa payasaa sa sukhii bhavet// SS6.39.145/ &tadeva taruNe piitaM viSavaddhanti maanavam/ sarvajvareSu sulaghu maatraavadbhojanaM hitam// SS6.39.146/ vegaapaaye+anyathaa taddhi jvaravegaabhivardhanam/ jvarito hitamazniiyaadyadyapyasyaarucirbhavet// SS6.39.147/ annakaale hyabhuJjaanaH kSiiyate mriyate+athavaa/ sa kSiiNaH kRcchrataaM yaati yaatyasaadhyatvameva ca// SS6.39.148/ tasmaadrakSedbalaM puMsaaM bale sati hi jiivitam/ gurvabhiSyandyakaale ca jvarii naadyaat kathaJcana// SS6.39.149/ na tu tasyaahitaM bhuktamaayuSe vaa sukhaaya vaa/ saMtataM viSamaM vaa+api kSiiNasya sucirotthitam// SS6.39.150/ jvaraM saMbhojanaiH pathyairlaghubhiH samupaacaret/ mudgaanmasuuraaMzcaNakaan kulatthaan samakuSThakaan// SS6.39.151/ aahaarakaale yuuSaarthaM jvaritaaya pradaapayet/ paTolapatraM vaartaakaM kaThillaM paapacailikam// SS6.39.152/ karkaaTakaM parpaTakaM gojihvaaM baalamuulakam/ patraM guDuucyaaH zaakaarthe jvaritaanaaM pradaapayet// SS6.39.153/ laavaan kapiJjalaaneNaan pRSataaJcharabhaaJchazaan/ kaalapucchaan kuraGgaaMzca tathaiva mRgamaatRkaan// SS6.39.154/ maaMsaarthe maaMsasaatmyaanaaM &jvaritaanaaM pradaapayet/ saarasakrauJcazikhinaH kukkuTaaMstittiraaMs(tittiriiM)tathaa// SS6.39.155/ guruuSNatvaanna zaMsanti jvare keciccikitsakaaH/ jvaritaanaaM prakopaM tu yadaa yaati samiiraNaH// SS6.39.156/ tadaite+api hi zasyante maatraakaalopapaaditaaH/ pariSekaan pradehaaMzca snehaan saMzodhanaani ca// SS6.39.157/ (snaanaabhyaGgadivaasvapnaziitavyaayaamayoSitaH)/ kaSaayagururuukSaaNi krodhaadiini tathaiva ca// SS6.39.158/ saaravanti ca bhojyaani varjayettaruNajvarii/ tathaiva navadhaanyaadiM varjayecca samaasataH// SS6.39.159/ anavasthitadoSaagnerebhiH sandhukSito jvaraH/ gambhiiratiikSNavegatvaM yaatyamaadhyatvameva ca// SS6.39.160/ ziitatoyadivaasvapnakrodhavyaayaamayoSitaH/ na seveta jvarotsRSTo yaavanna balavaan bhavet// SS6.39.161/ muktasyaapi jvareNaazu durbalasyaahitairjvaraH/ pratyaapanno daheddehaM zuSkaM vRkSamivaanalaH// SS6.39.162/ tasmaatkaaryaH pariihaaro jvaramuktairviriktavat/ yaavanna prakRtisthaH syaaddoSataH praaNatastathaa// SS6.39.163/ jvare pramoho bhavati svalpairapyavaceSTitaiH/ niSaNNaM bhojayettasmaanmuutroccaarau ca kaarayet// SS6.39.164/ arocake gaatrasaade vaivarNye+aGgamalaadiSu/ zaantajvaro+api zodhyaH syaadanubandhabhayaannaraH// SS6.39.165/ na jaatu &snaapayet praajJaH sahasaa jvarakarzitam/ tena saMduuSito hyasya punareva bhavejjvaraH// SS6.39.166/ cikitsecca jvaraan sarvaannimittaanaaM viparyayaiH/ zramakSayaabhighaatotthe muulavyaadhimupaacaret// SS6.39.167/ striiNaamapaprajaataanaaM stanyaavataraNe ca yaH/ tatra saMzamanaM kuryaadyathaadoSaM vidhaanavit// SS6.39.168/ ataH saMzamaniiyaani kaSaayaaNi nibodha me/ sarvajvareSu deyaani yaani vaidyena jaanataa// SS6.39.169/ pippaliisaarivaadraakSaazatapuSoaahareNubhiH/ kRtaH kaSaayaH saguDo hanyaacchvasanajaM jvaram// SS6.39.170/ zRtaM ziitakaSaayaM vaa guDuucyaaH peyameva tu/ balaadarbhazvadaMSTraaNaaM kaSaayaM paadazeSitam// SS6.39.171/ zarkaraaghRtasaMyuktaM pibedvaatajvaraapaham/ zatapuSpaavacaakuSThadevadaaruhareNukaaH// SS6.39.172/ kustumburuuNi naladaM &mustaM caivaapsu saadhayet/ kSaudreNa sitayaa caapi yuktaH kvaatho+anilaadhike// SS6.39.173/ draakSaaguDuuciikaazmaryatraayamaaNaaH sasaarivaaH/ niSkvaathya saguDaM kvaathaM pibedvaatakRte jvare// SS6.39.174/ guDuucyaaH svaraso graahyaH zataavaryaazca tatsamaH/ nihanyaatsaguDaH piitaH sadyo+anilakRtaM jvaram// SS6.39.175/ ghRtaabhyaGgasvedalepaanavasthaasu ca yojayet/ zriiparNiicandanoziiraparuuSakamadhuukajaH// SS6.39.176/ zarkaraamadhuro hanti kaSaayaH paittikaM jvaram/ piitaM pittajvaraM hanyaatsaarivaadyaM sazarkaram// SS6.39.177/ sayaSTiimadhukaM hanyaattathaivotpalapuurvakam/ zRtaM ziitakaSaayaM vaa sotpalaM zarkaraayutam// SS6.39.178/ guDuuciipadmarodhraaNaaM saarivotpalayostathaa/ zarkaraamadhuraH kvaathaH ziitaH pittajvaraapahaH// SS6.39.179/ draakSaaragvadhayozcaapi kaazmaryasyaathavaa punaH/ svaadutiktakaSaayaaNaaM kaSaayaiH zarkaraayutaiH// SS6.39.180/ suziitaiH zamayettRSNaaM pravRddhaaM daahameva ca/ ziitaM madhuyutaM toyamaakaNThaadvaa pipaasitam// SS6.39.181/ vaamayetpaayayitvaa tu tena tRSNaa prazaamyati/ kSiiraiH kSiirikaSaayaizca suziitaizcandanaayutaiH// SS6.39.182/ antardaahe vidhaatavyamebhizcaanyaizca ziitalaiH/ padmakaM madhukaM draakSaaM puNDariikamathotpalam// SS6.39.183/ yavaan bhRSTaanuziiraaNi samaGgaaM kazmariiphalam/ nidadhyaadapsu caaloDya nizaaparyuSitaM tataH// SS6.39.184/ kSaudreNa yuktaM pibato jvaradaahau prazaamyataH/ jihvaataalugalaklomazoSe muurdhni ca daapayet// SS6.39.185/ kezaraM maatuluGgasya madhusaindhavasaMyutam/ zarkaraadaaDimaabhyaaM vaa draakSaakharjuurayostathaa// SS6.39.186/ vairasye dhaarayetkalkaM gaNDuuSaM ca tathaa hitam/ saptacchadaM guDuuciiM ca nimbaM sphuurjakameva ca// SS6.39.187/ kvaathayitvaa pibet kvaathaM sakSaudraM kaphaje jvare/ kaTutrikaM naagapuSpaM haridraa kaTurohiNii// SS6.39.188/ kauTajaM ca phalaM hanyaat sevyamaanaM kaphajvaram/ haridraaM ciatrakaM nimbamuziiraativiSe vacaam// SS6.39.189/ kuSThamindrayavaan muurvaaM paTolaM caapi saadhitam/ pibenmaricasaMyuktaM sakSaudraM kaphaje jvare// SS6.39.190/ saarivaativiSaakuSThapuraakhyaiH saduraalabhaiH/ mustena ca kRtaH kvaathaH piito hanyaat kaphajvaram// SS6.39.191/ mustaM vRkSakabiijaani triphalaa kaTurohiNii/ paruuSakaaNi ca kvaathaH kaphajvaravinaazanaH// SS6.39.192/ raajavRkSaadivargasya kaSaayo madhusaMyutaH/ kaphavaatajvaraM hanyaacchiighraM kaale+avacaaritaH// SS6.39.193/ naagaraM dhaanyakaM bhaargiimabhayaaM suradaaru ca/ vacaaM parpaTakaM mustaM bhuutiikamatha kaTphalam// SS6.39.194/ niSkvaathya kaphavaatotthe kSaudrahiGgusamanvitam/ daatavyaM(apaatavyaM) zvaasakaasaghnaM zleSmotseke galagrahe// SS6.39.195/ hikkaasu kaNThazvayathau zuule hRdayapaarzvaje/ balaapaTolatriphalaayaSTyaahvaanaaM vRSasya ca// SS6.39.196/ kvaatho madhuyutaH piito hanti pittakaphajvaram/ kaTukaavijayaadraakSaamustaparpaTakaiH kRtaH// SS6.39.197/ kaSaayo naazayet piitaH zleSmapittabhavaM jvaram/ bhaargiivacaaparpaTakadhaanyahiGgvabhayaaghanaiH// SS6.39.198/ kaazmaryanaagaraiH kvaathaH sakSaudraH zleSmapittaje/ sazarkaraamakSamaatraaM kaTukaamuSNavaariNaa// SS6.39.199/ piitvaa jvaraM jayejjantuH kaphapittasamudbhavam/ kiraatatiktamamRtaaM draakSaamaamalakaM zaTiim// SS6.39.200/ niSkvaathya vaatapittotthe taM kvaathaM saguDaM pibet/ raasnaa vRSo+atha triphalaa raajavRkSaphalaiH saha// SS6.39.201/ kaSaayaH saadhitaH piito vaatapittajvaraM jayet/ sarvadoSasamutthe tu saMsRSTaanavacaarayet// SS6.39.202/ yathaadoSocchrayaM caapi jvaraan sarvaanupaacaret/ vRzciivabilvavarSaabhvaH payazcodakameva ca// SS6.39.203/ pacet kSiiraavaziSTaM tu taddhi sarvajvaraapaham/ udakaaMzaastrayaH kSiiraM &ziMzapaasaarasaMyutam// SS6.39.204/ tat kSiirazeSaM kvathitaM peyaM sarvajvaraapaham/ nalavetasayormuule muurvaayaaM devadaaruNi// SS6.39.205/ kaSaayaM vidhivat kRtvaa peyametajjvaraapaham/ haridraa bhadramustaM ca triphalaa kaTurohiNii// SS6.39.206/ picumandaH paTolii ca devadaaru nidigdhikaa/ eSaaM kaSaayaH piitastu sannipaatajvaraM jayet// SS6.39.207/ avipaktiM prasekaM ca zophaM kaasamarocakam/ traiphalo vaa sasarpiSkaH kvaathaH peyastridoSaje// SS6.39.208/ anantaaM baalakaM mustaaM naagaraM kaTurohiNiim/ sukhaambunaa praagudayaatpaayayetaakSasaMmitam// SS6.39.209/ eSa sarvajvaraan hanti diipayatyaazu caanalam/ dravyaaNi diipaniiyaani tathaa vairecanaani ca// SS6.39.210/ ekazo vaa dvizo vaa+api jvaraghnaani prayojayet/ sarpirmadhvabhayaatailaleho+ayaM sarvajaM jvaram// SS6.39.211/ zaantiM nayettrivRccaapi sakSaudraa prabalaM jvaram/ jvare tu viSame kaaryamuurdhvaM caadhazca zodhanam// SS6.39.212/ ghRtaM pliihodaroktaM vaa nihanyaadviSamajvaram/ guDapragaaDhaaM triphalaaM pibedvaa viSamaarditaH// SS6.39.213/ guDuuciinimbadhaatriiNaaM kaSaayaM vaa samaakSikam/ praataH praataH sasarpiSkaM rasonamupayojayet// SS6.39.214/ tricaturbhiH pibet kvaathaM paJcabhirvaa &samanvitaiH/ madhukasya paTolasya rohiNyaa mustakasya ca// SS6.39.215/ hariitakyaazca sarvo+ayaM trividho yoga iSyate&/ sarpiHkSiirasitaakSaudramaagadhiirvaa yathaabalam// SS6.39.216/ dazamuuliikaSaayeNa maagadhiirvaa prayojayet/ pippaliivardhamaanaM vaa pibet kSiirarasaazanaH// SS6.39.217/ taamracuuDasya maaMsena pibedvaa madyamuttamam/ kolaagnimanthatriphalaakvaathe dadhnaa ghRtaM pacet// SS6.39.218/ tilvakaavaapametaddhi viSamajvaranaazanam/ pippalyativiSaadraakSaaraarivaabilvacandanaiH// SS6.39.219/ kaTukendrayavoziirasiMhiitaamalakiighanaiH/ traayamaaNaasthiraadhaatriivizvabheSajacitrakaiH// SS6.39.220/ pakvametairghRtaM piitaM vijitya visamaagnitaam/ jiirNajvaraziraHzuulagulmodarahaliimakaan// SS6.39.221/ kSayakaasaM sasaMtaapaM paarzvazuulaanapaasyati/ guDuuciitriphalaavaasaatraayamaaNaayavaasakaiH// SS6.39.222/ kvathitairvidhivatpakvametaiH kalkiikRtaiH samaiH/ draakSaamaagadhikaambhodanaagarotpalacandanaiH// SS6.39.223/ piitaM sarpiH kSayazvaasakaasajiirNajvaraan jayet/ kalaziibRhatiidraakSaatraayantiinimbagokSuraiH// SS6.39.224/ balaaparpaTakaambhodazaalaparNiiyavaasakaiH/ pakvamutkvathitaiH sarpiH kalkairebhiH samanvitam// SS6.39.225/ zaTiitaamalakiibhaargiimedaamalakapauSkaraiH/ kSiiradviguNasaMyuktaM jiirNajvaramapohati// SS6.39.226/ ziraHpaarzvarujaakaasakSayaprazamanaM param/ paToliiparpaTaariSTaguDuuciitriphalaavRSaiH// SS6.39.227/ kaTukaambudabhuunimbayaasayaSTyaahvacandanaiH/ daarviizakrayavoziiratraayamaaNaakaNotpalaiH// SS6.39.228/ dhaatriibhRGgarajobhiirukaakamaaciirasairghRtam/ siddhamaazvapaciikuSThajvarazukraarjunavraNaan// SS6.39.229/ hanyaannayanavadanazravaNaghraaNajaan gadaan/ viDaGgatriphalaamustamaJjiSThaadaaDimotpalaiH// SS6.39.230/ priyaGgvelailavaaluukacandanaamaradaarubhiH/ barhiSThakuSTharajaniiparNiniisaarivaadvayaiH// SS6.39.231/ hareNukaatrivRddantiivacaataaliizakesaraiH/ dvikSiiraM vipacetsarpirmaalatiikusumaiH saha// SS6.39.232/ jiirNajvarazvaasakaasagulmonmaadagaraapaham/ etatkalyaaNakaM naama sarpirmaaGgalyamuttamam// SS6.39.233/ alakSmiigraharakSognimaandyaapasmaarapaapanut/ zasyate naSTazukraaNaaM vandhyaanaaM garbhadaM param// SS6.39.234/ madhyaM cakSuSyamaayuSyaM retomaargavizodhanam/ etaireva tathaa dravyaiH sarvagandhaizca saadhitam// SS6.39.235/ kapilaayaa ghRtaprasthaM suvarNamaNisaMyutam/ tatkSiireNa sahaikadhyaM prasaadhya kusumairimaiH// SS6.39.236/ sumanazcampakaazokaziriiSakusumairvRtam/ tathaa naladapadmaanaaM kezarairdaaDimasya ca// SS6.39.237/ tithau prazaste nakSatre saadhakasyaaturasya ca/ kRtaM manuSyadevaaya braahmaNairabhimantritam// SS6.39.238/ dattaM sarvajvaraan hanti mahaakalyaaNakaM tvidam// SS6.39.239/ darzanasparzanaabhyaaM ca sarvarogaharaM zivam/ adhRSyaH sarvabhuutaanaaM valiipalitavarjitaH// SS6.39.240/ asyaabhyaasaadghRtasyeha jiivedvarSazatatrayam/ gavyaM dadhi ca muutraM ca kSiiraM sarpiH zakRdrasaH// SS6.39.241/ samabhaagaani paacyaani kalkaaMzcaitaan samaavapet/ triphalaaM citrakaM mustaM haridraativiSe vacaam// SS6.39.242/ viDaGgaM tryuuSaNaM cavyaM suradaaru tathaiva ca/ paJcagavyamidaM paanaadviSamajvaranaazanam// SS6.39.243/ paJcagavyamRte garbhaatpaacyamanyad vRSeNa ca/ balayaa+atha paraM paacyaM guDuucyaa tadvadeva tu// SS6.39.244/ jiirNajvare ca zophe ca paaNDuroge ca puujitam/ etenaiva tu kalpena ghRtaM paJcaavikaM pacet/ paJcaajaM paJcamahiSaM caturuSTramathaapi ca// SS6.39.245/ triphaloziirazampaakakaTukaativiSaaghanaiH/ zataavariisaptaparNaguDuuciirajaniidvayaiH// SS6.39.246/ citrakatrivRtakavacaavizaalaapaTolaariSTavaalakaiH/ kiraatatiktakavacaavizaalaapadmakotpalaiH// SS6.39.247/ saarivaadvayayaSTyaahvacavikaaraktacandanaiH/ duraalabhaaparpaTakatraayamaaNaaTaruuSakaiH// SS6.39.248/ raasnaakuGkumamaJjiSThaamaagadhiinaagaraistathaa/ dhaatriiphalarasaiH samyagdviguNaiH saadhitaM haviH// SS6.39.249/ parisarpajvarazvaasagulmakuSThanivaaraNam/ paaNDupliihaagnisaadibhya etadeva paraM hitam// SS6.39.250/ paTolakaTukaadaarviinimbavaasaaphalatrikam/ duraalabhaaparpaTakatraayamaaNaaH palonmitaaH// SS6.39.251/ prasthamaamalakaanaaM ca kvaathayetsalilaarmaNe/ tena paadaavazeSeNa ghRtaprasthaM vipaacayet// SS6.39.252/ kalkaiH kuTajabhuunimbaghanayaSTyaahvacandanaiH/ sapippaliikaistatsiddhaM cakSuSyaM zuklayorhitam// SS6.39.253/ ghraaNakarNaakSivadanavartmarogavraNaapaham/ raktkapittakaphasvedakledapuuyopazoSaNam// SS6.39.254/ kaamalaajvaraviisarpagaNDamaalaaharaM param/ zRtaM payaH zarkaraa ca pippalyo madhusarpiSii// SS6.39.255/ paJcasaaramidaM peyaM mathitaM viSamajvare/ kSatakSiiNe kSaye zvaase hRdroge caitadiSyate// SS6.39.256/ laakSaavizvanizaamuurvaamaJjiSThaasvarjikaamayaiH/ SaDguNena ca takreNa siddhaM tailaM jvaraantakRt// SS6.39.257/ kSiirivRkSaasanaariSTajambuusaptacchadaarjunaiH/ ziriiSakhadiraasphoTaamRtavallyaaTaruuSakaiH// SS6.39.258/ kaTukaaparpaToziiravacaatejovatiighanaiH/ saadhitaM tailamabhyaGgaadaazu jiirNajvaraapaham// SS6.39.259/ nirviSairbhujagairnaagairviniitaiH kRtataskaraiH/ traasayedaagame cainaM tadaharbhojayenna ca// SS6.39.260/ atyabhiSyandigurubhirvaamayedvaa punaH punaH/ madyaM tiikSNaM paayayeta ghRtaM vaa jvaranaazanam// SS6.39.261/ puraaNaM vaa ghRtaM kaamamudaaraM vaa virecanam/ niruuhayedvaa matimaan susvinnaM tadaharnaram// SS6.39.262/ ajaavyozcarmaromaaNi vacaa kuSThaM palaGkaSaa/ nimbapatraM madhuyutaM dhuupanaM tasya daapayet// SS6.39.263/ baiDaalaM vaa zakRdyojyaM vepamaanasya dhuupanam/ pippalii saindhavaM tailaM nepaalii cekSaNaaJjanam// SS6.39.264/ udaroktaani sarpiiSi yaanyuktaani puraa mayaa/ kalpoktaM caajitaM sarpiH sevyamaanaM jvaraM jayet// SS6.39.265/ bhuutavidyaasamuddiSTairbandhaavezanapuujanaiH/ jayedbhuutaabhiSaGgotthaM vijJaanaadyaizca maanasam// SS6.39.266/ zramakSayotthe bhuJjiita ghRtaabhyakto rasaudanam/ abhizaapaabhicaarotthau jvarau homaadinaa jayet// SS6.39.267/ daanasvastyayanaatithyairutpaatagrahapiiDitam/ abhighaatajvare kuryaat kriyaamuSNavivarjitaam// SS6.39.268/ kaSaayamadhuraaM snigdhaaM yathaadoSamathaapi vaa/ auSadhiigandhaviSajau viSapittaprasaadhanaiH// SS6.39.269/ jayet kaSaayaM ca hitaM sarvagandhakRtaM tathaa/ nimbadaarukaSaayaM vaa hitaM saumanasaM yathaa// SS6.39.270/ yavaannavikRtiH sarpirmadyaM ca viSame hitam/ saMpuujayedvijaan gaazca devamiizaanamambikaam// SS6.39.271/ kaphavaatotthayozcaapi jvarayoH ziitapiiDitam/ dihyaaduSNena vargeNa parazcoSNo vidhirhitaH// SS6.39.272/ siJcet koSNairaaranaalazuktagomuutramastubhiH/ dihyaat palaazaiH piSTairvaa surasaarjakazigrujaiH// SS6.39.273/ kSaaratailena vaa+abhyaGgaH sazuktena vidhiiyate/ paanamaaragvadhaadezca kvathitasya vizeSataH// SS6.39.274/ avagaahaH sukhoSNazca vaataghnakvaathayojitaH/ jitvaa ziitaM kramairebhiH sukhoSNajalasecitam// SS6.39.275/ pravezyaurNikakaarpaasakauzeyaambarasaMvRtam/ zaayayet kSaamadehaM ca kaalaguruvibhuuSitam// SS6.39.276/ stanaaDhyaa ruupasaMpannaaH kuzalaa navayauvanaaH/ bhajeyuH pramadaa gaatraiH ziitadainyaapahaaH zubhaaH// SS6.39.277/ zaracchazaaGkavadanaa niilotpalavilocanaaH/ sphuritabhruulataabhaGgalalaaTataTakampanaaH// SS6.39.278/ pralambabimbapracaladbimbiiphalanibhaadharaaH&/ kRzodaryo+ativistiirNajaghanodvahanaalasaaH// SS6.39.279/ kuGkumaagurudigdhaaGgyo ghanatuGgapayodharaaH/ sugandhidhuupitazlakSNasrastaaMzukavibhuuSaNaaH// SS6.39.280/ gaaDhamaaliGgayeyustaM taruM vanalataa iva/ prahlaadaM caasya vijJaaya taaH striirapanayet punaH// SS6.39.281/ taasaamaGgapariSvaGganivaarutahimajvaram/ bhojayeddhitamannaM ca yathaa sukhamavaapruyaat// SS6.39.282/ daahaabhibhuute tu vidhiM kuryaaddaahavinaazanam/ madhuphaNitayuktena nimbapatraambhasaa+api vaa// SS6.39.283/ daahajvaraartaM matimaan vaamayet kSiprameva ca/ zatadhautaghRtaabhyaktaM dihyaadvaa yavazaktubhiH// SS6.39.284/ kolaamalakasaMyuktaiH zuktadhaanyaamlasaMyutaiH/ amlapiSTaiH suziitaizca phenilaapallavaistathaa// SS6.39.285/ amlapiSTaiH suziitairvaa palaazatarujairdihet/ badariipallavotthena phenenaariSTakasya ca// SS6.39.286/ lipte+aGge daahatRNmuurcchaaH prazaamyanti ca sarvazaH/ yavaardhakuDavaM piSTvaa maJjiSThaardhapalaM tathaa// SS6.39.287/ amlaprasthazatonmizraM tailaprasthaM vipaacayet/ etat prahlaadanaM tailaM jvaradaahavinaazanam// SS6.39.288/ nyagrodhaadirgaNo yastu kaakolyaadizca yo gaNaH/ utpalaadirgaNo yastu piSTarvaa taiH pralepayet// SS6.39.289/ tatkaSaayaamlasaMsiddhaaH snehaazcaabhyaJjane hitaaH/ teSaaM ziitakaSaaye vaa daahaartamavagaahayet// SS6.39.290/ daahavege tvatikraante tasmaaduddhRtya maanavam/ pariSicyaambudhiH ziitaiH pralimpeccandanaadibhiH// SS6.39.291/ glaanaM vaa diinamanasamaazliSeyurvaraaGganaaH/ pelavakSaumasaMviitaazcandanaardrapayodharaaH// SS6.39.292/ bibhratyo+abjasrajazcitraa maNiratnavibhuuSitaaH/ bhajeyustaaH stanaiH ziitaiH spRzantyo+amburuhaiH sukhaiH// SS6.39.293/ prahlaadaM caasya vijJaaya taaH striirapanayet punaH/ hitaM ca bhojayedannaM tathaa++aapnoti sukhaM mahat// SS6.39.294/ pittajvaroktaM zamanaM vireko+&anyaddhitaM ca yat/ nirharetpittamevaadau doSeSu samavaayiSu// SS6.39.295/ durnivaarataraM taddhi jvaraartaanaaM vizeSataH/ chardimuurcchaapipaasaadiinavirodhaajjvarasya ca// SS6.39.296/ upadravaaJjayeccaapi pratyaniikena hetunaa/ vizeSamaparaM caatra zRNuupadravanaazanam// SS6.39.297/ madhukaM rajanii mustaM daaDimaM saamlavetasam/ aJjanaM tintiDiikaM ca naladaM patramutpalam// SS6.39.298/ tvacaM vyaaghranakhaM caiva maatuluGgaraso madhu/ dihyaadebhirjvaraartasya madhuzuktayutaiH ziraH// SS6.39.299/ zirobhitaapasaMmohavamihikkaapravepathuun/ pradeho naazayatyeSa jvaritaanaamupadravaan// SS6.39.300/ madhuukamatha hriiberamutpalaani madhuulikaam// SS6.39.301/ liiDvaa cuurNaani madhunaa sarpiSaa ca jayedvamim/ kaphaprasekaasRkpittahikkaazvaasaaMzca daaruNaan// SS6.39.302/ lihan jvaraartastriphalaaM pippaliiM ca samaakSikaam/ kaase zvaase ca madhunaa sarpiSaa ca sukhii bhavet// SS6.39.303/ vidaarii daaDimaM lodhraM dadhitthaM biijapuurakam/ ebhiH pradihyaanmuurdhaanaM tRDdaahaartasya dehinaH// SS6.39.304/ daaDimasya sitaayaazca draakSaamalakayostathaa/ vairasye dhaarayet kalkaM gaNDuuSaM ca yathaahitam// SS6.39.305/ kSiirekSurasamaakSiikasarpistailoSNavaaribhiH/ zuunye muurdhni hitaM nasyaM jiivaniiyazRtaM ghRtam// SS6.39.306/ cuurNitaistriphalaazyaamaatrivRtpippalisaMyutaiH/ sakSaudraH zarkaraayukto virekastu prazasyate// SS6.39.307/ pakve pittajvare rakte cordhvage vepathau tathaa/ kaphavaatotthayorevaM snehaabhyaGgairvizodhayet// SS6.39.308/ hRtadoSo bhramaartastu lihyaat kSaudrasitaabhayaaH/ vaataghnamadhurairyojyaa niruuhaa vaataje jvare// SS6.39.309/ &avekSya doSaM praaNaM ca yathaasvaM caanuvaasanaaH/ utpalaadikaSaayaadyaaz(kaSaayaaDhyaaz)candanoziirasaMyutaaH// SS6.39.310/ zarkaraamadhuraaH ziitaaH pittajvaraharaa mataaH/ aamraadiinaaM tvacaM zaGkhaM candanaM madhukotpale// SS6.39.311/ gairikaaJjanamaJjiSThaamRNaalaanyatha padmakam/ zlakSNapiSTaM tu payasaa zarkaraamadhusaMyutam// SS6.39.312/ supuutaM ziitalaM bastiM dahyamaanaaya daapayet/ jvaradaahaapahaM teSu siddhaM caivaanuvaasanam// SS6.39.313/ aaragvadhagaNakvaathaaH pippalyaadisamaayutaaH/ sakSaudramuutraa deyaaH syuH kaphajvaravinaazanaaH// SS6.39.314/ kaphaghnaireva saMsiddhaa dravyaizcaapyanuvaasanaaH/ saMsarge sannipaate ca saMsRSTaa bastayo hitaaH// SS6.39.315/ saMsRSTaireva saMsRSTaa dravyaizcaapyanuvaasanaaH/ vaatarogaapahaaH sarve snehaa ye samyagiiritaaH// SS6.39.316/ vinaa tailaM ta eva syuryojyaa maarutaje jvare/ nikhilenopayojyaazca ta evaabhyaJjanaadiSu// SS6.39.317/ paittike madhuraistiktaiH siddhaM sarpizca puujyate/ zlaiSmike kaTutiktaizca saMsRSTaaniitareSu ca// SS6.39.318/ hRtaavazeSaM pittaM tu tvaksthaM janayati jvaram/ pibedikSurasaM tatra ziitaM vaa zarkarodakam// SS6.39.319/ zaaliSaSTikayorannamazniiyaat kSiirasaMplutam/ kaphavaatotthayoreva svedaabhyaGgau prayojayet// SS6.39.320/ ghRtaM dvaadazaraatraattu deyaM sarvajvareSu ca/ tenaantareNaazayaM svaM gataa doSaa bhavanti hi// SS6.39.321/ dhaanuun prakSobhayan doSo mokSakaale baliiyate/ tena vyaakulacittastu mriyamaaNa ivehate// SS6.39.322/ laghutvaM zirasaH svedo mukhamaapaaNDu paaki ca/ kSavathuzcaannakaaGkSaa ca jvaramuktasya lakSaNam// SS6.39.323/ zambhukrodhodbhavo ghoro balavarNaagnisaadakaH/ rogaraaT roghasaMghaato jvara ityupadizyate// SS6.39.324/ vyaapitvaat sarvasaMsparzaat kRcchratvaadantasaMbhavaat/ antako hyeSa bhuutaanaaM jvara ityupadizyate// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre jvarapratiSedho naama (prathamo+adhyaayaH aadita) ekonacatvaariMzo+adhyaayaH//39// catvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.40.1/ athaato+atiisaarapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.40.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.40.3/ gurvatisnigdharuukSoSNadravasthuulaatiziitalaiH/ viruddhaadhyazanaajiirNairasaatmyaizcaapi bhojanaiH// SS6.40.4/ snehaadyairatiyuktaizca mithyaayuktairviSaadbhayaat/ zokaadduSTaambumadyaatipaanaat saatmyartuparyayaat// SS6.40.5/ jalaatiramaNairvegavighaataiH kRmidoSataH/ nRNaaM bhavatyatiisaaro lakSaNaM tasya vakSyate// SS6.40.6/ saMzamyaapaaMdhaaturantaH kRzaanuM varcomizro maarutena praNunnaH/ vRddho+atiivaadhaH saratyeSa yasmaadvyaadhiM ghoraM taM tvatiisaaramaahuH// SS6.40.7/ ekaikazaH sarvazazcaapi doSaiH zokenaanyaH SaSTha aamena coktaH/ kecit praahurnaikaruupaprakaaraM naivetyevaM kaaziraajastvavocat// SS6.40.8/ doSaavasthaastasya naikaprakaaraaH kaale kaale vyaadhitasyodbhavanti/ hRnnaabhipaayuudarakukSitodagaatraavasaadaanilasannirodhaaH// SS6.40.9/ viTsaGga aadhmaanamathaavipaako bhaviSyatastasya puraHsaraaNi/ zuulaaviSTaH saktamuutro+antrakuujii srastaapaanaH sannakaTyuurugaGghaH// SS6.40.10/ varco muJcatyalpamalpaM saphenaM ruukSaM zyaavaM saanilaM maarutena/ durgandhyuSNaM vegavanmaaMsatoyaprakhyaM bhinnaM svinnadeho+atitiikSNam// SS6.40.11/ pittaat piitaM niilamaalohitaM vaa tRSNaamuurcchaadaahapaakajvaraartaH/ tandraanidraagauravotklezasadiivegaazaGkii sRSTaviTko+api bhuuyaH// SS6.40.12/ zuklaM saandraM zleSmaNaa zleSmayuktaM bhaktadveSii niHsvanaM hRSTaromaa/ tandraayukto mohasaadaasyazoSii varcaH kuryaannaikavarNaM tRSaartaH// SS6.40.13/ sarvodbhuute sarvaliGgopapattiH kRcchrazcaayaM baalavRddheSvasaadhyaH/ taistairbhaavaiH paktimaavidhya(aavizya)jantoH// SS6.40.14/ koSThaM gatvaa kSobhayatyasya raktaM taccaadhastaat kaakaNantiiprakaazam/ varcomizraM niHpuriiSaM sagandhaM nirgandhaM vaa saaryate tena kRcchraat// SS6.40.15/ zokotpanno duzcikitsyo+atimaatraM rogo vaidyaiH kaSTa eSa pradiSTaH/ aamaajiirNopadrutaaH kSobhayantaH koSThaM doSaaH saMpraduSTaaH sabhaktam// SS6.40.16/ naanaavarNaM naikazaH saarayanti kRcchraajjantoH SaSThamenaM vadanti/ SS6.40.17/ saMsRSTamebhirdoSaistu nyastamapsvavasiidati/ puriiSaM bhRzadurgandhi vicchinnaM &caamasaMjJakam// SS6.40.18/ etaanyeva tu liGgaani vipariitaani yasya tu/ laaghavaM ca manuSyasya tasya pakvaM vinirdizet// SS6.40.19/ sarpirbhedovesavaaraambutailamajjaakSiirakSaudraruupaM sravedyat/ maJjiSThaabhaM mastuluGgopamaM vaa visraM ziitaM pretagandhyaJjanaabham// SS6.40.20/ raajiimadvaa candrakaiH santataM vaa puuyaprakhyaM kardamaabhaM tathoSNam/ hanyaadetadyat pratiipaM bhavecca kSiiNaM hanyuzcopasargaaH prabhuutaaH// SS6.40.21/ asaMvRtagudaM kSiiNaM duraadhmaatamupadrutam/ gude pakve gatoSmaaNamatiisaarakiNaM tyajet// SS6.40.22/ zariiriNaamatiisaaraH saMbhuuto yena kenacit/ doSaaNaameva liGgaani kadaacinnaativartate// SS6.40.23/ snehaajiirNanimittastu bahuzuulapravaahikaH/ visuucikaanimittastu caanyo+ajiirNanimittajaH/ viSaarzaHkRmisaMmuuto yathaasvaM doSalakSaNaH// SS6.40.24/ aamapakvakramaM hitvaa naatisaare kriyaa yataH/ ataH sarve+atisaaraastu jJeyaaH pakvaamalakSaNaiH// SS6.40.25/ &tatraadau laGghanaM kaaryamatisaareSu dehinaam/ tataH paacanasaMyukto yavaagvaadikramo hitaH// SS6.40.26/ athavaa vaamayitvaa++aame zuulaadhmaananipiiDitam/ pippaliisaindhavaambhobhirlaGghanaadyairupaacaret// SS6.40.27/ kaaryaM ca vamanasyaante pradravaM laghubhojanam/ khaDayuuSayavaaguuSu pippalyaadyaM ca yojayet// SS6.40.28/ anena vidhinaa caamaM yasya vai nopazaamyati/ haridraadiM vacaadiM vaa pibet praataH sa maanavaH// SS6.40.29/ aamaatiisaariNaaM kaaryaM naadau saMgrahaNaM nRNaam/ teSaaM doSaa vibaddhaaH praagjanayantyaamayaanimaan// SS6.40.30/ pliihapaaNDvaamayaanaahamehakuSThodarajvaraan/ zophagulmagrahaNyarzaHzuulaalasakahRdgrahaan// SS6.40.31/ sazuulaM bahuzaH kRcchraadvibaddhaM yo+atisaaryate/ doSaan sannicitaan tasya pathyaabhiH saMpravartayet// SS6.40.32/ yo+atidravaM prabhuutaM ca puriiSamatisaaryate/ tasyaadau vamanaM kuryaat pazcaallaGghanapaacanam// SS6.40.33/ stokaM stokaM vibaddhaM vaa sazuulaM yo+atisaaryate/ abhayaapippaliikalkaiH sukhoSNaistaM virecayet// SS6.40.34/ aame ca laGghanaM zastamaadau paacanameva vaa/ yogaazcaatra pravakSyante tvaamaatiisaaranaazanaaH// SS6.40.35/ kaliGgaativiSaahiGgusauvarcalavacaabhayaaH/ devadaaruvacaamustaanaagaraativiSaabhayaaH// SS6.40.36/ abhayaa dhaanyakaM mustaM pippalii naagaraM vacaa/ naagaraM dhaanyakaM mustaM vaalakaM bilvameva ca// SS6.40.37/ mustaM parpaTakaM zuNThii vacaa prativiSaa+abhayaa/ abhayaa+ativiSaa hiGgu vacaa sauvarcalaM tathaa// SS6.40.38/ citrakaH pippaliimuulaM vacaa kaTukarohiNii/ paaThaa vatsakabiijaani hariitakyo mahauSadham// SS6.40.39/ muurvaa nirdahanii paaThaa tryuuSaNaM gajapippalii/ siddhaarthakaa bhadradaaru zataahvaa kaTurohiNii// SS6.40.40/ elaa saavarakaM kuSThaM haridre kauTajaa yavaaH/ meSazRGgii tvagele ca kRmighnaM vRkSakaaNi ca// SS6.40.41/ vRkSaadanii viiratarurbRhatyau dve sahe tathaa/ aralutvak taindukii ca daaDimii kauTajii zamii// SS6.40.42/ paaThaa tejovatii mustaM pippalii kauTajaM phalam/ paTolaM(paTolii) diipyako bilvaM haridre devadaaru ca// SS6.40.43/ viDaGgamabhayaa paaThaa zRGgaveraM ghanaM vacaa/ vacaa vatsakabiijaani saindhavaM kaTurohiNii// SS6.40.44/ hiGgurvatsakabiijaani vacaa bilvazalaaTu ca/ naagaraativiSe mustaM pippalyo vaatsakaM phalam// SS6.40.45/ mahauSadhaM prativiSaa mustaM cetyaamapaacanaaH/ prayojyaa viMzatiryogaaH zlokaardhavihitaastvime// SS6.40.46/ dhaanyaamloSNaambumadyaanaaM pibedanyatamena vaa/ niSkvaathaan vaa pibedeSaaM sukhoSNaan saadhu saadhitaan// SS6.40.47/ payasyutkvaathya mustaanaaM viMzatiM triguNaambhasi/ kSiiraavaziSTaM tatpiitaM hantyaamaM zuulameva ca// SS6.40.48/ nikhilenopadiSTo+ayaM vidhiraamopazaantaye/ hariitakiimativiSaaM hiGgu sauvarcalaM vacaam// SS6.40.49/ pibet sukhaambunaa janturaamaatisaarapiiDitaH/ paTolaM diipyakaM bilvaM vacaapippalinaagaram// SS6.40.50/ mustaM kuSThaM viDaGgaM ca pibedvaa+api sukhaambunaa/ zRGgaveraM guDuuciiM ca pibeduSNena vaariNaa// SS6.40.51/ lavaNaanyatha pippalyo viDaGgaani hariitakii/ citrakaM ziMzapaa paaThaa zaarGgeSTaa lavaNaani ca// SS6.40.52/ hiGgurvRkSakabiijaani lavaNaani ca bhaagazaH/ hastidantyatha pippalyaH kalkaavakSasamau smRtau// SS6.40.53/ vacaa guDuuciikaaNDaani yogo+ayaM paramo mataH/ ete sukhaambunaa yogaa deyaaH pazca sataaM mataaH// SS6.40.54/ nivRtteSvaamazuuleSu yasya na praguNo+anilaH/ stokaM stokaM rujaamacca sazuulaM yo+atisaaryate// SS6.40.55/ sakSaaralavaNairyuktaM mandaagniH sa pibedghRtam/ kSiiranaagaracaaGgariikoladadhyamlasaadhitam// SS6.40.56/ sarpiracchaM pibedvaapi zuulaatiisaarazaantaye/ dadhnaa tailaghRtaM pakvaM savyoSaajaaticitrakaiH// SS6.40.57/ sabilvapippaliimuuladaaDimairvaa ruganvitaiH/ nikhilo vidhirukto+ayaM vaatazleSmopazaantaye// SS6.40.58/ tiikSNoSNavarjyamenaM tu vidadhyaatpittaje bhiSak/ yathoktamupavaasaante yavaaguuzca prazasyate// SS6.40.59/ balayoraMzumatyaaM ca zvadaMSTrabRhatiiSu ca/ zataavaryaaM ca saMsiddhaaH suziitaa madhusaMyutaaH// SS6.40.60/ mudgaadiSu ca yuuSaaH syurdravyairetaiH susaMskRtaaH/ mRdubhirdiipanaistiktairdravyaiH syaadaamapaacanam// SS6.40.61/ haridraativiSaapaaThaavatsabiijarasaaJjanam/ rasaaJjanaM haridre dve biijaani kuTajasya ca// SS6.40.62/ paaThaa guDuucii bhuunimbastathaiva kaTurohiNii/ etaiH zlokaardhanirdiSTaiH kvaathaaH syuH pittapaacanaaH// SS6.40.63/ mustaM kuTajabiijaani bhuunimbaM sarasaaJjanam/ daarvii duraalabhaa bilvaM vaalakaM raktacandanam// SS6.40.64/ candanaM vaalakaM mustaM bhuunimbaM saduraalabham/ mRNaalaM candanaM rodhraM naagaraM niilamutpalam// SS6.40.65/ paaThaa mustaM haridre dve pippalii kauTajaM phalam/ phalatvacaM vatsakasya zRGgaveraM &ghanaM vacaa// SS6.40.66/ SaDete+abhihitaa yogaaH pittaatiisaaranaazanaaH/ bilvazakrayavaambhodabaalakaativiSaakRtaH/ kaSaayo hantyatiisaaraM saamaM pittasamudbhavam// SS6.40.67/ madhukotpalabilvaabdahriiberoziiranaagaraiH/ kRtaH kvaatho madhuyutaH pittaatiisaaranaazanaH// SS6.40.68/ yadaa pakvo+apyatiisaaraH sarasyeva muhurmuhuH/ grahaNyaa maardavaajjantostatra saMstambhanaM hitam// SS6.40.69/ samaGgaa dhaatakiipuSpaM maJjiSThaa lodhramustakam/ zaalmaliiveSTako rodhraM vRkSadaaDimayostvacau// SS6.40.70/ aamraasthimadhyaM lodhraM ca bilvamadhyaM priyaGgavaH/ madhukaM zRGgaveraM ca diirghavRntatvageva ca// SS6.40.71/ catvaara ete yogaaH syuH pakvaatiisaaranaazanaaH/ uktaa ya upayojyaaste sakSaudraastaNDulaambunaa// SS6.40.72/ maustaM kaSaayamekaM vaa peyaM madhusamaayutam/ lodhraambaSThaapriyaGgvaadiin gaNaanevaM prayojayet// SS6.40.73/ padmaaM samaGgaaM madhukaM bilvajambuuzalaaTu ca/ pibettaNDulatoyena sakSaudramagadaGkaram// SS6.40.74/ kacchuraamuulakalkaM vaa+apyudumbaraphalopamam/ payasyaa candanaM padmaa sitaamustaabjakezaram// SS6.40.75/ pakvaatisaaraM yogo+ayaM jayetpiitaH sazoNitam/ niraamaruupaM zuulaartaM laGghanaadyaizca karSitam// SS6.40.76/ naraM ruukSamavekSyaagniM sakSaaraM paayayedghRtam/ balaabRhatyaMzumatiikacchuraamuulasaadhitam// SS6.40.77/ madhuukSitaM samadhukaM pibecchuulairabhidrutaH/ daarviibilvakaNaadraakSaakaTukendrayavairghRtam// SS6.40.78/ saadhitaM hantyatiisaaraM vaatapittakaphaatmakam/ dadhnaa caamlena saMpakvaM savyoSaajaajicitrakam// SS6.40.79/ sacavyapippaliimuulaM daaDimairvaa rugarditaH/ payo ghRtaM ca madhu ca pibecchuulairabhidrutaH// SS6.40.80/ sitaajamodakaTvaGgamadhukairavacuurNitam/ avedanaM susaMpakvaM diiptaagneH sucirotthitam// SS6.40.81/ naanaavarNamatiisaaraM puTapaakairupaacaret/ tvakpiNDaM diirghavRntasya padmakesarasaMyutam// SS6.40.82/ kaazmariipadmapatraizcaaveSTya suutreNa saMdRDham/ mRdaa+avaliptaM sukRtamaGgaareSvavakuulayet// SS6.40.83/ svinnamuddhRtya niSpiiDya rasamaadaaya taM tataH/ ziitaM madhuyutaM kRtvaa paayayetodaraamaye// SS6.40.84/ jiivantiimeSazRGgyaadiSvevaM dravyeSu saadhayet/ tittiriM luJcitaM samyak niSkRSTaantraM tu puurayet// SS6.40.85/ nyagrodhaaditvacaaM kalkaiH puurvavaccaavakuulayet/ rasamaadaaya tasyaatha susvinnasya samaakSikam// SS6.40.86/ zarkaropahitaM ziitaM paayayetodaraamaye/ lodhracandanayaSTyaahvadaarviipaaThaasitotpalaan// SS6.40.87/ taNDulodakasMpiSTaan diirghavRntatvaganvitaan/ puurvavat kuulitaattasmaadrasamaadaaya ziitalam// SS6.40.88/ madhvaaktaM paayayeccaitat kaphapittodaraamaye/ evaM prarohaiH kurviita vaTaadiinaM vidhaanavat// SS6.40.89/ puTapaakaan yathaayogaM jaaGgalopahitaan zubhaan/ bahuzleSma saraktaM ca mandavaataM cirotthitam// SS6.40.90/ kauTajaM phaaNitaM vaa+api hantyatiisaaramojasaa/ ambaSThaadimadhuyutaM pippalyaadisamanvitam// SS6.40.91/ pRzniparNiibalaabilvavaalakotpaladhaanyakaiH/ sanaagaraiH pibet peyaaM saadhitaamudaraamayii// SS6.40.92/ aralutvak priyaGguM ca madhukaM daaDimaaGkuraan/ aavaapya piSTvaa dadhani yavaaguuM saadhayeddravaam// SS6.40.93/ eSaa sarvaanatiisaaraan hanti pakvaanasaMzayam/ rasaaJjanaM saativiSaM tvagbiijaM kauTajaM tathaa// SS6.40.94/ dhaatakii naagaraM caiva paayayettaNDulaambunaa/ sazuulaM raktajaM ghnanti ete madhusamaayutaaH// SS6.40.95/ madhukaM bilvapezii ca zarkaraamadhusaMyutaa/ atiisaaraM nihanyuzca zaaliSaSTikayoH kaNaaH// SS6.40.96/ tadvalliiDhaM madhuyutaM badariimuulameva tu/ badaryarjunajambvaamrazallakiivetasatvacaH// SS6.40.97/ zarkaraakSaudrasaMyuktaaH piitaa ghnantyudaraamayam/ etaireva yavaaguuMzca SaDaan yuuSaaMzca kaarayet// SS6.40.98/ paaniiyaani ca tRSNaasu dravyeSveteSu buddhimaan/ kRtaM zaalmalivRnteSu kaSaayaM himasaMjJitam// SS6.40.99/ nizaaparyuSitaM peyaM sakSaudraM madhukaanvitam/ vibaddhavaataviT zuulapariitaH sapravaahikaH// SS6.40.100/ saraktapittazca payaH pibettRSNaasamanvitaH/ yathaa+amRtaM yathaa kSiiramatiisaareSu puujitam// SS6.40.101/ cirotthiteSu tat peyamapaaM bhaagaistribhiH zRtam/ doSazeSaM harettaddhi tasmaatpathyatamaM smRtam// SS6.40.102/ hitaH snehavireko vaa bastayaH picchilaazca ye/ picchilasvarase siddhaM hitaM ca ghRtamucyate// SS6.40.103/ zakRtaa yastu saMsRSTamatisaaryeta zoNitam/ praak pazcaadvaa puriiSasya saruk saparikartikaH// SS6.40.104/ kSiirizuGgaazRtaM sarpiH pibet sakSaudrazarkaram/ daarviitvakpippaliizuNThiilaakSaazakrayavairghRtam// SS6.40.105/ saMyuktaM bhadrarohiNyaa pakvaM peyaadimizritam/ tridoSamapyatiisaaraM piitaM hanti sudaaruNam// SS6.40.106/ gaurave vamanaM pathyaM yasya syaat prabalaH kaphaH/ jvare daahe saviGbandhe maarutaadraktapittavat// SS6.40.107/ saMpakve bahudoSe ca vibandhe muutrazodhanaiH/ kaaryamaasthaapanaM kSipraM &tathaa caivaanuvaasanam// SS6.40.108/ &pravaahaNe gudabhraMze muutraaghaate kaTigrahe/ madhuraamlaiH zRtaM tailaM sarpirvaa+apyanuvaasanam// SS6.40.109/ gudapaakastu pittena yasya syaadahitaazinaH/ tasya pittaharaaH sekaastatsiddhaazcaanuvaasanaaH// SS6.40.110/ dadhimaNDasuraabilvasiddhaM tailaM samaarute/ bhojane ca hitaM kSiiraM kacchuraamuulasaadhitam// SS6.40.111/ alpaalpaM bahuzo raktaM sarugya upavezyate/ yadaa vaayurvibaddhazca picchaabastistadaa hitaH// SS6.40.112/ praayeNa gudadaurbalyaM diirghakaalaatisaariNaam/ bhavettasmaaddhitaM teSaaM gude tailaavacaaraNam// SS6.40.113/ kapitthazaalmaliiphaJjiivaTakaarpaasadaaDimaaH/ yuuthikaa kacchuraa zeluH zaNazcuccuuzca daadhikaaH// SS6.40.114/ zaalaparNii pRzniparNii bRhatii kaNTakaarikaa/ balaazvadaMSTraabilvaani paaThaanaagaradhaanyakam// SS6.40.115/ eSa aahaarasaMyoge hitaH sarvaatisaariNaam/ tilakalko hitazcaatra maudgo mudgarasastathaa// SS6.40.116/ pittaatisaarii yo martyaH pittalaanyatiSevate/ pittaM praduSTaM tasyaazu raktaatiisaarabhaavahet// SS6.40.117/ jvaraM zuulaM tRSaaM daahaM gudapaakaM ca daaruNam/ yo raktaM zakRtaH puurvaM pazcaadvaa pratisaaryate// SS6.40.118/ sa pallavairvaTaadiinaM sasarpiH saadhitaM payaH/ pibet sazarkaraakSaudramathavaa+apyabhimathya tat// SS6.40.119/ navaniitamatho lihyaattakraM caanupibettataH/ priyaalazaalmaliiplakSazallakiitinizatvacaH// SS6.40.120/ kSiire vimRditaaH piitaaH sakSaudraa raktanaazanaaH/ madhukaM zarkaraaM lodhraM payasyaamatha saarivaam// SS6.40.121/ pibecchaagena payasaa sakSaudraM raktanaazanam/ maJjiSThaaM saarivaaM lodhraM padmakaM kumudotpalam// SS6.40.122/ pibet padmaaM ca dugdhena chaagenaasRkprazaantaye/ zarkarotpalalodhraaNi samaGgaa madhukaM tilaaH// SS6.40.123/ tilaaH kRSNaaH sayaSTyaahvaaH samaGgaa cotpalaani ca/ tilaa mocaraso lodhraM tathaiva madhukotpalam// SS6.40.124/ kacchuraa tilakalkazca yogaazcatvaara eva ca/ aajena payasaa peyaaH sarakte madhusaMyutaaH// SS6.40.125/ drave sarakte sravati baalabilvaM saphaaNitam/ sakSaudratailaM praageva lihyaadaazu hitaM hi tat// SS6.40.126/ kozakaaraM ghRte bhRSTaM laajacuurNaM sitaa madhu/ sazuulaM raktapittotthaM liiDhaM hantyudaraamayam// SS6.40.127/ bilvamadhyaM samadhukaM zarkaraakSaudrasaMyutam/ taNDulaambuyuto yogaH pittaraktotthitaM jayet// SS6.40.128/ yogaan saaMgraahikaaMzcaanyaan pibetsakSaudrazarkaraan/ nyagrodhaadiSu kuryaacca puTapaakaan yatheritaan// SS6.40.129/ gudaapaake ca ye uktaaste+atraapi vidhayaH smRtaaH/ rujaayaaM caaprazaamyantyaaM picchaavastirhito bhavet// SS6.40.130/ saktaviD doSabahulaM diiptaagniryo+atisaaryate/ viDaGgatriphalaakRSNaakaSaayaistaM virecayet// SS6.40.131/ athavairaNDasiddhena payasaa kevalena vaa/ yavaaguurvitareccaasya vaataghnairdiipanaiH kRtaaH// SS6.40.132/ diiptaagnirniSpuriiSo yaH saaryate phenilaM zakRt/ sa pibet phaaNitaM zuNThiidadhitailapayoghRtam// SS6.40.133/ svinnaani guDatailaabhyaaM bhakSayedbadaraaNi ca/ svinnaani piSTavadvaa+api samaM bilvazalaaTubhiH// SS6.40.134/ dadhnopayujya kulmaaSaan zvetaamanupibet suraam/ zazamaaMsaM sarudhiraM samaGgaaM saghRtaM dadhi// SS6.40.135/ khaadedvipaacya seveta mRdvannaM zakRtaH kSaye/ saMskRto yamake maaSayavakolarasaH zubhaH// SS6.40.136/ bhojanaarthaM pradaatavyo dadhidaaDimasaadhitaH/ viDaM bilvazalaaTuuni naagaraM caamlapeSitam// SS6.40.137/ dadhnaH sarazca yamake bhRSTo varcaHkSaye hitaH/ sazuulaM kSiiNavarcaa yo diiptaagniratisaaryate/ sa pibeddiipanairyuktaM sarpiH saMgraahakaiH saha// SS6.40.138/ vaayuH pravRddho nicitaM balaasaM nudatyadhastaadahitaazanasya/ pravaahamaaNasya muhurmalaaktaM pravaahikaaM taaM pravadanti tajjJaaH// SS6.40.139/ pravaahikaa vaatakRtaa sazuulaa pittaat sadaahaa sakaphaa kaphaacca/ sazoNitaa zoNitasaMbhavaa tu taaH sneharuukSaprabhavaa mataastu// SS6.40.140/ taasaamatiisaaravadaadizecca liGgaM kramaM caamavipakvataaM ca/ na zaantimaayaati vilaGghanairyaa yogairudiirNaa yadi paacanairvaa// SS6.40.141/ taaM kSiiramevaazu zRtaM nihanti tailaM tilaaH picchilabastayazca/ aardraiH kuzaiH saMpariveSTitaani vRntaanyathaardraaNi hi zaalmaliinaam// SS6.40.142/ pkvaani samyak puTapaakayogenaapothya tebhyo rasamaadadiita/ kSiiraM zRtaM tailahavirvimizraM kalkena yaSTiimadhukasya vaa+api// SS6.40.143/ bastiM vidadhyaadbhiSagapramattaH pravaahikaamuutrapuriiSasaGge/ dvipaJjcamuuliikvathitena zuule pravaahamaaNasya samaakSikeNa// SS6.40.144/ kSiireNa caasthaapanamagryamuktaM tailena yuJjyaadanuvaasanaM ca/ vaataghnavarge lavaNeSu caiva tailaM ca siddhaM hitamannapaane// SS6.40.145/ lodhraM viDaM bilvazalaaTu caiva lihyaacca tailena kaTutrikaaDhyam/ dadhnaa sasaareNa samaakSikeNa bhuJjiita nizcaaraka(niHsaaraka))piiDitastu// SS6.40.146/ sutaptakupyakvathitena vaa+api kSiireNa ziitena madhuplutena/ zuulaardito vyoSavidaarigandhaasiddhena dugdhena hitaaya bhojyaH// SS6.40.147/ vaataghnasaMgraahikadiipaniiyaiH kRtaan &SaDaaMzcaapyupabhojayecca/ khaadecca matsyaan rasamaapnuyaacca vaataghnasiddhaM saghRtaM satailam// SS6.40.148/ eNaavyajaanaaM tu vaTapravaalaiH siddhaani saardhaM pizitaani khaadet/ medhyasya(medyasya) siddhaM tvatha vaa+api raktaM bastasya dadhnaa ghRtatailayuktam// SS6.40.149/ khaadet pradehaiH zikhilaavajairvaa bhuJjiita yuuSairdadhibhizca mukhyaiH/ maaSaan susiddhaan ghRtamaNDayuktaan khaadecca dadhnaa maricopadaMzaan// SS6.40.150/ mahaaruje muutrakRcchre bhiSag bastiM pradaapayet/ payomadhughRtonmizraM madhukotpalasaadhitam// SS6.40.151/ sa bastiH zamayettasya raktaM daahamatho jvaram/ madhurauSadhasiddhaM ca hitaM tasyaanuvaasanam// SS6.40.152/ raatraavahani vaa nityaM rujaarto yo bhavennaraH/ yathaa yathaa satailaH syaadvaatazaantistathaa tathaa// SS6.40.153/ prazaante maarute caapi zaantiM yaati pravaahikaa/ tasmaat pravaahikaaroge maarutaM zamayedbhiSak// SS6.40.154/ paaThaajamodaakuTajotpalaM& ca zuNThii samaa maagadhikaazca piSTaaH/ sukhaambupiitaaH zamayanti rogaM medhyaaNDasiddhaM saghRtaM payo vaa// SS6.40.155/ zuNThiiM ghRtaM sakSavakaM satailaM vipaacya liiDhvaa++aamayamaazu hanyaat/ gajaazanaakumbhikadaaDimaanaaM rasaiH kRtaa tailaghRte sadadhni// SS6.40.156/ bilvaanvitaa pathyatamaa yavaaguurdhaaroSNadugdhasya tathaa ca paanam/ laghuuni pathyaanyatha diipanaani snigdhaani bhojyaanyudaraamayeSu// SS6.40.157/ hitaaya nityaM vitaredvibhajya yogaaMzca taaMstaan bhiSagapramattaH// SS6.40.158/ tRSNaapanayanii laghvii diipanii bastizodhanii/ jvare caivaatisaare ca yavaaguuH sarvadaa hitaa// SS6.40.159/ ruukSaajjaate kriyaa snigdhaa ruukSaa snehanimittaje/ bhayaje saantvanaapuurvaa zokaje zokanaazinii// SS6.40.160/ viSaarzaHkRmisaMbhuute hitaa cobhayazarmadaa/ chardimuurcchaatRDaadyaaMzca saadhayedavirodhataH// SS6.40.161/ samavaaye tu doSaaNaaM puurvaM pittamupaacaret/ jvare caivaatisaare ca sarvatraanyatra maarutam// SS6.40.162/ yasyoccaaraM vinaa muutraM samyagvaayuzca gacchati/ diiptaagnerlaghukoSThasya sthitastasyodaraamayaH// SS6.40.163/ karmajaa vyaadhayaH keciddoSajaaH santi caapare/ karmadoSodbhavaazcaanye karmajaasteSvahetukaaH// SS6.40.164/ nazyanti tvakriyaabhiste kriyaabhiH karmasaMkSaye/ zaamyanti doSasaMbhuutaa doSasaMkSayahetubhiH// SS6.40.165/ teSaamalpanidaanaa ye pratikaSTaa bhavanti ca/ mRdavo bahudoSaa vaa karmadoSodbhavaastu te// SS6.40.166/ karmadoSakSayakRtaa teSaaM siddhirvidhiiyate/ duSyati grahaNii jantoragnisaadanahetubhiH// SS6.40.167/ atisaare nivRtte+api mandaagnerahitaazinaH/ bhuuyaH saMduuSito vahnirgrahaNiimabhiduuSayet// SS6.40.168/ tasmaatkaaryaH pariihaarastvatiisaare viriktavat/ yaavanna prakRtisthaH syaaddoSataH praaNatastathaa// SS6.40.169/ SaSThii pittadharaa naama yaa kalaa parikiirtitaa/ pakvaamaazayamadhyasthaa grahaNii saa prakiirtitaa// SS6.40.170/ grahaNyaa balamagnirhi sa caapi grahaNiiM zritaH/ tasmaat saMduuSite vahnau grahaNii saMpraduSyati// SS6.40.171/ ekazaH sarvazazcaiva doSairatyarthamucchritaiH/ saa duSTaa bahuzo bhuktamaamameva vimuJcati// SS6.40.172/ pakvaM vaa sarujaM puuti muhurbaddhaM muhurdravam/ grahaNiirogamaahustamaayurvedavido janaaH// SS6.40.173/ tasyotpattau vidaaho+aane sadanaalasyatRTklamaaH/ balakSayo+aruciH kaasaH karNakSveDo+antrakuujanam// SS6.40.174/ atha jaate bhavejjantuH zuunapaadakaraH kRzaH/ parvaruglaulyatRTchardijvaraarocakadaahavaam// SS6.40.175/ udgirecchuktatiktaamlalohadhuumaamagandhikam/ prasekamukhavairasyatamakaarucipiiDitaH// SS6.40.176/ vaataacchuulaadhikaiH paayuhRtpaarzvodaramastakaiH/ pittaat sadaahairgurubhiH kaphaattribhyastrilakSaNaiH// SS6.40.177/ doSavarNairnakhaistadvadviNmuutranayanaananaiH/ hRtpaaNDuudaragulmaarzaHpliihaazaGkhii ca maanavaH// SS6.40.178/ yathaadoSocchrayaM tasya vizuddhasya yathaakramam/ peyaadiM vitaret samyagdiipaniiyopasaMbhRtam// SS6.40.179/ tataH paacanasaMgraahidiipaniiyagaNatrayam/ pibet praataH suraariSTasnehamuutrasukhaambubhiH// SS6.40.180/ takreNa vaa+atha takraM vaa kevalaM hitamucyate/ kRmigulmodaraarzoghniiH kriyaazcaatraavacaarayet// SS6.40.181/ cuurNaM hiGgvaadikaM caatra ghRtaM vaa pliihanaazanam/ kalkena magadhaadezca caaGgeriisvarasena ca// SS6.40.182/ caturguNena dadhnaa ca ghRtaM siddhaM hitaM bhavet/ jvaraadiinavirodhaacca saadhayet svaizcikitsitaiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre+atisaarapratiSedho naama (dvitiiyo+adhyaayaH, aaditaH/) catvaariMzo+adhyaayaH//40// ekacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.41.1/ athaataH zoSapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.41.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.41.3/ anekarogaanugato bahurogapurogamaH/ durvijJeyo durnivaaraH zoSo vyaadhirmahaabalaH// SS6.41.4/ saMzoSaNaadrasaadiinaaM zoSa ityabhidhiiyate/ kriyaakSayakaratvaacca kSaya ityucyate punaH// SS6.41.5/ raajJazcandramaso yasmaadabhuudeSa kilaamayaH/ tasmaattaM raajayakSmeti kecidaahuH& punarjanaaH// SS6.41.6/ sa vyastairjaayate doSairiti kecidvadanti hi/ ekaadazaanaamekasmin saannidhyaattantrayuktitaH// SS6.41.7/ kriyaaNaamavibhaagena praagekotpaadanena ca/ eka eva mataH zoSaH sannipaataatmako hyataH// SS6.41.8/ udrekaattatra liGgaani doSaaNaaM nipatanti hi/ ksayaadvegapratiighaataadaaghaataadviSamaazanaat// SS6.41.9/ jaayate kupitairdoSairvyaaptadehasya dehinaH/ kaphapradhaanairdoSairhi ruddheSu rasavartmasu// SS6.41.10/ ativyavaayino vaa+api kSiiNe retasyanantaram/ kSiiyante dhaatavaH sarve tataH zuSyanti maanavaH// SS6.41.11/ bhaktadveSo jvaraH zvaasaH kaasaH zoNitadarzanam/ svarabhedazca jaayeta SaDruupe raajayakSmaNi// SS6.41.12/ svarabhedo+anilaaJchuulaM saMlocazcaaMsapaarzvayoH/ jvaro daaho+atisaarazca pittaadraktasya caagamaH// SS6.41.13/ zirasaH paripuurNatvamabhaktacchanda eva ca/ kaasaH kaNThasya coddhvaMso vijJeyaH kaphakopataH// SS6.41.14/ ekaadazabhirebhirvaa SaDbhirvaa+api samanvitam/ (kaasaatiisaarapaarzvaartisvarabhedaarucijvaraiH// SS6.41.15/ tribhirvaa piiDitaM liGgairjvarakaasaasRgaamayaiH/) jahyaacchoSaarditaM jantumicchan suvipulaM yazaH// SS6.41.16/ vyaayazokasthaaviryavyaayaamadhvopavaasataH/ vraNoraHkSatapiiDaabhyaaM zoSaananye vadanti hi// SS6.41.17/ vyavaayazoSii zukrasya kSayaliGgairupadrutaH/ paaNDudeho yathaapuurvaM kSiiyante caasya dhaatavaH// SS6.41.18/ pradhyaanaziilaH srastaaGgaH zokazoSyapi taadRzaH/ vinaa zukraksayakRtairvikaarairabhilakSitaH// SS6.41.19/ jaraazoSii kRzo mandaviiryabuddhibalendiryaH/ &kampano+arucimaan bhinnakaaMsyapaatrahatasvaraH(naH)// SS6.41.20/ SThiivati zleSmaNaa hiinaM gauravaarucipiiDitaH&/ saMprasrutaasyanaasaakSaH suptaruukSamalacchaviH// SS6.41.21/ adhvaprazoSii srastaaGgaH saMbhRSTaparuSacchaviH/ prasuptagaatraavayavaH zuSkaklomagalaananaH// SS6.41.22/ vyaayaamazoSii bhuuyiSThamebhireva samanvitaH/ uraHkSatakRtairliGgaiH saMyuktazca kSataadvinaa// SS6.41.23/ raktakSayaadvedanaabhistathaivaahaarayantraNaat/ vraNitasya& bhavecchoSaH sa caasaadhyatamaH smRtaH// SS6.41.24/ vyaayaamabhaaraadhyayanairabhighaataatimaithunaiH/ karmaNaa &caapyurasyena vakSo yasya vidaaritam/ tasyorasi kSate raktaM puuyaH zleSmaa ca gacchati// SS6.41.25/ kaasamaanazchardayecca piitaraktaasitaaruNam/ saMtaptavakSaaH so+atyarthaM duuyanaatparitaamyati// SS6.41.26/ durgandhavadanocchvaaso bhinnavarNasvaro naraH/ keSaaMcidevaM zoSo hi kaaraNairbhedamaagataH// SS6.41.27/ na tatra doSaliGgaanaaM samastaanaaM nipaatanam/ kSayaa eva hi te jJeyaaH pratyekaM dhaatusaMjJitaaH// SS6.41.28/ cikitsitaM tu teSaaM hi praaguktaM dhaatusaMkSaye// SS6.41.29/ zvaasaaGgasaadakaphasaMsravataaluzoSacchardyagnisaadamadapiinasapaaNDunidraaH/ zoSe bhaviSyati bhavanti sa caapi jantuH zuklekSaNe bhavati maaMsaparo ririMsuH// SS6.41.30/ svapneSu kaakazukazallakiniilakaNThagRdhraastathaiva kapayaH kRkalaasakaazca/ taM vaahayanti sa nadiirvijalaazca pazyecchuSkaaMstaruun pavanadhuumadavaarditaaMzca// SS6.41.31/ mahaazanaM kSiiyamaaNamatiisaaranipiiDitam/ zuunamuSkodaraM caiva yakSmiNaM parivarjayet// SS6.41.32/ upaacaredaatmavantaM diiptaagnimakRzaM &navam/ sthiraadivargasiddhena dhRtenaajaavikena ca// SS6.41.33/ snigdhasya mRdu kartavyamuurdhvaM caadhazca zodhanam/ aasthaapanaM tathaa kaaryaM zirasazca virecanam// SS6.41.34/ yavagodhuumazaaliiMzca rasairbhuJjiita zodhitaH/ dRDhe+agnau bRMhayeccaapi nivRttopadravaM naram// SS6.41.35/ vyavaayazoSiNaM praayo bhajante vaatajaa gadaaH/ bRMhaNiiyo vidhistasmai hitaH snighdo+anilaapahaH// SS6.41.36/ kaakaanuluukaannakulaan biDaalaan gaNDuupadaan vyaalabilezayaakhuun/ gRdhraaMzca dadyaadvividhaiH &pravaadaiH sasaindhavaan sarSapatailabhRSTaan// SS6.41.37/ deyaani maaMsaani ca jaaGgalaani mudgaaDhakiisuuparasaazca& hRdyaaH/ kharoSTranaagaazvataraazvajaani deyaani maaMsaani sukalpitaani// SS6.41.38/ maaMsopadaMzaaMzca pibedariSTaan maardviikayuktaan madiraazca sevyaaH/ arkaamRtaakSaarajaloSitebhyaH kRtvaa yavebhyo vividhaaMzca bhakSyaan// SS6.41.39/ khaadet pibet sarpirajaavikaM vaa kRzo yavaagvaa saha bhaktakaale/ sarpirmadhubhyaaM trikaTu pralihyaaccavyaaviDaGgopahitaM kSayaartaH// SS6.41.40/ maaMsaadamaaMseSu ghRtaM ca siddhaM zosaapahaM kSaudrakaNaasametam/ draakSaasitaamaagadhikaavalehaH sakSaudratailaH kSayarogaghaatii// SS6.41.41/ ghRtena caajena samaakSikeNa turaGgagandhaatilamaaSacuurNam/ sitaazvagandhaamagadhodbhavaanaaM &cuurNaM ghRtakSaudrayutaM pralihyaat// SS6.41.42/ kSiiraM pibedvaa+apyatha vaajigandhaavipakvamevaM labhate+aGgapuSTim/ tadutthitaM kSiiraghRtaM sitaaDhyaM praataH pibedvaa+api payonupaanam// SS6.41.43/ utsaadane caapi turaGgagandhaa yojyaa yavaazcaiva punarnave ca/ kRtsne vRSe tatkusumaizca siddhaM sarpiH pibetkSaudrayutaM hitaazii// SS6.41.44/ yakSmaaNametat prabalaM ca kaasaM zvaasaM ca hanyaadapi paaNDutaaM ca/ zakRdrasaa gozvagajaavyajaanaaM kvaathaa mitaazcaapi tathaiva bhaagaiH// SS6.41.45/ muurvaaharidraakhadiradrumaaNaaM kSiirasya bhaagastvaparo ghRtasya/ bhaagaan dazautaan vipacedvidhijJo dattvaa trivargaM madhuraM ca kRtsnam// SS6.41.46/ kaTutrikaM caiva sabhadradaaru ghRtottamaM yakSmanivaaraNaaya/ dve paJcamuulyau varuNaM karaJjaM bhallaatakaM bilvapunarnave ca// SS6.41.47/ yavaan kulatthaan badaraaNi bhaargiiM paaThaaM hutaazaM samahiikadambam/ kRtvaa kaSaayaM vipaceddhi tasya SaDbhirhi paatrairghRtapaatramekam// SS6.41.48/ vyoSaM mahaavRkSapayo+abhayaaM ca cavyaM suraakhyaM lavaNottamaM ca/ etaddhi zoSaM jaTharaaNi caiva hanyaat pramehaaMzca sahaanilena// SS6.41.49/ gozvaavyajebhaiNakharoSTrajaataiH zakRdrasakSiirarasakSatotthaiH/ draakSaazvagandhaamagadhaasitaabhiH siddhaM ghRtaM yakSmavikaarahaari// SS6.41.50/ elaajamodaamalakaabhayaakSagaayatryariSTaasanazaalasaaraan/ viDaGgabhallaatakacitrakograakaTutrikaambhodasuraaSTrajaaMzca// SS6.41.51/ paktvaa jale tena paceddhi sarpistasmin susiddhe tvavataarite ca/ triMzatpalaanyatra sitopalaayaa dattvaa tugaakSiiripalaani SaT ca// SS6.41.52/ prasthe ghRtasya dviguNaM ca dadyaat kSaudraM tato manthahataM vidadhyaat/ palaM palaM praatarataH pralihya pazcaat pibet kSiiramatandritazca// SS6.41.53/ etaddhi medhyaM paramaM pavitraM cakSuSyamaayuSyamatho yazasyam/ yakSmaaNamaazu vyapahanti caitat paaNDvaamayaM caiva bhagandaraM ca// SS6.41.54/ zvaasaM ca hanti svarabhedakaasahRtpliihagulmagrahaNiigadaaMzca/ na caatra kiMcit parivarjaniiyaM rasaayanaM caitadupaasyamaanam// SS6.41.55/ pliihodaroktaM vihitaM ca sarpistriiNyeva caanyaani hitaani caatra/ upadravaaMzca svaravaikRtaadiin jayedyathaasvaM prasamiikSya zaastram// SS6.41.56/ ajaazakRnmuutrapayoghRtaasRGmaaMsaalayaani pratisevamaanaH/ snaanaadinaanaavidhinaa jahaati maasaadazeSaM niyamena zoSam// SS6.41.57/ rasonayogaM vidhivat kSayaartaH kSiireNa vaa naagabalaaprayogam/ seveta vaa maagadhikaavidhaanaM tathopayogaM jatuno+azmajasya// SS6.41.58/ zokaM striyaM krodhamasuuyanaM ca tyajedudaaraan viSayaan bhajeta/ vaidyaan dvijaatiiMstridazaan guruuzca vaacazca puNyaaH zRNuyaadbijebhyaH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre (tRtiiyo+adhyaayaH, aadita) ekacatvaariMzo+adhyaayaH//41// dvicatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.42.1/ athaato gulmapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.42.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.42.3/ yathoktaiH kopanairdoSaaH kupitaaH koSThamaagataaH/ janayanti nRNaaM gulmaM sa paJcavidha ucyate// SS6.42.4/ hRdbastyorantare granthiH saMcaarii yadi vaa+acalaH/ cayaapacayavaan vRttaH sa gulma iti kiirtitaH// SS6.42.5/ paJca gulmaazrayaa nRRNaaM paarzve hRnnaabhibastayaH/ &gupitaanilamuulatvaadguuDhamuulodayaadapi// SS6.42.6/ gulmavadvaa vizaalatvaadgulma ityabhidhiiyate/ sa yasmaadaatmani cayaM gacchatyapsviva budbudaH// SS6.42.7/ antaH sarati yasmaacca na paakamupayaatyataH/ sa vyastairjaayate doSaiH samastairapi cocchritaiH// SS6.42.8/ puruSaaNaaM tathaa striiNaaM jJeyo raktena caaparaH/ sadanaM madantaa vahneraaTopo+antravikuujanam// SS6.42.9/ viNmuutraanilasaGgazca sauhityaasahataa tathaa/ dveSo+anne vaayuruurdhvaM ca puurvaruupeSu gulminaam// SS6.42.10/ hRtkukSizuulaM mukhakaNThazoSo vaayornirodho viSamaagnitaa ca/ te te vikaaraaH pavanaatmakaazca bhavanti gulme+anilasaMbhave tu// SS6.42.11/ svedajvaraahaaravidaahadaahaastRSNaa+aGgaraagaH kaTuvaktrataa ca/ pittasya liGgaanyakhilaani yaani pittaatmake taani bhavanti gulme// SS6.42.12/ staimityamanne+aruciraGgasaadazchardiH praseko madhuraasyataa ca/ kaphasya liGgaani ca yaani taani bhavanti gulme kaphasaMbhave tu// SS6.42.13/ sarvaatmakaH sarvavikaarayuktaH so+asaadhya uktaH kSatajaM pravakSye/ navaprasuutaa+ahitabhojanaa yaa yaa caamagarbhaM visRjedRtau& vaa// SS6.42.14/ vaayurhi tasyaaH parigRhya raktaM karoti gulmaM sarujaM sadaaham/ paittasya liGgena samaanaliGgaM vizeSaNaM caapyaparaM nibodha// SS6.42.15/ na spandate nodarameti vRddhiM bhavanti liGgaani ca garbhiNiinaam/ taM garbhakaalaatigame caikitsyamasRgbhavaM gulmamuzanti tajjJaaH// SS6.42.16/ vaatagulmaarditaM snigdhaM yuktaM snehavirecanaiH/ upaacaredyathaakaalaM niruuhaiH saanuvaasanaiH// SS6.42.17/ pittagulmaarditaM snigdhaM kaakolyaadighRtena tu/ viriktaM madhurairyogairniruuhaiH samupaacaret// SS6.42.18/ zleSmagulmaarditaM snigdhaM pippalyaadighRtena tu/ tiikSNairviriktaM tadruupairniruuhaiH samupaacaret// SS6.42.19/ sannipaatotthite gulme tridoSaghno vidhirhitaH/ pittavadraktagulminyaa naaryaaH kaaryaH kriyaavidhiH// SS6.42.20/ vizeSamaparaM caasyaaH zRNu raktavibhedanam/ &palaazakSaaratoyena siddhaM sarpiH prayojayet// SS6.42.21/ dadyaaduttarabastiM ca pippalyaadighRtena tu/ uSNairvaa bhedayedbhinne vidhiraasRgdaro hitaH// SS6.42.22/ aanuupaudakamajjaano vasaa tailaM ghRtaM dadhi/ vipakvamekataH zastaM vaatagulme+anuvaasanam// SS6.42.23/ jaaGgalaikazaphaanaaM tu vasaa sarpizca paittike/ tailaM jaaGgalamajjaana evaM gulme kaphotthite// SS6.42.24/ dhaatriiphalaanaaM svarase SaDaGgaM vipacedghRtam/ zarkaraasaindhavopetaM taddhitaM vaatagulmine// SS6.42.25/ citrakavyoSasindhuutthapRthviikaacavyadaaDimaiH/ diipyakagranthikaajaajiihapuSaadhaanyakaiH samaiH// SS6.42.26/ dadhyaaranaalabadaramuulakasvarasairghRtam/ tatpibedvaatagulmaagnidaurbalyaaTopazuulanut// SS6.42.27/ hiGgusauvarcalaajaajiiviDadaaDimadiipyakaiH/ puSkaravyoSadhaanyaamlavetasakSaaracitrakaiH// SS6.42.28/ zaTiivacaajagandhailaasurasaizca vipaacitam/ zuulaanaahaharaM sarpirdadhnaa caanilagulminaam// SS6.42.29/ viDadaaDimasindhuutthahutabhugvyoSajiirakaiH/ hiGgusauvarcalakSaararugvRkSaamlaamlavetasaiH// SS6.42.30/ biijapuurarasopetaM sarpirdadhicaturguNam/ saadhitM daadhikaM naama gulmahRt pliihazuulajit// SS6.42.31/ rasonasvarase sarpiH paJcamuularasaanvitam/ suraaranaaladadhyamlamuulakasvarasaiH saha// SS6.42.32/ vyoSadaaDimavRkSaamlayavaaniicavyasaindhavaiH/ hiGgvamlavetasaajaajiidiipyakaizca samaaMzikaiH// SS6.42.33/ siddhaM gulmagrahaNyarzaHzvaasonmaadakSayajvaraan/ kaasaapasmaaramandaagnipliihazuulaanilaaJjayet// SS6.42.34/ dadhi sauviirakaM sarpiH kvaathau mudgakulatthajau/ paJcaaDhakaani vipacedaavaapya dvipalaanyatha// SS6.42.35/ sauvarcalaM sarjikaaM ca devadaarvatha saindhavam/ vaatagulmaapahaM sarpiretaddiipanameva ca// SS6.42.36/ tRNamuulakaSaaye tu jiivaniiyaiH pacedghRtam/ nyagrodhaadigaNe vaa+api gaNe vaa+apyutpalaadike// SS6.42.37/ raktapittotthitaM ghnanti ghRtaanyetaanyasaMzayam/ aaragvadhaadau vipaceddiipaniiyayutaM ghRtam// SS6.42.38/ kSaaravarge paceccanyat pacenmuutragaNe+aparam/ ghnanti gulmaM kaphodbhuutaM ghRtaanyetaanyasaMzayam// SS6.42.39/ yathaadoSocchrayaM caapi cikitsetsaannipaatikam/ cuurNaM hiGgvaadikaM vaa+api ghRtaM vaa pliihanaazanam// SS6.42.40/ pibedgulmaapahaM kaale sarpistailvakameva vaa/ tilekSurakapaalaazasaarSapaM yaavanaalajam// SS6.42.41/ bhasma muulakajaM caapi gojaavikharahantinaam/ muutreNa mahiSiiNaaM ca paalikaizcaavacuurNitaiH// SS6.42.42/ kuSThasaindhavayaSTyaahvanaagarakRmighaatibhiH/ saajamodaizca dazabhiH saamudraacca palairyutam// SS6.42.43/ ayaHpaatre+agninaa+alpena paktvaa lehyam(laham)athoddharet/ tasya maatraaM pibeddadhnaa surayaa sarpiSaa+api vaa// SS6.42.44/ dhaanyaamlenoSNatoyena kaulatthena rasena vaa/ gulmaan vaatavikaaraaMzca kSaaro+ayaM hantyasaMzayam// SS6.42.45/ svarjikaakuSThasahitaH kSaaraH ketakijo+api vaa/ tailena zamayet piito gulmaM pavanasaMbhavam// SS6.42.46/ piitaM sukhaambunaa vaa+api svarjikaakuSThasaindhavam/ vRzciivamurubuukaM(vRzciiramurubuukaM)& ca varSaabhuurbRhatiidvayam// SS6.42.47/ citrakaM ca jaladroNe paktvaa paadaavazeSitam/ maagadhiiciktrakakSaudralipte kumbhe nidhaapayet// SS6.42.48/ madhunaH prasthamaavaapya pathyaacuurNaardhasaMyutam/ &busoSitaM dazaahaM tu jiirNabhaktaH pibennaraH// SS6.42.49/ ariSTo+ayaM jayedgulmamavipaakamarocakam/ paaThaanikumbharajaniitrikaTutriphalaagnikam// SS6.42.50/ lavaNaM vRkSabiijaM ca tulyaM syaadanavo guDaH/ pathyaabhirvaa &yutaM cuurNaM gavaaM muutrayutaM pacet// SS6.42.51/ guTikaastadghRniibhuutaM kRtvaa khaadedabhuktavaan/ gulmapliihaagnisaadaaMtaa naazayeyurazeSataH// SS6.42.52/ hRdrogaM grahaNiidoSaM paaNDurogaM ca daaruNam/ sazuule sonnate+aspande daahapaakaruganvite// SS6.42.53/ gulme raktaM jalaukobhiH siraamokSeNa vaa haret/ sukhoSNaa jaaGgalarasaaH susnigdhaa vyaktasaindhavaaH// SS6.42.54/ kaTutrikasamaayuktaa hitaaH paane tu gulminaam/ peyaa vaataharaiH siddhaaH kaulatthaaH saMskRtaa rasaaH// SS6.42.55/ khalaaH sapaJcamuulaazca gulminaaM bhojane hitaaH/ baddhavarconilaanaaM tu saardrakaM kSiiramiSyate// SS6.42.56/ kumbhiipiNDeSTakaasvedaan kaarayet kuzalo bhiSak/ gulminaH sarva evoktaa durvirecyatamaa bhRzam// SS6.42.57/ atazaitaaMstu susvinnaan sraMsanenopapaadayet/ vimlaapanaabhyaJjanaani& tathaiva dahanaani ca// SS6.42.58/ upanaahaazca kartavyaaH sukhoSNaaH saalvaNaadayaH/ udaroktaani sarpiiMSi &muutravartikriyaastathaa// SS6.42.59/ lavaNaani ca yojyaani yaanyuktaanyanilaamaye/ vaatavarconirodhe tu saamudraardrakasarSapaiH// SS6.42.60/ kRtvaa paayau vidhaatavyaa vartayo maricottaraaH/ dantiicitrakamuuleSu tathaa vaatahareSu ca// SS6.42.61/ kuryaadariSTaan sarvaaMzca zlokasthaane yatheritaan/ khaadedvaa+apyaGkuraan bhRSTaan puutiikanRpavRkSayoH// SS6.42.62/ uurdhvavaataM manuSyaM ca gulminaM na niruuhayet/ pibettrivRnnaagaraM vaa saguDaaM vaa hariitakiim// SS6.42.63/ gugguluM trivRtaaM dantiiM dravantiiM saindhavaM vacaam/ muutramadyapayodraakSaarasairviikSya balaabalam// SS6.42.64/ evaM piiluuni &bhRSTaani pibet salavaNaani tu/ pippaliipippaliimuulacavyacitrakasaindhavaiH// SS6.42.65/ yuktaa hanti suraa gulmaM ziighraM kaale prayojitaa/ baddhaviNmaaruto gulmii bhuJjiita payasaa yavaan// SS6.42.66/ kulmaaSaan vaa bahusnehaan bhakSyellavaNottaraan/ athaasyopadravaH &zuulaH kathaMcidupajaayate// SS6.42.67/ &zuulaM nikhaanitamivaasukhaM yena tu vattyasau/ tatra viNmuutrasaMrodhaH kRcchrocchvaasaH sthiraaGgataa// SS6.42.68/ tRSNaa daaho bhramo+annasya vidagdhaparivRddhitaa/ romaharSo+arucizchardirbhuktavRddhirjaDaaGgataa// SS6.42.69/ vaayvaadibhiryathaasaGkhyaaM mizrairvaa viikSya yojayet/ pathyaatrilavaNaM kSaaraM hiGgutumburupauSkaram// SS6.42.70/ yavaaniiM ca haridraaM ca viDaGgaanyamlavetasam/ vidaariitriphalaa+abhiiruzRGgaaTiiguDazarkaraaH// SS6.42.71/ kaazmariiphalayaSTyaahvaparuuSakahimaani ca/ SaDgranthaativiSaadaarupathyaamaricavRkSajaan// SS6.42.72/ kRSNaamuulakacanvyaM ca naagarakSaaracitrakaan/ uSNaamlakaaJjikakSiiratoyaiH zlokasamaapanaan// SS6.42.73/ yathaakramaM vimizraaMzca dvandve sarvaaMzca sarvaje/ tathaiva sekaavagaahapradehaabhyaGgabhojanam// SS6.42.74/ zizirodakapuurNaanaaM bhaajanaanaaM ca dhaaraNam/ vamanonmardanasvedalaGghanakSapaNakriyaaH// SS6.42.75/ snehaadizca karamaH sarvo vizeSeNopadizyate/ valluuraM muulakaM matsyaan zuSkazaakaani vaidalam// SS6.42.76/ na khaadedaalukaM gulmii madhuraaNi phalaani ca/ vinaa gulmena yacchuulaM gulmasthaaneSu jaayate// SS6.42.77/ nidaanaM tasya vakSyaami ruupaM ca sacikitsitam/ vaatamuutrapuriiSaaNaaM nigrahaadatibhojanaat// SS6.42.78/ ajiirNaadhyazanaayaasaviruddhaannopasevanaat/ paaniiyapaanaat kSutkaale viruuDhaanaaM ca sevanaat// SS6.42.79/ piSTaannazuSkamaaMsaanaamupayogaattathaiva ca/ evaMvidhaanaaM dravyaaNaamanyeSaaM copasevanaat// SS6.42.80/ vaayuH prakupitaH koSThe zuulaM saMjanayedbhRzam/ nirucchvaasii bhavettena vedanaapiiDito naraH// SS6.42.81/ &zaGkusphoTanavattasya yasmaattiivraazca vedanaaH/ zuulaasaktasya lakSyante tasmaacchuulamihocyate// SS6.42.82/ niraahaarasya yasyaiva tiivraM zuulamudiiryate/ prastabdhagaatro bhavati kRcchreNocchvasitiiva ca// SS6.42.83/ vaatamuutrapuriiSaaNi kRcchreNa kurute naraH/ etairliGgairvijaaniiyaacchuulaM vaatasamudbhavam// SS6.42.84/ tRSNaa daaho mado muurcchaa tiivraM zuulaM tathaiva ca/ ziitaabhikaamo bhavati ziitenaiva prazaamyati// SS6.42.85/ etairliGgairvijaaniiyaacchuulaM pittasamudbhavam/ zuulenotpiiDyamaanasya hRllaasa upajaayate// SS6.42.86/ atiiva puurNakoSThatvaM tathaiva gurugaatrataa/ etacchleSmasamutthasya zuulasyoktaM nidarzanam// SS6.42.87/ sarvaaNi dRSTvaa ruupaaNi nirdizetsaannipaatikam/ sannipaatasamutthaanamasaadhyaM taM vinirdizet// SS6.42.88/ zuulaanaaM lakSaNaM proktaM cikitsaaM tu nibodha me/ aazukaarii hi pavanastasmaattaM tvarayaa jayet// SS6.42.89/ tasya zuulaabhipannasya sveda eva sukhaavahaH/ paayasaiH kRzaraapiNDaiH snigdhairvaa pizitairhitaH// SS6.42.90/ trivRcchaakena vaa snigdhamuSNaM bhiJjiita bhojanam/ cirabilvaaGkuraan vaapi tailabhRSTaaMstu bhakSayet// SS6.42.91/ vaihaGgaaMzca rasaan snigdhaan jaaGgalaan zuulapiiDitaH/ yathaalaabhaM niSeveta maaMsaani bilazaayinaam// SS6.42.92/ suraa sauviirakaM cukraM mastuudazvittathaa dadhi/ sakaalalavaNaM peyaM zuule vaatasamudbhave// SS6.42.93/ kulatthayuuSo yuktaamlo laavakiiyuuSasaMskRtaH/ sasaindhavaH samarico vaatazuulavinaazanaH// SS6.42.94/ viDaGgazigrukampillapathyaazyaamaamlavetasaan/ &surasaamazvamuutriiM ca sauvarcalayutaan pibet// SS6.42.95/ madyena vaatajaM zuulaM kSiprameva prazaamyati/ pRthviikaajaajicavikaayavaaniivyoSacitrakaaH// SS6.42.96/ pippalyaH pippaliimuulaM saindhavaM ceti cuurNayet/ taani cuurNaani payasaa pibet kaambalikena vaa// SS6.42.97/ madhvaasavena cukreNa suraasauviirakeNa vaa/ athavaitaani(athacaitaani) cuurNaani maatuluGgarasena vaa// SS6.42.98/ tathaa badarayuuSeNa bhaavitaani punaH punaH/ taani hiGgupragaaDhaani saha zarkarayaa pibet// SS6.42.99/ saha daaDimasaareNa vartiH kaaryaa bhiSagjitaa/ saa vartirvaatikaM zuulaM kSiprameva vyapohati// SS6.42.100/ guDatailena vaa liiDhaa piitaa madyena vaa punaH/ bubhukSaaprabhave zuule laghu saMtarpaNaM hitam// SS6.42.101/ uSNaiH kSiirairyavaaguubhiH snigdhairmaaMsarasaistathaa/ vaatazuule samutpanne ruukSaM snigdhena bhojayet// SS6.42.102/ susaMskRtaaH pradeyaaH syurghRtapuuraa vizeSataH/ vaaruNiiM ca pibejjantustathaa saMpadyate sukhii// SS6.42.103/ etadvaatasamutthasya zuulasyoktaM cikitsitam/ atha pittasamutthasya kriyaaM vakSyaamyataH param// SS6.42.104/ sa sukhaM chardayitvaa tu piitvaa ziitodakaM naraH/ ziitalaani ca seveta sarvaaNyuSNaani varjayet// SS6.42.105/ maNiraajatataamraaNi bhaajanaani ca sarvazaH/ vaaripuurNaani taanyasya zuulasyopari nikSipet// SS6.42.106/ guDaH zaaliryavaaH kSiiraM sarpiHpaanaM virecanam/ jaaGgalaani ca maaMsaani bheSajaM pittazuulinaam// SS6.42.107/ rasaan seveta pittaghnaan pittalaani vivarjayet/ paalaazaM dhaanvanaM vaa+api pibedyuuSaM sazarkaram// SS6.42.108/ paruuSakaaNi mRdviikaakharjuurodakajaanyapi/ tat pibeccharkaraayuktaM pittazuulanivaaraNam// SS6.42.109/ azane bhuktamaatre tu prakopaH zlaiSmikasya ca/ vamanaM kaarayettatra pippaliivaariNaa bhiSak// SS6.42.110/ ruukSaH svedaH prayojyaH syaadanyaazcoSNaaH kriyaa hitaaH/ pippalii zRGgaveraM ca zleSmazuule bhiSagjitam// SS6.42.111/ paaThaaM vacaaM trikaTukaM tathaa kaTukarohiNiim/ citrakasya ca &niryuuhe pibedyuuSaM sahaarjakam// SS6.42.112/ eraNDaphalamuulaani muulaM gokSurakasya ca/ zaalaparNiiM &pRzniparNiiM bRhatiiM kaNTakaarikaam// SS6.42.113/ dadyaacchRgaalavinnaaM ca sahadevaaM tathaiva ca/ mahaasahaaM kSudrasahaaM muulamikSurakasya ca// SS6.42.114/ etat saMbhRtya saMbhaaraM jaladroNe vipaacayet/ caturbhaagaavazeSaM tu yavakSaarayutaM pibet// SS6.42.115/ vaatikaM paittikaM vaa+api zlaiSmikaM saannipaatikam/ prasahya naazayecchuulaM chinnaabhramiva maarutaH// SS6.42.116/ pippalii svarjikaakSaaro yavaazcitraka eva ca/ sevyaM caitat samaaniiya bhasma kuryaadvicakSaNaH// SS6.42.117/ taduSNavaariNaa piitaM zleSmazuule bhiSagjitam/ ruNaddhi maarutaM zleSmaa kukSipaarzvavyavasthitaH// SS6.42.118/ sa saMruddhaH karotyaazu &saadhmaanaM guDguDaayanam/ suuciibhiriva nistodaM kRcchrocchvaasii tadaa naraH// SS6.42.119/ naannaM vaaJchati no nidraamupaityartinipiiDitaH/ paarzvazuulaH sa vijJeyaH kaphaanilasamudbhavaH// SS6.42.120/ tatra puSkaramuulaani hiGgu sauvarcalaM viDam/ saindhavaM tumburuM pathyaaM cuurNaM kRtvaa tu paayayet// SS6.42.121/ paarzvahRdbastizuuleSu yavakvaathena saMyutam/ sarpiH pliihodaroktaM vaa ghRtaM vaa hiGgusaMyutam// SS6.42.122/ biijapuurakasaaraM vaa payasaa saha saadhitam/ eraNDatailamathavaa madyamastupayorasaiH// SS6.42.123/ bhojayeccaapi payasaa jaaGgalena rasena vaa/ prakupyati yadaa kukSau vahnimaakramya maarutaH// SS6.42.124/ tadaa+asya bhojanaM bhuktaM sopastambhaM na pacyate/ ucchvasityaamazakRtaa zuulenaahanyate muhuH// SS6.42.125/ naivaasane na zayane &tiSThan vaa labhate sukham/ kukSizuula iti khyaato vaataadaamasamudbhavaH// SS6.42.126/ vamanaM kaarayettatra laGghayedvaa yathaabalam/ saMsargapaacanaM kuryaadamlairdiipanasaMyutaiH// SS6.42.127/ naagaraM diipyakaM cavyaM hiGgu sauvarcalaM viDam/ maatuluGgasya biijaani tathaa zyaamorubuukayoH// SS6.42.128/ bRhatyaaH kaNTakaaryaazca kvaathaM zuulaharaM pibet/ vacaa sauvarcalaM hiGgu kuSThaM saativiSaa+abhayaa// SS6.42.129/ kuTajasya ca biijaani sadyaHzuulaharaaNi tu/ virecane& prayuJjiita jJaatvaa doSabalaabalam// SS6.42.130/ snehabastiinniruuhaaMzca kuryaaddoSanibarhaNaan/ upanaahaaH snehasekaa dhaanyaamlapariSecanam// SS6.42.131/ avagaahaazca zasyante yaccaanyadapi taddhitam/ kaphapittaavaruddhastu maaruto rasamuurcchitaH// SS6.42.132/ hRdisthaH kurute zuulamucchvaasaarodhakaM& param/ sa hRcchuula iti khyaato rasamaarutasaMbhavaH// SS6.42.133/ tatraapi karmaabhihitaM yaduktaM hRdvikaariNaam/ saMrodhaat kupito vaayurbastimaavRtya tiSThati// SS6.42.134/ bastivaGkSaNanaabhiiSu tataH zuulo+asya jaayate/ viNmuutravaatasaMrodhii bastizuulaH sa &maarutaat// SS6.42.135/ naabhyaaM vaGkSaNapaarzveSu kukSau meDhraantramardakaH/ muutramaavRtya gRhNaati muutrazuulaH sa &maarutaat// SS6.42.136/ vaayuH prakupito yasya ruukSaahaarasya dehinaH/ malaM ruNaddhi koSThasthaM mandiikRtya tu paavakam// SS6.42.137/ zuulaM saMjanayaMstiivraM srotaaMsyaavRtya tasya hi/ dakSiNaM yadi vaa vaamaM kukSimaadaaya jaayate// SS6.42.138/ sarvatra vardhate kSipraM bhramannatha& saghoSavaan/ pipaasaa vardhate tiivraa bhramo muurcchaa ca jaayate// SS6.42.139/ uccaarito muutritazca na zaantimadhigacchati/ viTzuulametajjaaniiyaadbhiSak paramadaaruNam// SS6.42.140/ kSipraM doSaharaM kaaryaM bhiSajaa saadhu jaanataa/ svedanaM zamanaM caiva niruuhaaH snehabastayaH// SS6.42.141/ puurvoddiSTaan paayayeta yogaan koSThavizodhanaan/ udaavartaharaazcaasya kriyaaH sarvaaH sukhaavahaaH// SS6.42.142/ atimaatraM yadaa bhuktaM paavake mRdutaaM gate/ sthiriibhuutaM tu tatkoSThe vaayuraavRtya tiSThati// SS6.42.143/ avipaakagataM hyannaM zuulaM tiivraM karotyati/ muurcchaa++aadhmaanaM vidaahazca hRdutklezo vilambikaa// SS6.42.144/ viricyate chardayati kampate+atha vimuhyati/ avipaakaadbhavecchuulastvannadoSasamudbhavaH// SS6.42.145/ vamanaM laGghanaM svedaH paacanaM phalavartayaH/ kSaaraazcuurNaani& guTikaaH zasyante zuulanaazanaaH// gulmaavasthaaH kriyaaH kaaryaa yathaavat sarvazuulinaam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre gulmapratiSedho naama (caturtho+adhyaayaH, aaditaH) dvicatvaariMzo+adhyaayaH//42// tricatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.43.1/ athaato hRdrogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.43.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.43.3/ vegaaghaatoSNaruukSaannairatimaatropasevitaiH/ viruddhaadhyazanaajiirNairasaatmyaizcaapi(caati) bhojanaiH// SS6.43.4/ duuSayitvaa rasaM doSaa viguNaa hRdayaM gataaH/ kurvanti hRdaye baadhaaM hRdrogaM taM pracakSate// SS6.43.5/ caturvidhaH sa doSaiH syaat kRmibhizca& pRthak pRthak/ lakSaNaM tasya vakSyaami cikitsitamanantaram// SS6.43.6/ aayamyate maarutaje hRdayaM &tudyate tathaa/ nirmathyate diiryate ca sphoTyate paaTyate+api ca// SS6.43.7/ tRSNoSaadaahacoSaaH syuH paittike hRdayaklamaH/ dhuumaayanaM ca muurcchaa ca svedaH zoSo mukhasya ca// SS6.43.8/ gauravaM kaphasaMsraavo+aruciH stambho+agnimaardavam/ maadhuryamapi caa++aasyasya balaasaavatate hRdi// SS6.43.9/ utklezaH SThiivanaM todaH zuulo hRllaasakastamaH/ aruciH zyaavnetratvaM zoSazca kRmije bhavet// SS6.43.10/ bhramaklamau saadazoSau jJeyaasteSaamupadravaaH/ kRmije kRmijaatiinaaM zlaiSmikaaNaaM ca ye mataaH// SS6.43.11/ vaatopasRSTe hRdaye vaamayet snigdhamaaturam/ dvipaJcamuulakvaathena sasnehalavaNena tu// SS6.43.12/ pippalyelaavacaahiGguyavabhasmaani saindhavam/ sauvarcalamatho zuNThiimajamodaaM ca cuurNitam// SS6.43.13/ phaladhaanyaamlakaulatthadadhimadyaasavaadibhiH/ paayayeta vizuddhaM ca snehenaanyatamena vaa// SS6.43.14/ bhojayejjiirNazaalyannaM jaaGgalaiH saghRtai rasaiH/ vaataghnasiddhaM tailaM ca dadyaadbastiM pramaaNataH// SS6.43.15/ zriiparNiimadhukakSaudrasitotpalajalairvamet/ pittopasRSTe hRdaye seveta madhuraiH zRtam// SS6.43.16/ ghRtaM kaSaayaaMzcoddiSTaan pittajvaravinaazanaan/ tRptasya ca rasairmukhyairmadhuraiH& saghRtairbhiSak// SS6.43.17/ sakSaudraM &vitaredbastau tailaM madhukasaadhitam/ vacaanimbakaSaayaabhyaaM vaantaM hRdi kaphaatmake// SS6.43.18/ cuurNaM tu paayayetoktaM vaataje bhojayecca& tam/ phalaadimatha mustaadiM triphalaaM vaa pibennaraH// SS6.43.19/ zyaamaatrivRtkalkayutaM ghRtaM vaa+api virecanam/ &balaatailairvidadhyaacca bastiM bastivizaaradaH// SS6.43.20/ kRmihRdrogiNaM snigdhaM bhojayet pizitaudanam/ dadhnaa ca palalopetaM tryahaM pazcaadvirecayet// SS6.43.21/ sugandhibhiH salavaNairyogaiH saajaajizarkaraiH/ viDaGgagaaDhaM dhaanyaamlaM paayayetaapyanantaram// SS6.43.22/ hRdayasthaaH patantyevamadhastaat krimayo nRNaam/ yavaannaM vitareccaasya saviDaGgamataH param// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre hRdrogapratiSedho naama (paJcamo+adhyaayaH, aaditaH) tricatvaariMzo+adhyaayaH//43// catuzcatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.44.1/ athaataH paaNDurogapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.44.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvandariH// SS6.44.3/ vyavaayamamlaM lavaNaani madyaM mRdaM divaasvapnamatiiva tiikSNam/ niSevamaaNasya viduuSya raktaM kurvanti doSaastvaci paaNDubhaavam// SS6.44.4/ paaNDvaamayo+aSTaardhavidhaH pradiSTaH pRthaksamastairyugapacca doSaiH/ sarveSu caiteSviha paaNDubhaavo yato+adhiko+ataH khalu paaNDurogaH// SS6.44.5/ tvaksphoTanaM SThiivanagaatrasaadau mRdbhakSaNaM prekSaNakuuTazothaH/ viNmuutrapiitatvamathaavipaako bhaviSyatastasya puraHsaraaNi// SS6.44.6/ sa kaamalaapaanakipaaNDurogaH kumbhaahvayo laagharako(laaghavako)+alasaakhyaH/ vibhaaSyate lakSaNamasya kRtsnaM nibodha vakSyaamyanupuurvazastat&// SS6.44.7/ kRSNekSaNaM kRSNasiraavanaddhaM tadvarNaviNmuutranakhaananaM ca/ vaatena paaNDuM manujaM vyavasyedyuktaM tathaa+anyaistadupadravaizca// SS6.44.8/ piitekSaNaM piitasiraavanaddhaM tadvarNaviNmuutranakhaananaM ca/ pittena paaNDuM manujaM vyavasyedyuktaM tathaa+anyaistadupadravaizca// SS6.44.9/ zuklekSaNaM zuklasiraavanaddhaM tadvarNaviNmuutranakhaananaM ca/ kaphena paaNDuM manujaM vyavasyedyuktaM tathaa+anyaistadupadravaizca// SS6.44.10/ sarvaatmake sarvamidaM vyavasyed vakSyaami liGgaanyatha kaamalaayaaH/ yo hyaamayaante sahasaa+annamamlamadyaadapathyaani ca tasya pittam// SS6.44.11/ karoti paaNDuM vadanaM vizeSaat &puurveritau tandribalakSayau ca/ bhedastu tasyaaH khalu kumbhasaahvaH zopho mahaaMstatra ca parvabhedaH// SS6.44.12/ jvaraaGgamardabhramasaadatandraakSayaanvito laagharako(laaghavako)+alasaakhyaH/ taM &vaatapittaaddharipiitaniilaM haliimakaM naama vadanti tajjJaaH// SS6.44.13/ upadravaasteSvaruciH pipaasaa chardirjvaro muurdharujaa+agnisaadaH/ zophastathaa kaNThagato+abalatvaM muurcchaa klamo hRdyavapiiDanaM ca// SS6.44.14/ saadhyaM tu paaNDvaamayinaM samiikSya snigdhaM ghRtenordhvamadhazca zuddham/ saMpaadayet kSaudraghRtapragaaDhairhariitakiicuurNayutaiH prayogaiH// SS6.44.15/ pibedghRtaM vaa rajaniivipakvaM yantraiphalaM tailvakameva vaa+api/ virecanadravyakRtaM pibedvaa yogaaMzca vairecanidaan ghRtena// SS6.44.16/ muutre nikumbhaardhapalaM vipaacya pibedabhiikSNaM kuDavaardhamaatram/ khaadedguDaM vaa+apyabhayaavipakvamaaragvadhaadikvathitaM& pibedvaa// SS6.44.17/ ayorajovyoSaviDaGgacuurNaM lihyaaddharidraaM triphalaanvitaaM vaa/ sarpirmadhubhyaaM vidadhiita vaa+api zaastrapradezaabhihitaaMzca yogaan// SS6.44.18/ ahrecca doSaan bahuzo+alpamaatraan zvayeddhi doSeSvatinirhRteSu/ dhaatriiphalaanaaM rasamikSujaM ca manthaM pibet kSaudrayutaM hitaazii// SS6.44.19/ ubhe bRhatyau rajaniiM zukaakhyaaM kaakaadaniiM caapi sakaakamaaciim/ aadaaribimbiiM sakadambapuSpiiM vipaacya sarpirvipacet kaSaaye// SS6.44.20/ tat paaNDutaaM hantyupayujyamaanaM kSiieNa vaa maagadhikaa yathaagni/ hitaM ca yaSTiimadhujaM& kaSaayaM cuurNaM samaM vaa madhunaa+avalihyaat// SS6.44.21/ gomuutrayuktaM triphalaadalaanaaM dattvaa++aayasaM cuurNamanalpakaalam/ pravaalamuktaaJjanazaGkhacuurNaM lihyaattathaa kaaJcanagairikottham// SS6.44.22/ aajaM zakRtsyaat& kuDavapramaaNaM viDaM haridraa lavaNottamaM ca/ pRthak palaaMzaani samagrametaccuurNaM hitaazii madhunaa+avalihyaat// SS6.44.23/ maNDuuralohaagniviDaGgapathyaavyoSaaMzakaH sarvasamaanataapyaH/ &muutraasuto+ayaM madhunaa+avalehaH paaNDvaamayaM hantyacireNa ghoram// SS6.44.24/ bibhiitakaayomalanaagaraaNaaM cuurNaM tilaanaaM ca guDazca mukhyaH/ &takraanupaano vaTakaH prayuktaH kSiNoti ghoraanapi paaNDurogaan// SS6.44.25/ sauvarcalaM hiGgu kiraatatiktaM kalaayamaatraaNi sukhaambunaa vaa/ muurvaaharidraamalakaM ca lihyaat sthitaM gavaaM saptadinaani muutre// SS6.44.26/ muulaM balaacitrakayoH pibedvaa paaNDvaamayaarto+akSasamaM hitaazii/ sukhaambunaa vaa lavaNena tulyaM zigroH phalaM kSiirabhujopayojyam// SS6.44.27/ nyagrodhavargasya pibet kaSaayaM ziitaM sitaakSaudrayutaM hitaazii/ zaalaadikaM caapyatha saaracuurNaM dhaatriiphalaM vaa madhunaa+avalihyaat// SS6.44.28/ viDaGgamustatriphalaajamodaparuuSakavyoSavinirdahanyaH/ cuurNaani kRtvaa guDazarkare ca tathaiva sarpirmadhunii zume ca// SS6.44.29/ saMbhaarametadvipacennidhaaya saarodake saaravato gaNasya/ jaataM ca lehyaM matimaan viditvaa nidhaapayenmokSakaje samudge// SS6.44.30/ hantyeSa lehaH khalu paaNDurogaM sazothamugraamapi kaamalaaM ca/ sazarkaraa kaamalinaaM tribhaNDii hitaa gavaakSii saguDaa ca zuNThii// SS6.44.31/ kaaleyake caapi ghRtaM vipakvaM hitaM ca tat syaadrajaniivimizram/ dhaatuM nadiijaM jatu zailajaM vaa kumbhaahvaye &muutrayutaM pibedvaa// SS6.44.32/ muutre sthitaM saindhavasaMprayuktaM maasaM pibedvaa+api hi lohakiTTam/ dagdhvaa+akSakaaSThairmalamaayasaM vaa gomuutranirvaapitamaSTavaaraan// SS6.44.33/ vicuurNya liiDhaM madhunaa+acireNa kumbhaahvayaM paaNDugadaM nihanyaat/ sindhuudbhavaM vaa+agnisamaM ca kRtvaa kSiptvaa ca muutre sakRdeva taptam// SS6.44.34/ lauhaM ca kiTTaM bahuzazca taptvaa nirvaapya muutre bahuzastathaiva/ ekiikRtaM gojalapiSTametadaikadhyamaavaapya pacedukhaayaam// SS6.44.35/ yathaa na dahyeta tathaa vizuSkaM cuurNiikRtaM peyamudazvitaa tat/ takraudanaazii vijayeta rogaM paaNDuM tathaa diipayate+analaM ca// SS6.44.36/ draakSaaguDuucyaamalakiirasaizca siddhaM ghRtaM laagharake(laaghavake) hitaM ca/ gauDaanariSTaan madhuzarkaraazca muutraasavaan kSaarakRtaaMstathaiva// SS6.44.37/ snigdhaan rasaanaamalakairupetaan kolaanvitaan vaa+api hi jaaGgalaanaam/ seveta zophaabhihitaaMzca yogaan paaNDvaamayii zaaliyavaaMzca nityam// SS6.44.38/ zvaasaatisaaraarucikaasamuurcchaatRTchardizuulajvarazophadaahaan/ tathaa+avipaakasvaramedasaadaan jayedyathaasvaM prasamiikSya zaastram// SS6.44.39/ anteSu zuunaM parihiinamadhyaM mlaanaM tathaa+anteSu ca madhyazuunam/ gude ca zephasyatha muSkazuunaM& prataamyamaanaM ca visaMjJakalpam// SS6.44.40/ vivarjayet paaNDukinaM yazo+arthii tathaa+atisaarajvarapiiDitaM ca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre paaNDurogapratiSedho naama (SaSTho+adhyaayaH, aaditaH) catuzcatvaariMzattamo+adhyaayaH/44// paJcacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.45.1/ athaato raktapittapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.45.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.45.3/ krodhazokabhayaayaasaviruddhaannaatapaanalaan/ kaTvamlalabaNakSaaratiikSNoSNaatividaahinaH// SS6.45.4/ nityamabhyasato duSTo rasaH pittaM prakopayet/ vidagdhaM svaguNaiH pittaM vidahatyaazu zoNitam// SS6.45.5/ tataH pravartate raktamuurdhvaM caadho dvidhaa+api vaa/ aamaazayaadvrajeduurdhvamadhaH pakvaazayaadvrajet// SS6.45.6/ &vidagdhayordvayozcaapi dvidhaabhaagaM& pravartate/ kecit sayakRtaH pliihnaH pravadantyasRjo gatim// SS6.45.7/ uurdhvaM saadhyamadhoyaapyamasaadhyaM yugapadgatam&/ sadanaM ziitakaamitvaM kaNThadhuumaayanaM vamiH// SS6.45.8/ lohagandhizca niHzvaaso bhavatyasmin bhaviSyati/ baahyaasRglakSaNaistasya saGkhyaadoSocchritiirviduH// SS6.45.9/ daurbalyazvaasakaasajvaravamathumadaastandritaadaahamuurcchaa bhukte caanne vidaahastvadhRtirapi sadaa hRdyatulyaa ca piiDaa/ tRSNaa kaNThasya bhedaH zirasi ca &davanaM puutiniSThiivanaM ca dveSo bhakte+avipaako viratirapi rate raktapittopasargaaH// SS6.45.10/ maaMsaprakSaalanaabhaM kvathitamiva ca yat kardamaambhonibhaM vaa medaHpuuyaasrakalpaM& yakRdiva yadi vaa pakvajambuuphalaabham/ yat kRSNaM yacca niilaM bhRzamatikuNapaM yatra coktaa vikaaraastadvarjyaM raktapittaM surapatidhanuSaa yacca tulyaM vibhaati// SS6.45.11/ naadau saMgraahyamudriktaM yadasRgbalino+aznataH/ tat paaNDugrahaNiikuSThapliihagulmajvaraavaham// SS6.45.12/ adhaHpravRttaM vamanairuurdhvagaM ca virecanaiH/ jayedanyataradvaa+api kSiiNasya zamanairasRk// SS6.45.13/ atipravRddhadoSasya puurvaM lohitapittinaH/ akSiiNabalamaaMsaagneH kartavyamapatarpaNam// SS6.45.14/ laGghitasya tataH peyaaM vidadhyaat svalpataNDulaam/ rasayuuSau pradaatavyau surabhisnehasaMskRtau/ tarpaNaM paacanaM lehaan sarpiiSi vividhaani ca// SS6.45.15/ draakSaamadhukakaazmaryasitaayuktaM virecanam/ yaSTiimadhukayuktaM ca sakSaudraM vamanaM hitam// SS6.45.16/ payaaMsi ziitaani rasaazca jaaGgalaaH satiinayuuSaazca sazaaliSaSTikaaH/ paTolazeluusuniSaNNayuuthikaavaTaatimuktaaGkurasinduvaarajam// SS6.45.17/ hitaM ca zaakaM ghRtasaMskRtaM sadaa tathaiva dhaatriiphaladaaDimaanvitam/ rasaazca paaraavatazaGkhakuurmajaastathaa yavaagvo vihitaa ghRtottaraaH// SS6.45.18/ santaanikaazcotpalavargasaadhite kSiire prazastaa madhuzarkarottaraaH/ himaaH pradehaa madhuraa gaNaazca ye ghRtaani pathyaani ca raktapittinaam// SS6.45.19/ madhuukazobhaaJjanakovidaarajaiH priyaGgukaayaaH kusumaizca cuurNitaiH/ bhiSagvidadhyaaccaturaH samaakSikaan hitaaya lehaanasRjaH prazaantaye// SS6.45.20/ lihyaacca duurvaavaTajaaMzca pallavaan madhudvitiiyaan sitakarNikasya& ca/ hitaM ca kharjuuraphalaM samaakSikaM phalaani caanyaanyapi tadguNaanyatha// SS6.45.21/ raktaatisaaraproktaaMzca yogaanatraapi yojayet/ zuddhekSukaaNDamaapothya nave kumbhe himaambhasaa// SS6.45.22/ yojayitvaa kSipedraatraavaakaaze sotpalaM tu tat/ praataH srutaM kSaudrayutaM pibecchoNitapittavaan// SS6.45.23/ pibecchiitakaSaayaM vaa jambvaamraarjunasaMbhavam/ udumbaraphalaM piSTvaa pibettadrasameva vaa// SS6.45.24/ trapuSiimuulakalkaM vaa sakSaudraM taNDulaambunaa/ pibedakSasamaM kalkaM yaSTiimadhukameva vaa// SS6.45.25/ candnaM madhukaM rodhramevameva samaM pibet/ karaJjabiijamevaM vaa sitaakSaudrayutaM pibet// SS6.45.26/ majjaanamiGgudasyaivaM pibenmadhukasaMyutam/ sukhoSNaM lavaNaM biijaM kaaraJjaM dadhimastunaa// SS6.45.27/ pibedvaa+api tryahaM martyo raktapittaabhipiiDitaH/ raktapittaharaaH zastaaH SaDete yogasattamaaH// SS6.45.28/ pathyaazcaivaavapiiDeSu ghraaNataH prasrute+asRji/ atinisrutarakto vaa kSaudrayuktaM pibedasRk/ yakRdvaa bhakSayedaajamaamaM pittasamaayutam// SS6.45.29/ palaazavRkSasvarase vipakvaM sarpiH pibet kSaudrayutaM suziitam/ vanaspatiinaaM svarasaiH kRtaM vaa sazarkaraM kSiiraghRtaM pibedvaa// SS6.45.30/ draakSaamuziiraaNyatha padmakaM sitaa pRthakpalaaMzaanyudake samaavapet/ sthitaM nizaaM tadrudhiraamayaM jayet piitaM payo vaa+ambusamaM hitaazinaH// SS6.45.31/ turaGgavarcaHsvarasaM samaakSikaM pibet sitaakSaudrayutaM vRSasya vaa/ lihettathaa vaastukabiijacuurNaM kSaudraanvitaM taNDulasaahvayaM vaa// SS6.45.32/ lihyaacca laajaaJjanacuurNamekamevaM sitaakSaudrayutaaM tugaakhyaam/ draakSaaM sitaaM tiktakarohiNiiM ca himaambunaa vaa madhukena yuktaam// SS6.45.33/ pathyaamahiMsraaM rajaniiM ghRtaM ca lihyaattathaa zoNitapittarogii/ vaasaakaSaayotpalamRtpriyaGgurodhraaJjanaambhoruhakezaraaNi// SS6.45.34/ piitvaa sitaakSaudrayutaani jahyaat pittasRjo vegamudiirNamaazu/ gaayatrijambvarjunakovidaaraziriiSarodhraazanazaalmaliinaam// SS6.45.35/ puSpaaNi zigrozca vicuurNya leho madhvanvitaH zoNitapittaroge/ sakSaudramindiivarabhasmavaari karaJjabiijaM &madhusarpiSii ca// SS6.45.36/ jambvarjunaamrakvathitaM ca toyaM ghnanti trayaH pittamasRk ca yogaaH/ muulaani puSpaaNi ca maatuluGgyaaH piSTvaa pibettaNDuladhaavanena// SS6.45.37/ ghraaNapravRtte jalamaazu deyaM sazarkaraM naasikayaa payo vaa/ draakSaarasaM kSiiraghRtaM pibedvaa sazarkaraM cekSurasaM himaM vaa// SS6.45.38/ ziitopacaaraM madhuraM ca kuryaadvizeSataH zoNitapittaroge/ draakSaaghRtakSaudrasitaayutena vidaarigandhaadivipaacitena// SS6.45.39/ kSiireNa caasthaapanamagryamuktaM hitaM ghRtaM caapyanuvaasanaartham/ priyaGgurodhraaJjanagairikotpalaiH suvarNakaaliiyakaraktacandanaiH// SS6.45.40/ sitaazvagandhaambudayaSTikaahvayairmRNaalasaugandhikatulyapeSitaiH/ niruuhya cainaM payasaa samaakSikairghRtaplutaiH ziitajalaavasecitam// SS6.45.41/ kSiiraudanaM bhuktamathaanuvaasayedghRtena yaSTiimadhusaadhitena ca/ adhovahaM zoNitameSa naazayettathaa+atisaaraM rudhirasya dustaram// SS6.45.42/ virekayoge tvati caiva zasyate vaamyazca rakte vijite balaanvitaH// SS6.45.43/ evaMvidhaa uttarabaastayazca muutraazayasthe rudhire vidheyaaH/ pravRttarakteSu ca paayujeSu kuryaadvidhaanaM khalu raktapaittam// SS6.45.44/ vidhizcaasRgdare+apyeSa striiNaaM kaaryo vijaanataa/ zastrakarmaNi raktaM ca yasyaatiiva pravartate// SS6.45.45/ trayaaNaamapi doSaaNaaM zoNite+api ca sarvazaH/ liGgaanyaalokya kartavyaM cikitsitamanantaram// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre raktapittapratiSedho naama (saptamo+adhyaayaH, aaditaH) paJcacatvaariMzattamo+adhyaayaH//45// SaTcatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.46.1/ athaato muurcchaapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.46.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.46.3/ kSiiNasya bahudoSasya viruddhaahaarasevinaH/ vegaaghaataadabhiighaataaddhiinasattvasya vaa punaH// SS6.46.4/ karaNaayataneSuugraa baahyeSvaabhyantareSu ca/ nivizante yadaa doSaastadaa muurcchanti maanavaaH// SS6.46.5/ hRtpiiDaa jRmbhaNaM glaaniH saMjJaanaazo balasya ca/ sarvaasaaM puurvaruupaaNi &yathaasvaM taa vibhaavayet// SS6.46.6/ saMjJaavahaasu naaDiiSu pihitaasvanilaadibhiH/ tamo+abhyupaiti sahasaa sukhaduHkhavyapohakRt// SS6.46.7/ sukhaduHkhavyapohaacca naraH patati kaaSThavat/ moho muurccheti taaM praahuH SaDvidhaa saa prakiirtitaa// SS6.46.8/ vaataadibhiH zoNitena madyena ca viSeNa ca/ SaTsvapyetaasu& pittaM hi prabhutvenaavatiSThate// SS6.46.9/ apasmaaroktaliGgaani taasaamuktaani tattvataH/ pRthivyambhastamoruupaM raktagandhazca& tanmayaH// SS6.46.10/ tasmaadraktasya gandhena muurcchanti bhuvi maanavaaH/ dravyasvabhaava ityeke sthitaastu viSamadyayoH// SS6.46.11/ guNaastiivrataratvena& sthitaastu viSamadyayoH/ ta eva tasmaajjaayeta mohastaabhyaaM yatheritaH// SS6.46.12/ madyena vilapaMzchete naSTavibhraantamaanasaH/ gaatraaNi vikSipan bhuumau jaraaM yaavanna yaati tat// SS6.46.13/ vepathusvapnatRSNaaH syuH stambhazca viSamuurcchite/ veditavyaM tiivrataraM yathaasvaM viSalakSaNaiH// SS6.46.14/ sekaavagaahau maNayaH sahaaraaH ziitaaH pradehaa vyajanaanilaazca/ ziitaani paanaani ca gandhavanti sarvaasu muurcchaasvanivaaritaani// SS6.46.15/ sitaapriyaalekSurasaplutaani draakSaamadhuukasvarasaanvitaani/ kharjuurakaazmaryarasaiH zRtaani paanaani sarpiiMSi ca jiivanaani// SS6.46.16/ siddhaani varge madhure payaaMsi sadaaDimaa jaaGgalajaa rasaazca/ tathaa yavaa lohitazaalayazca muurcchaasu pathyaazca sadaa satiinaaH// SS6.46.17/ bhujaGgapuSpaM maricaanyuziiraM kolasya madhyaM ca pibet samaani/ ziitena toyena& bisaM mRNaalaM kSaudreNa kRSNaaM sitayaa ca pathyaam// SS6.46.18/ kuryaacca naasaavadanaavarodhaM kSiiraM pibedvaa+apyatha maanuSiiNaam/ muurcchaaM prasaktaaM tu zirovirekairjayedabhiikSNaM vamanaizca tiikSNaiH// SS6.46.19/ &hariitakiikvaathazRtaM ghRtaM vaa dhaatriiphalaanaaM svarasaiH kRtaM vaa/ draakSaasitaadaaDimalaajavanti ziitaani niilotpalapadmavanti// SS6.46.20/ pibet kaSaayaaNi ca gandhavanti pittajvaraM yaani zamaM nayanti/ prabhuutadoSastamaso+atirekaat saMmuurcchito naiva vibudhyate yaH// SS6.46.21/ saMnyastasaMjJo bhRzaduzcikitsyo jJeyastadaa buddhimataa manuSyaaH/ yathaa++aamaloSTaM salile niSiktaM samuddheredaazvaviliinameva// SS6.46.22/ tadvaccikitsettvarayaa bhiSaktamasvedanaM mRtyuvazaM prayaatam/ tiikSNaaJjanaabhyaJjanadhuumayogaistathaa nakhaabhyantaratotrapaataiH// SS6.46.23/ vaaditragiitaanunayairapuurvairvighaTTanairguptaphalaavagharSaiH/ aabhiH kriyaabhizca na labdhasaMjJaH saanaahalaalaazvasanazca varjyaH// SS6.46.24/ prabuddhasaMjJaM vamanaanulomyaistiikSNairvizuddhaM laghupathyabhuktam/ phalatrikaizcitrakanaagaraaDhyaistathaa+azmajaataajjatunaH prayogaiH/ sazarkarairmaasamupakrameta vizeSato jiirNaghRtaM sa paayyaH// SS6.46.25/ yathaasvaM ca jvaraghnaani kaSaayaaNyupayojayet/ sarvamuurcchaapariitaanaaM viSajaayaaM viSaapaham// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre muurcchaapratiSedho naama (aSTamo+adhyaayaH, aaditaH) SaTcatvaariMzattamo+adhyaayaH//46// saptacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.47.1/ athaataH paanaatyayapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.47.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.47.3/ madyamuSNaM tathaa tiikSNaM suukSmaM vizadameva ca/ ruukSamaazukaraM caiva vyavaayi ca vikaazi ca// SS6.47.4/ auSNyaacchiitopacaaraM tattaikSNyaaddhanti manogatim/ vizatyavayavaan saukSmyaadvaizadyaatkaphazukranut// SS6.47.5/ maarutaM kopayedraukSyaadaazutvaaccaazukarmakRt&/ harSadaM ca vyavaayitvaadvikaazitvaadvisarpati// SS6.47.6/ tadamlaM rasataH proktaM laghu rocanadiipanam/ kecillavaNavarjyaaMstu rasaanatraadizanti hi// SS6.47.7/ snigdhaistadannairmaaMsaizca bhakSyaizca saha sevitam/ bhavedaayuHprakarSaaya balaayopacayaaya ca// SS6.47.8/ kaamyataa manasastuSTirdhairyaM tejo+ativikramaH/ vidhivat sevyamaane tu madye sannihitaa guNaaH// SS6.47.9/ tadevaanannamajJena sevyamaanamamaatrayaa/ kayaagninaa hyagnisamaM sametya kurute madam// SS6.47.10/ madena karaNaanaaM tu bhaavaanyatve kRte sati/ niguuDhamapi bhaavaM svaM prakaaziikurute+avazaH// SS6.47.11/ tryavasthazca mado jJeyaH puurvo madhyo+atha pazcimaH/ puurve viiryaratipriitiharSabhaaSyaadivardhanam// SS6.47.12/ pralaapo madhyame &moho yuktaayuktakriyaastathaa/ visaMjJaH pazcime zete naSTakarmakriyaaguNaH// SS6.47.13/ zlaiSmikaanalpapittaaMzca snigdhaanmaatropasevinaH&/ paanaM na baadhate+atyarthaM vipariitaaMstu baadhate// SS6.47.14/ nirbhaktamekaantata eva madyaM niSevyamaaNaM manujena nityam/ utpaadayet kaSTatamaan vikaaraanaapaadayeccaapi zariirabhedam// SS6.47.15/ kruddhena bhiitena pipaasitena zokaabhitaptena bubhukSitena/ vyaayaamabhaaraadhvaparikSatena vegaavarodhaabhihatena caapi// SS6.47.16/ atyamlabhakSyaavatatodareNa saajiirNabhuktena tathaa+abalena/ uSNaabhitaptena ca sevyamaanaM karoti madyaM vividhaan vikaaraan// SS6.47.17/ paanaatyayaM paramadaM paanaajiirNamathaapi vaa/ paanavibhramamugraM ca teSaaM vakSyaami lakSaNam// SS6.47.18/ stambhaaGgamardhRdayagrahatodakampaaH paanaatyaye+anilakRte ziraso rujazca/ svedapralaapamukhazoSaNadaahamuurcchaaH pittaatmake vadanalocanapiitataa ca// SS6.47.19/ zleSmaatmake vamathuziitakaphaprasekaaH sarvaatmake bhavati sarvavikaarasaMpat/ uuSmaaNamaGgagurutaaM virasaananatvaM zleSmaadhikatvamaruciM malamuutrasaGgam// SS6.47.20/ liGgaM parasya tu madasya vadanti tajjJaastRSNaaM rujaaM zirasi sandhiSu caapi bhedam/ aadhmaanamudgiraNamamlaraso vidaaho+ajiirNasya paanajanitasya vadanti liGgam// SS6.47.21/ jJeyaani tatra bhiSajaa suvinizcitaani pittaprakopajanitaani ca kaaraNaani/ hRdgaatratodavamathujvarakaNThadhuumamuurcchaakaphasravaNamuurdharujo vidaahaH// SS6.47.22/ dveSaH suraannavikRteSu ca teSu teSu taM paanavibhramamuzantyakhilena dhiiraaH/ hiinottarauSThamatiziitamamandadaahaM tailaprabhaasyamatipaanahataM(tailaprabhaasyamapipaanahataM) vijahyaat// SS6.47.23/ jihvauSThadantamasitaM tvathavaa+api niilaM piite ca yasya nayane rudhiraprame ca/ hikkaajvarau vamathuvepathupaarzvazuulaaH kaasabhramaavapi ca paanahataM bhajante// SS6.47.24/ teSaaM nivaaraNamidaM hi mayocyamaanaM vyaktaabhidhaanamakhilena vidhiM nibodha/ madyaM tu cukramaricaardrakadiipyakuSThasauvarcalaayutamalaM& pavanasya zaantyai// SS6.47.25/ pRthviikadiipyakamahauSadhahiGgubhirvaa sauvarcalena ca yutaM vitaret sukhaaya/ aamraatakaamraphaladaaDimamaatuluGgaiH kuryaacchubhaanyapi ca SaDavapaanakaani// SS6.47.26/ seveta vaa phalarasopahitaan rasaadiinaanuupavargapizitaanyapi gandhavanti/ pittaatmake madhuravargakaSaayamizraM madyaM hitaM samadhuzarkaramiSTagandham// SS6.47.27/ piitvaa ca madyamapi cekSurasapragaaDhaM niHzeSataH kSaNamavasthitamullikhecca/ laavaiNatittirirasaaMzca pibedanamlaan maudgaan sukhaaya saghRtaan sasitaaMzca yuuSaan// SS6.47.28/ paanaatyaye kaphakRte kaphamullikhecca madyena bimbividulodakasaMyutena/ seveta tiktakaTukaaMzca rasaanudaaraan yuuSaaMzca tiktakaTukopahitaan hitaaya// SS6.47.29/ pathyaM yavaannavikRtaani ca jaaGgalaani zleSmaghnamanyadapi yacca niratyayaM syaat/ kuryaacca sarvamatha sarvabhave vidhaanaM ddvandvodbhave dvayamavekSya yathaapradhaanam// SS6.47.30/ saamaanyamanyadapi yacca samagramagryaM vakSyaami yacca manaso madakRt sukhaM ca/ tvaGgaagapuSpamagadhailamadhuukadhaanyaiH zlakSNairajaajimaricaizca kRtaM samaaMzaiH// SS6.47.31/ paanaM kapittharasavaariparuuSakaaDhyaM paanaatyayeSu vidhivatsrutamambaraante/ hriiverapadmaparipelavasaMprayuktaiH puSpairvilipya karaviirajalodbhavaizca// SS6.47.32/ piSTaiH sapadmakayutairapi saarivaadyaiH sekaM jalaizca vitaredamalaiH suziitaiH/ tvakpatracocamaricailabhujaGgapuSpazleSmaatakaprasavavalkaguDairupetam// SS6.47.33/ draakSaayutaM hRtamalaM madiraamayaartaistatpaanakaM zuci sugandhi narairniSevyam/ piSTvaa pibecca madhukaM kaTurohiNiiM ca draakSaaM ca muulamasakRt trapuSiibhavaM yat// SS6.47.34/ &kaarpaasiniimatha ca naagabalaaM ca tulyaaM piitvaa sukhii bhavati saadhu suvarcalaaM ca/ kaazmaryadaaruviDadaaDimapippaliiSu draakSaanvitaasu kRtamambuni paanakaM yat// SS6.47.35/ tadbiijapuurakarasaayutamaazu piitaM zaantiM paraaM paramade tvaciraat karoti/ draakSaasitaamadhukajiirakadhaanyakRSNaasvevaM kRtaM trivRtayaa ca pibettathaiva// SS6.47.36/ sauvarcalaayutamudaararasaM phalaamlaM bhaargiizRtena ca jalena hito+avasekaH// SS6.47.37/ ikSvaakudhaamaargavavRkSakaaNi kaakaahvayodumbarikaazca dugdhe/ vipaacya tasyaaJjalinaa vameddhi madyaM pibeccaahni gate tvajiirNe// SS6.47.38/ tvakpippaliibhujagapuSpaviDairupetaM seveta hiGgumaricailayutaM phalaamlaam/ uSNaambusaindhavayutaastvathavaa viDatvakcavyailahiGgumagadhaaphalamuulazuNThiiH// SS6.47.39/ hRdyaiH khaDairapi ca bhojanamatra zastaM draakSaakapitthaphaladaaDimapaanakaM yat/ tat paanavibhramaharaM madhuzarkaraaDhyamaamraatakolarasapaanakameva caapi// SS6.47.40/ kharjuuravetrakakariiraparuuSakeSu& draakSaatrivRtsu ca kRtaM sasitaM himaM vaa/ zriiparNiyuktamathavaa tu pibedimaani yaSTyaahvayotpalahimaambuvimizritaani// SS6.47.41/ kSiiripravaalabisajiirakanaagapuSpapatrailavaalusitasaarivapadmakaani/ aamraatabhavyakaramardakapitthakolavRkSaamlavetraphalajiirakadaaDimaani// SS6.47.42/ seveta vaa maricajiirakanaagapuSpatvakpatravizvacavikailayutaan rasaaMzca/ suukSmaambarasrutahimaaMca sugandhigandhaan paanodbhavaannudati saptagadaanazeSaan// SS6.47.43/ paJcendriyaarthaviSayaa mRdupaanayogaa hRdyaaH sukhaazca manasaH satataM niSevyaaH&/ paanaatyayeSu vikaTorunitambavatyaH piinonnatastanabharaanatamadhyadezaaH// SS6.47.44/ prauDhaaH striyo+abhinavayauvanapiinagaatryaH sevyaazca paJcaviSayaatizayasvabhaavaaH// SS6.47.45/ pibedrasaM puSpaphalodbhavaM vaa sitaamadhuukatrisugandhiyuktam/ saMcuurNya saMyojya ca naagapuSpairajaajikRSNaamaricaizca tulyaiH// SS6.47.46/ varSaabhuuyaSTyaahvamadhuukalaakSaatvakkarbudaaraaGkurajiirakaaNi/ draakSaaM ca kRSNaamatha kezaraM ca kSiire samaaloDya pibet &sukhepsuH// SS6.47.47/ bhavecca madyena tu yena paatitaH prakaamapiitena suraasavaadinaa/ tadeva tasmai vidhivat pradaapayedviparyaye bhraMzamavazyamRcchati&// SS6.47.48/ yathaa narendropahatasya kasyacidbhavet prasaadastata eva naanyataH/ dhruvaM tathaa madyahatasya dehino bhavet prasaadastata eva naanyataH// SS6.47.49/ vicchinnamadyaH sahasaa yo+atimadyaM viSevate/ tasya paanaatyayoddiSTaa vikaaraaH saMbhavanti hi// SS6.47.50/ madyasyaagneyavaayavyau guNaavambuvahaani(guNaavambhovahaani) tu/ srotaaMsi zoSayeyaataaM tena tRSNopajaayate// SS6.47.51/ paaTalotpalakandeSu mudgaparNyaaM ca saadhitam/ pibenmaagadhikonmizraM tatraambho himaziitalam// SS6.47.52/ sarpistailavasaamajjadadhibhRGgarasairyutam/ kvaathena bilvayavayoH sarvagandhaizca peSitaiH// SS6.47.53/ pakvamabhyaJjane zreSThaM seke kvaathazca ziitalaH/ rasavanti ca bhojyaani yathaasvamavacaarayet// SS6.47.54/ paanakaani suziitaani hRdyaani surabhiiNi ca/ tvacaM praaptastu paanoSmaa pittaraktaabhimuurcchitaH/ daahaM prakurute ghoraM pittavattatra bheSajam// SS6.47.55/ ziitaM vidhaanamata uurdhvamahaM pravakSye daahaprazaantikaramRddhimataaM naraaNaam/ tatraadito malayajena hitaH pradehazcandraaMzuhaaratuhinodakaziitalena// SS6.47.56/ ziitaambuziitalataraizca zayaanamenaM& haarairmRNaalavalayairabalaaH spRzeyuH/ bhinnotpalojjvalahime zayane zayiita patreSu vaa sajalabinduSu padminiinaam// SS6.47.57/ aasaadayan pavanamaahRtamaGganaabhiH& kahlaarapadmadalazaivalasaMcayeSu/ &kaantairvanaantapavanaiH parimRzyamaanaH &zaktazcaredbhavanakaananadiirghikaasu// SS6.47.58/ daahaabhibhuutamathavaa pariSecayettu& laamajjakaamburuhacandanatoyatoyaiH&/ visraavitaaM hRtamalaaM navavaaripuurNaaM padmotpalaakulajalaamadhivaasitaambum&// SS6.47.59/ vaapiiM bhajeta haricandanabhuuSitaaGgaH kaantaakaraspRzanakarkazaromakuupaH/ tatrainamamburuhapatrasamaiH spRzantyaH ziitaiH karoruvadanaiH kaThinaiH stanaizca// SS6.47.60/ toyaavagaahakuzalaa madhurasvabhaavaaH saMharSayeyurabalaaH sukalaiH& pralaapaiH/ dhaaraagRhe pragalitodakadurdinaabhe klaantaH zayiita salilaanilaziitakukSau// SS6.47.61/ gandhodakaiH sakusumairupasiktabhuumau patraambucandanarasairupaliptakuDye/ jaatyutpalapriyakakezarapuNDariikapunnaaganaagakaraviirakRtopacaare&// SS6.47.62/ tasmin gRhe kamalareNvaruNe zayiita yatnaahRtaanilavikampitapuSpadaamni/ hemantavindhyahimavanmalayaacalaanaaM ziitaambhasaaM sakadaliiharitadrumaaNaam// SS6.47.63/ udbhinnaniilanalinaamburuhaakaraaNaaM candrodayasya ca kathaaH zRNuyaanmanojJaaH/ mlaanaM prataantamanasaM manaso+anukuulaaH piinastanorujaghanaa haricandanaaGgyaH&// SS6.47.64/ taa enamaardravasanaaH saha saMvizeyuH zliSTvaa+avalaaH zithilamekhalahaarayaSTyaH// SS6.47.65/ harSayeyurnaraM naaryaH svaguNai rahasi sthitaaH/ taaH zaityaacchamayeyuzca pittapaanaatyayaantaram&// SS6.47.66/ &tRDdaaharaktapitteSu kaaryo+ayaM bheSajakramaH/ saamaanyato vizeSaM tu zRNu daaheSvazeSataH// SS6.47.67/ kRtsnadehaanugaM &raktamudriktaM dahati hyati/ saMcuuSyate dahyate ca taamraabhastaamralocanaH// SS6.47.68/ lohagandhaaGgavadano vahninevaavakiiryate/ taM vilaGghya vidhaanena saMsRSTaahaaramaacaret// SS6.47.69/ aprazaamyati daahe ca rasaistRptasya jaaGgalaiH/ zaakhaazrayaa yathaanyaayaM rohiNiirvyadhayet siraaH// SS6.47.70/ pittajvarasamaH pittaat sa caapyasya vidhirhitaH/ tRSNaanirodhaadabdhaatau kSiiNe tejaH &samuddhatam// SS6.47.71/ sabaahyaabhyantaraM dehaM dahedvai mandacetasaH/ saMzuSkagalataalvoSTho jihvaaM niSkRSya ceSTate&// SS6.47.72/ tatropazamayettejastvabdhaatuM ca vivardhayet/ paayayet kaamamambhazca& zarkaraaDhyaM payo+api vaa// SS6.47.73/ ziitamikSurasaM manthaM &vitarecceritaM vidhim/ asRjaa puurNakoSThasya daaho &bhavati duHsahaH// SS6.47.74/ vidhiH sadyovraNiiyoktastasya lakSaNameva ca/ dhaatukSayokto yo daahastena muurcchaatRSaanvitaH// SS6.47.75/ kSaamasvaraH kriyaahiino &bhRzaM siidati piiDitaH/ raktapittavidhistasya hitaH snigdho+anilaapahaH// SS6.47.76/ kSatajenaaznatazcaanyaH zocato vaa+apyanekadhaa/ tenaantardahyate+atyarthaM tRSNaamuurcchaapralaapavaan// SS6.47.77/ tamiSTaviSayopetaM suhRdbhirabhisaMvRtam/ kSiiramaaMsarasaahaaraM vidhinoktena saadhayet// SS6.47.78/ marmaabhighaatajo+apyasti sa& caasaadhyatamaH smRtaH/ sarva eva ca varjyaaH syuH ziitagaatreSu dehiSu// SS6.47.79/ (evaMvidho bhavedyastu madiraamayapiiDitaH&/) prazaantopadrave caapi zodhanaM praaptamaacaret// SS6.47.80/ sajiirakaaNyaardrakazRGgaverasauvarcalaanyardhajalaplutaani/ madyaani hRdyaanyatha gandhavanti piitaani sadyaH zamayanti tRSNaam// SS6.47.81/ jalaplutazcandanabhuuSitaaGgaH sragvii sabhaktaaM pizitopadaMzaam/ piben suraaM naiva labheta rogaan &manonuvighnaM ca madaM na yaati// iti suzrutasMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre madaatyayapratiSedho naama (navamo+adhyaayaH, aaditaH) saptacatvaariMzattamo+adhyaayaH//47// aSTacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS6.48.1/ athaatastRSNaapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.48.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.48.3/ satataM yaH pibedvaari na tRptimadhigacchati/ punaH kaaGkSati toyaM ca taM tRSNaarditamaadizet// SS6.48.4/ &sakSobhazokazramamadyapaanaadruukSaamlazuSkoSNakaTuupayogaat&/ dhaatukSayaallaGghanasuuryataapaat pittaM ca vaatazca bhRzaM pravRddhau// SS6.48.5/ srotaaMsi saMduuSayataH sametau yaanyambuvaahiini zariiriNaaM hi/ srotaHsvapaaMvaahiSu duuSiteSu jaayeta tRSNaa+atibalaa& tatastu// SS6.48.6/ tisraH smRtaastaaH kSatajaa caturthii kSayaattathaa+anyaa++aamasamudbhavaa ca/ syaat saptamii bhaktanimittajaa tu nibodha& liGgaanyanupuurvazastu// SS6.48.7/ taalvoSThakaNThaasyavizoSadaahaaH& saMtaapamohabhramavipralaapaaH/ puurvaaNi ruupaaNi bhavanti taasaamutpattikaaleSu vizeSatastu// SS6.48.8/ zuSkaasyataa maarutasaMbhavaayaaM todastathaa &zaGkhaziraHsu caapi/ srotonirodho virasaM ca vaktraM ziitabhiradbhizca vivRddhimeti// SS6.48.9/ muurcchaapralaapaarucivaktrazoSaaH piitekSaNatvaM pratatazca daahaH/ ziitaabhikaaGkSaa mukhatiktataa ca pittaatmikaayaaM paridhuupanaM ca// SS6.48.10/ kaphaavRtaabhyaamanilaanalaabhyaaM kapho+api zuSkaH prakaroti tRSNaam&/ nidraa gurutvaM madhuraasyataa ca tayaa+arditaH& zuSyati caatimaatram// SS6.48.11/ kaNThopalepo mukhapicchilatvaM ziitajvarazchardirarocakazca/ kaphaatmikaayaaM gurugaatrataa ca zaakhaasu zophastvavipaaka eva/ etaani ruupaaNi bhavanti tasyaaM tayaa+arditaH kaaGkSati naati caambhaH// SS6.48.12/ kSatasya rukzoNitanirgamaabhyaaM tRSNaa caturthii kSatajaa &mataa tu/ tayaa+abhibhuutasya nizaadinaani gacchanti duHkhaM pibato+api toyam// SS6.48.13/ &rasakSayaadyaa kSayajaa mataa saa tayaa+arditaH zuSyati dahyate ca/ atyarthamaakaaGkSati caapi toyaM taaM sannipaataaditi kecidaahuH// SS6.48.14/ rasakSayoktaani ca lakSaNaani tasyaamazeSeNa bhiSagvyavasyet/ tridoSaliGgaa++aamasamudbhavaa ca hRcchuulaniSThiivanasaadayuktaa// SS6.48.15/ snigdhaM tathaa+amlaM lavaNaM ca bhuktaM &gurvannamevaatitRSaaM karoti/ kSiiNaM vicittaM badhiraM tRSaartaM vivarjayennirgatajihvamaazu// SS6.48.16/ tRSNaabhivRddhaavudare ca puurNe taM vaamayenmaagadhikodakena/ &vilobhanaM caatra hitaM vidheyaM syaaddaaDimaamraatakamaatuluGgaiH// SS6.48.17/ tisraH prayogairiha sannivaaryaaH ziitaizca samyagrasaviiryajaataiH/ gaNDuuSamamlairvirase ca vaktre kuryaacchubhairaamalakasya cuurNaiH// SS6.48.18/ suvarNaruupyaadibhiragnitaptairloSTaiH kRtaM vaa sikataadibhirvaa&/ jalaM sukhoSNaM zamayettu tRSNaaM sazarkaraM kSaudrayutaM himaM vaa// SS6.48.19/ paJcaaGgikaaH paJcagaNaa ya uktaasteSvambu& siddhaM prathame gaNe vaa/ pibet sukhoSNaM manujo&+acireNa tRSo vimucyeta hi vaatajaayaaH// SS6.48.20/ pittaghnavargaistu kRtaH kaSaayaH sazarkaraH kSaudrayutaH suziitaH/ piitastRSaaM pittakRtaaM nihanti kSiiraM zRtaM vaa+apyatha jiivaniiyaiH// SS6.48.21/ bilvaaDhakiikanyakapaJcamuuliidarbheSu& siddhaM kaphajaaM nihanti/ hitaM bhavecchardanameva caatra taptena nimbaprasavodakena// SS6.48.22/ sarvaasu tRSNaasvathavaa+api paittaM kuryaadvidhiM tena& hi taa na santi/ paryaagatodumbarajo rasastu sazarkaratatkvathitodakaM vaa// SS6.48.23/ vargasya siddhasya ca saarivaadeH paatavyamambhaH ziziraM tRSaartaiH/ kazeruzRGgaaTakapadmamocabisekSusiddhaM& kSatajaaM nihanti// SS6.48.24/ laajotpaloziirakucandanaani dattvaa pravaate nizi vaasayettu/ taduttamaM toyamudaaragandhi sitaayutaM kSaudrayutaM &vadanti// SS6.48.25/ draakSaapragaaDhaM ca hitaaya vaidyastRSNaarditebhyo vitarennarebhyaH/ sasaarivaadau tRNapaJcamuule tathotpalaadau &prathame gaNe ca// SS6.48.26/ kuryaat kaSaayaM ca yatheritena& madhuukapuSpaadiSu caapareSu/ raajaadanakSiirikapiitaneSu SaT paanakaanyatra hitaani ca syuH// SS6.48.27/ satuNDikeraaNyathavaa pibettu piSTaani kaarpaasasamudbhavaani/ kSatodbhavaaM rugvinivaaraNena jayedrasaanaamasRjazca paanaiH// SS6.48.28/ kSayotthitaaM kSiiraghRtaM nihanyaanmaaMsodakaM vaa madhukodakaM vaa/ aamodbhavaaM bilvavacaayutaistu jayet kaSaayairatha &diipaniiyaiH// SS6.48.29/ aamraatabhallaatabalaayutaani pibet kaSaayaaNyatha diipanaani/ gurvannajaataaM vamanairjayecca kSayaadRte sarvakRtaaM ca tRSNaam// SS6.48.30/ zramodbhavaaM maaMsaraso nihanti guDodakaM vaa+apyathavaa+api manthaH/ bhaktoparodhaattRSito yavaaguumuSNaaM pibenmanthamatho himaM ca// SS6.48.31/ yaa snehapiitasya bhavecca tRSNaa tatroSNamambhaH prapibenmanuSyaH/ madyodbhavaamardhajalaM nihanti madyaM tRSaaM yaa+api ca madyapasya// SS6.48.32/ &tRSNodbhavaaM hanti jalaM suziitaM sazarkaraM sekSurasaM tathaa+ambhaH/ svaiH svaiH kaSaayairvamanaani taasaaM tathaa jvaroktaani ca paacanaani// SS6.48.33/ lepaavagaahau pariSecanaani kuryaattathaa ziitagRhaaNi caapi/ saMzodhanaM kSiirarasau ghRtaani sarvaasu lehaanmadhuraan himaaMzca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre (dazamo+adhyaayaH, aaditaH) aSTacatvaariMzo+adhyaayaH//48// ekonapaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.49.1/ athaatazchardipratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.49.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.49.3/ atidravairatisnigdhairahRdyairlavaNairati/ akaale caatimaatraizca tathaa+asaatmyaizca bhojanaiH// SS6.49.4/ zramaat kSayaattathodvegaadajiirNaat kRmidoSataH/ naaryaazcaapannasattvaayaastathaa+atidrutamaznataH// SS6.49.5/ atyantaamapariitasya chardervai saMbhavo dhruvam/ (biibhatsairhetubhizcaanyairdrutamutklezito balaat&//) SS6.49.6/ chaadayannaananaM vegairardayannaGgabhaJjanaiH/ nirucyate chardiriti doSo &vaktraadvinizcaran// SS6.49.7/ doSaanudiirayan vRddhaanudaano vyaanasaGgataH/ uurdhvamaagacchati bhRzaM viruddhaahaarasevanaat&// SS6.49.8/ &praseko hRdayotklezo bhaktasyaanabhinandanam/ puurvaruupaM mataM chardyaa yathaasvaM ca vibhaavayet// SS6.49.9/ &pracchardayet phenilamalpamalpaM zuulaardito+abhyarditapaarzvapRSThaH/ zraantaH saghoSaM bahuzaH kaSaayaM jiirNe+adhikaM saa+anilajaa vamistu// SS6.49.10/ yo+amlaM bhRzaM vaa kaTutiktavaktraH piitaM saraktaM haritaM vamedvaa/ sadaahacoSajvaravaktrazoSo muurcchaanvitaH& pittanimittajaa saa// SS6.49.11/ yo hRSTaromaa madhuraM prabhuutaM zuklaM himaM saandrakaphaanuviddham/ abhaktaruggauravasaadayukto& vamedvamii saa kaphakopajaa syaat// SS6.49.12/ sarvaaNi ruupaaNi bhavanti yasyaaM saa sarvadoSaprabhavaa mataa tu/ biibhatsajaa dauhRdajaa++aamajaa ca &saatmyaprakopaat kRmijaa ca &yaa hi/ saa paJcamii &taaM ca vibhaavayettu doSocchrayeNaiva yathoktamaadau// SS6.49.13/ zuulahRllaasabahulaa& kRmijaa ca vizeSataH/ kRmihRdrogatulyena lakSaNena ca lakSitaa// SS6.49.14/ kSiiNasyopadravairyuktaaM saasRkpuuyaaM sacandrikaam/ chardiM prasaktaaM kuzalo naarabheta cikitsitum// SS6.49.15/ aamaazayotklezabhavaa hi sarvaastasmaaddhitaM laGghanameva &taasu// SS6.49.16/ vamiiSu bahudoSaasu chardanaM hitamucyate/ virecanaM vaa kurviita yathaadoSocchrayaM bhiSak// SS6.49.17/ &saMsargazcaanupuurveNa yathaasvaM bheSajaayutaH/ laghuuni parizuSkaaNi saatmyaanyannaani caacaret// SS6.49.18/ yathaasvaM ca kaSaayaaNi jvaraghnaani prayojayet/ hanyaat kSiiraghRtaM piitaM chardiM pavanasaMbhavaam// SS6.49.19/ sasaindhavaM pibet sarpirvaatacchardinivaaraNam/ mudgaamalakayuuSo vaa sasarpiSkaH sasaindhavaH/ yavaaguuM madhumizraaM vaa paJcamuuliikRtaaM pibet// SS6.49.20/ pibedvaa vyaktasindhuutthaM phalaamlaM vaiSkiraM rasam/ sukhoSNalavaNaM caatra hitaM snehavirecanam// SS6.49.21/ pittopazamaniiyaani paakyaani& ziziraaNi ca/ kaSaayaaNyupayuktaani ghnanti pittakRtaaM vamiim// SS6.49.22/ zodhanaM madhuraizcaatra draakSaarasasamaayutaiH/ balavatyaaM prazaMsanti sarpistailvakameva ca// SS6.49.23/ &aaragvadhaadiniryuuhaM dazaaGgayogameva vaa/ paayayetaatha sakSaudraM kaphajaayaaM cikitsakaH// SS6.49.24/ kRtaM guDuucyaa vidhivat kaSaayaM himasaMjJitam/ tisRSvapi bhavet pathyaM maakSikeNa samanvitam// SS6.49.25/ biibhatsajaaM hRdyatamairdauhRdiiM kaaGkSitaiH phalaiH/ laGghanairvamanaizcaamaaM &saatmyaiH saatmyaprakopajaam// SS6.49.26/ kRmihRdrogavaccaapi kRmijaaM saadhayedvamiim/ vitarecca yathaadoSaM zastaM vidhimanantaram// SS6.49.27/ dadhittharasasMsaktaaM pippaliiM maakSikaanvitaam/ muhurmuhurnaro liiDhvaa chardibhyaH pravimucyate(pratimucyate)// SS6.49.28/ samaakSikaa madhurasaa piitaa vaa taNDulaambunaa/ tarpaNaM vaa madhuyutaM tisRNaamapi bheSajam// SS6.49.29/ svayaGguptaaM sayaSTyaahvaaM taNDulaambumadhudravaam/ pibedyavaaguumathavaa siddhaaM patraiH karaJjajaiH// SS6.49.30/ yuktaamlalavaNaaH piSTaaH kustumburyo+athavaa hitaaH/ taNDulaambuyutaM khaadet kapitthaM tryuuSaNena vaa// SS6.49.31/ sitaacandanamadhvaaktaM lihyaadvaa makSikaazakRt/ pibet payo+agnitaptaM ca nirvaapya gRhagodhikaam&// SS6.49.32/ sarpiHkSaudrayutaan vaa+api laajazaktuun pibettathaa/ sarpiHkSaudrasitopetaaM maagadhiiM vaa lihettathaa// SS6.49.33/ dhaatriirase candanaM vaa ghRSTaM mudgadalaambunaa/ kolaamalakamajjaanaM lihyaadvaa trisugandhikam// SS6.49.34/ sakSaudraaM zaalilaajaanaaM yavaguuM vaa pibennaraH/ ghreyaaNyupahareccaapi manoghraaNasukhaani ca// SS6.49.35/ jaaGgalaani ca maaMsaani zubhaani& paanakaani ca/ bhojanaani vicitraaNi kuryaatsarvaasvatandritaH// iti suzrutasMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre chardipratiSedho naama (ekaadazo+adhyaayaH, aaditaH) ekonapaJcaazattamo+adhyaayaH//49// paJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.50.1/ athaato hikkaapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.50.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.50.3/ vidaahiguruviSTambhiruukSaabhiSyandibhojanaiH/ ziitapaanaasanasthaanarajodhuumaanilaanalaiH// SS6.50.4/ vyaayaamakarmabhaaraadhvavegaaghaataapatarpaNaiH/ aamadoSaabhighaatastriikSayadoSaprapiiDanaiH&// SS6.50.5/ viSamaazanaadhyanazanaistathaa samazanairapi/ hikkaa zvaasazca kaasazca nRNaaM samupajaayate// SS6.50.6/ muhurmuhurvaayurudeti sasvano yakRtplihaantraaNi mukhaadivaakSipan/ sa ghoSavaanaazu hinastyasuun yatastatastu hikketi bhiSagbhirucyate// SS6.50.7/ annajaaM yamalaaM kSudraaM gambhiiraaM mahatiiM tathaa/ vaayuH kaphenaanugataH paJca hikkaaH karoti hi// SS6.50.8/ mukhaM kaSaayamaratirgauravaM kaNThavakSasoH/ puurvaruupaaNi hikkaanaamaaTopo jaTharasya ca// SS6.50.9/ tvaramaaNasya caahaaraM bhuJjaanasyaathavaa ghanam/ vaayurannairavastiirNaH kaTukairardito bhRzam&// SS6.50.10/ hikkayatyuurdhvago bhuutvaa taaM vidyaadannajaaM bhiSak/ cireNa yamalairvegairyaa hikkaa saMpravartate// SS6.50.11/ kampayantii zirogriivaM yamalaaM taaM vinirdizet/ vikRSTakaalairyaa vegairmandaiH samabhivartate// SS6.50.12/ kSudrikaa naama saa hikkaa jatrumuulaat pradhaavitaa/ naabhipravRttaa yaa hikkaa ghoraa gambhiiranaadinii// SS6.50.13/ zuSkauSThakaNThajihvaasyazvaasapaarzvarujaakarii/ anekopadravayutaa gambhiiraa naama saa smRtaa// SS6.50.14/ marmaaNyaapiiDayantiiva satataM yaa pravartate/ dehamaayamya vegena ghoSayatyatitRSyataH&/ mahaahikketi saa jJeyaa sarvagaatraprakampinii// SS6.50.15/ aayamyate hikkato+aGgaani yasya dRSTizcordhvaM taamyate yasya gaaDham/ kSiiNo+annadviT &kaasate yazca hikkii tau dvaavantyau varjayeddhikkamaanau// SS6.50.16/ praaNaayaamodvejanatraasanaani suuciitodaiH saMbhramazcaatra zastaH/ yaSTyaahvaM vaa maakSikeNaavapiiDe pippalyo vaa zarkaraacuurNayuktaaH// SS6.50.17/ sarpiH koSNaM kSiiramikSo raso vaa naatikSiiNe chardanaM &zaantihetoH/ naariipayaHpiSTamazuklacandanaM ghRtaM sukhoSNaM ca sasaindhavaM tathaa// SS6.50.18/ cuurNiikRtaM saindhavamambhasaa+athavaa nihanti hikkaaM ca hitaM ca nasyataH/ yuJjyaaddhuumaM zaalaniryaasajaataM naipaalaM vaa goviSaaNodbhavaM vaa// SS6.50.19/ sarpiHsnigdhaizcarmabaalaiH kRtaM vaa hikkaasthaane svedanaM caapi kaaryam/ kSaudropetaM gairikaM kaaJcanaahvaM lihyaadbhasma graamyasattvaasthijaM vaa// SS6.50.20/ tadvacchvaavinmeSagozalyakaanaaM(gozallakaanaaM) romaaNyantardhuumadagdhaani caatra/ madhvaajyaaktaM barhipatraprasuutamevaM bhasmaudumbaraM tailvakaM vaa// SS6.50.21/ svarjikSaaraM biijapuuraadrasena kSaudropetaM hanti liiDhvaa++aazu hikkaam/ sarpiHsnigdhaa ghnanti hikkaaM yavaagvaH koSNagraasaaH paayaso vaa sukhoSNaH// SS6.50.22/ zuNThiitoye saadhitaM kSiiramaajaM tadvat piitaM zarkaraasaMyutaM vaa/ aatRptervaa sevyamaanaM nihantyaad ghraataM hikkaamaazu muutraM tvajaavyoH// SS6.50.23/ sapuutikiiTaM lazunogragandhaahiGgvabjamaacuurNya& subhaavitaM tat/ kSaudraM sitaaM vaaraNakezaraM ca pibedrasenekSumadhuukajena// SS6.50.24/ pibet palaM vaa lavaNottamasya dvaabhyaaM palaabhyaaM haviSaH samagram/ hariitakiiM koSNajalaanupaanaaM pibedghRtaM kSaaramadhuupapannam// SS6.50.25/ rasaM kapitthaanmadhupippaliibhyaaM &zuktipramaaNaM prapibet sukhaaya// SS6.50.26/ kRSNaaM sitaaM caamalakaM ca liiDhaM sazRGgaveraM madhunaa+athavaa+api/ kolaasthimajjaaJjanalaajacuurNaM hikkaa nihanyaanmadhunaa+avaliiDham// SS6.50.27/ paaTalaayaaH phalaM puSpaM gairikaM kaTurohiNii/ kharjuuramadhyaM maagadhyaH kaaziizaM dadhinaama ca// SS6.50.28/ catvaara ete yogaaH syuH pratipaadapradarzitaaH/ madhudvitiiyaaH kartavyaaste hikkaasu vijaanataa// SS6.50.29/ kapotapaaraavatalaavazaka(lla)zvadaMSTragodhaavRSadaMzajaan rasaan/ pibet phalaamlaanahimaan sasaindhavaan snigdhaaMstathaivarSyamRgadvijodbhavaan// SS6.50.30/ virecanaM pathyatamaM sasaindhavaM ghRtaM sukhoSNaM ca sitopalaayutam/ sadaagataavuurdhvagate+anuvaasanaM vadanti kecicca hitaaya hikkinaam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre hikkaapratiSedho naama (dvaadazo+adhyaayaH, aaditaH) paJcaazattamo+adhyaayaH//50// ekapaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.51.1/ athaataH zvaasapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.51.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.51.3/ yaireva kaaraNairhikkaa bahubhiH saMpravartate/ taireva kaaraNaiH zvaaso ghoro bhavati dehinaam// SS6.51.4/ vihaaya prakRtiM vaayuH praaNo+atha kaphasaMyutaH/ zvaasayatyuurdhvago bhuutvaa taM zvaasaM paricakSate// SS6.51.5/ kSudrakastamakazchinno mahaanuurdhvazca paJcadhaa/ bhidyate sa mahaavyaadhiH zvaasa eko vizeSataH// SS6.51.6/ praagruupaM tasya hRtpiiDaa bhaktadveSo+aratiH paraa/ aanaahaH paarzvayoH zuulaM vairasyaM vadanasya ca// SS6.51.7/ kiJcidaarabhamaaNasya yasya zvaasaH pravartate/ niSaNNasyaiti zaantiM ca sa kSudra iti saMjJitaH// SS6.51.8/ tRTsvedavamathupraayaH kaNThaghurghurikaanvitaH/ vizeSaaddurdine taamyecchvaasaH sa tamako mataH// SS6.51.9/ ghoSeNa mahataa++aaviSTaH sakaasaH sakapho naraH/ yaH zvasityabalo+annadviT &suptastamakapiiDitaH// SS6.51.10/ sa zaamyati kaphe hiine svapatazca vidhardhate/ muurcchaajvaraabhibhuutasya jJeyaH pratamakastu saH// SS6.51.11/ aadhmaato dahyamaanena bastinaa sarujaM naraH/ sarvapraaNena vicchinnaM zvasyaacchinnaM tamaadizet// SS6.51.12/ niHsaMjJaH paarzvazuulaartaH zuSkakaNTho+atighoSavaan/ saMrabdhanetrastvaayamya yaH zvasyaat sa mahaan smRtaH/ SS6.51.13/ marmasvaayamyamaaneSu zvasanmuuDho muhuzca yaH/ uurdhvaprekSii hataravastamuurdhvazvaasamaadizet// SS6.51.14/ kSudraH saadhyatamasteSaaM tamakaH kRcchra ucyate/ trayaH zvaasaa na sidhyanti tamako durbalasya ca// SS6.51.15/ snehabastiM vinaa& keciduurdhvaM caadhazca zodhanam/ mRdu raaNavataaM zreSThaM zvaasinaamaadizanti hi// SS6.51.16/ zvaase kaase ca hikkaayaaM hRdroge caapi puujitam/ ghRtaM puraaNaM saMsiddhamabhayaaviDaraamaThaiH// SS6.51.17/ sauvarcalaabhayaabilvaiH saMskRtaM& vaa+anavaM ghRtam/ pippalyaadipratiivaapaM siddhaM vaa prathame gaNe// SS6.51.18/ sapaJcalavaNaM sarpiH zvaasakaasau vyapohati/ hiMsraaviDaGgapuutiikatriphalaavyoSacitrakaiH// SS6.51.19/ dvikSiiraM saadhitaM sarpizcaturguNajalaaplutam/ kolamaatraiH pibettaddhi& zvaasakaasau vyapohati// SS6.51.20/ arzaaMsyarocakaM gulmaM zakRdbhedaM kSayaM tathaa/ kRtsne vRSakaSaaye vaa pacet sarpizcaturguNe// SS6.51.21/ tanmuulakusumaavaapaM ziitaM kSaudreNa yojayet/ zRGgiimadhuulikaabhaargiizuNThiitaarkSyasitaambudaiH// SS6.51.22/ saharidraiH sayaSTyaahvaiH samairaavaapya yogataH/ ghRtaprasthaM paceddhiimaan ziitatoye caturguNe// SS6.51.23/ zvaasaM kaasaM tathaa hikkaaM sarpiretanniyacchati/ suvahaa kaalikaa bhargii zukaakhyaa naiculaM phalam// SS6.51.24/ kaakaadanii zRGgaveraM varSabhuurbRhatiidvayam/ kolamaatrairghRtaprasthaM pacedebhirjaladvikam// SS6.51.25/ kaTuuSNaM piitametaddhi zvaasaamayavinaazanam/ sauvarcalayavakSaarakaTukaavyoSacitrakaiH// SS6.51.26/ &vacaabhayaaviDaGgaizca saadhitaM zvaasazaantaye/ gopavallyudake siddhaM syaadanyaddviguNe ghRtam// SS6.51.27/ paJcaitaani haviiMSyaahurbhiSajaH zvaasakaasayoH/ taaliizataamalakyugraajiivantiikuSThasaindhavaiH// SS6.51.28/ bilvapuSkarabhuutiikasauvarcalakaNaagnibhiH/ pathyaatejovatiiyuktaiH sarpirjalacaturguNam// SS6.51.29/ hiGgupaadayutaM siddhaM sarvazvaasaharaM param/ vaasaaghRtaM SaTpalaM vaa ghRtaM caatra hitaM bhavet// SS6.51.30/ tailaM dazaguNe siddhaM bhRGgaraajarase zubhe/ sevyamaanaM yathaanyaayaM zvaasakaasau vyapohati// SS6.51.31/ phalaamlaa viSkirarasaaH snigdhaaH pravyaktasaindhavaaH/ eNaadiinaaM zirobhirvaa kaulatthaa vaa susaMskRtaaH// SS6.51.32/ hanyuH zvaasaM ca kaasaM ca saMskRtaani payaaMsi ca/ timirasya& ca biijaani karkaTaakhyaa ca cuurNitaa// SS6.51.33/ duraalabhaa+atha pippalyaH kaTukaakhyaa hariitakii/ zvaavinmayuuraromaaNi kolaa maagadhikaakaNaaH// SS6.51.34/ bhaargiitvak zRGgaveraM ca zarkaraa zallakaaGgajam/ nRttakauNDakabiijaani& cuurNitaani tu kevalam// SS6.51.35/ paJca zlokaardhikaastvete lehaa ye samyagiiritaaH/ sarpirmadhubhyaaM te lehyaaH kaasazvaasaarditairnaraiH// SS6.51.36/ saptacchadasya puSpaaNi pippaliizcaapi mastunaa/ pibet saMcuurNya madhunaa dhaanaazcaapyatha bhakSayet// SS6.51.37/ arkaaGkurairbhaavitaanaaM yavaanaaM saadhvanekazaH/ tarpaNaM vaa pibedeSaaM sakSaudraM zvaasapiiDitaH// SS6.51.38/ ziriiSakadaliikundapuSpaM maagadhikaayutam/ taNDulaambuyutaM piitvaa jayecchvaasaanazeSataH// SS6.51.39/ kolamajjaaM taalamuulamRSyacarmamasiimapi/ lihyaat kSaudreNa bhaargiiM vaa sarpirmadhusamaayutaam// SS6.51.40/ niicaiHkadambabiijaM vaa sakSaudraM taNDulaambunaa/ draakSaaM hariitakiiM kRSNaaM karkaTaakhyaaM duraalabhaam// SS6.51.41/ sarpirmadhubhyaaM vilihan hanti zvaasaan sudaaruNaan/ haridraaM maricaM draakSaaM guDaM raasnaaM kaNaaM zaTiim// SS6.51.42/ &lihyaattailena tulyaani zvaasaarto hitabhojanaH/ gavaaM puriiSasvarasaM madhusarpiHkaNaayutam&// SS6.51.43/ lihyaacchvaasseSu kaaseSu vaajinaaM vaa zakRdrasam/ paaNDurogeSu zotheSu ye yogaaH saMprakiirtitaaH// SS6.51.44/ zvaasakaasaapahaaste+api kaasaghnaa ye ca kiirtitaaH/ bhaargiitvak tryuuSaNaM tailaM haridraaM kaTurohiNiim// SS6.51.45/ pippaliiM maricaM caNDaaM gozakRdrasameva ca/ talakoTasya biijeSu pacedutkaarikaaM zubhaam// SS6.51.46/ sevyamaanaa nihantyeSaa zvaasaanaazu sudustaraan/ puraaNasarpiH pippalyaH kaulatthaa jaaGgalaa rasaaH// SS6.51.47/ suraa sauviirakaM hiGgu maatuluGgaraso madhu/ draakSaamalakabilvaani zastaani zvaasihikkinaam// SS6.51.48/ zvaasahikkaaparigataM snigdhaiH svedairupaacaret/ &aaktaM lavaNatailaabhyaaM tairasya grathitaH kaphaH// SS6.51.49/ khastho vilayanaM yaati maarutazca prazaamyati/ &svinnaM jJaatvaa tatazcaiva bhojayitvaa rasaudanam// SS6.51.50/ vaatazleSmavibandhe vaa bhiSag dhuumaM prayojayet/ manaHzilaadevadaaruharidraacchadanaamiSaiH// SS6.51.51/ laakSorubuukamuulaizca kRtvaa vartiirvidhaanataH/ &sarpiryavamadhuucchiSTazaalaniryaasajaM tathaa// SS6.51.52/ zRGgabaalakhurasnaayutvak samastaM gavaamapi/ turuSkazallakiinaaM ca gugguloH padmakasya ca// SS6.51.53/ ete sarve sasarpiSkaa dhuumaaH kaaryaa vijaanataa/ baliiyasi kaphagraste vamanaM savirecanam// SS6.51.54/ durbale caiva ruukSe ca tarpaNaM hitamucyate/ jaaGgalorabhrajairmaaMsairaanuupairvaa susaMskRtaiH// SS6.51.55/ nidigdhikaaM caamalakapramaaNaaM hiGgvardhayuktaaM madhunaa suyuktaam/ lihannaraH zvaasanipiiDito hi zvaasaM jayatyeva balaattryaheNa// SS6.51.56/ yathaa+agniriddhaH &pavanaanuviddho vajraM yathaa vaa suraraajamuktam/ rogaastathaite khalu durnivaaraaH zvaasazca kaasazca vilambikaa ca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre hikkaazvaasapratiSedho naama (tryodazo+adhyaayaH, aaditaH) ekapaJcaazattamo+adhyaayaH//51// dvipaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.52.1/ athaataH kaasapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.52.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.52.3/ uktaa ye hetavo nRRNaaM rogayoH zvaasahikkayoH/ kaasasyaapi ca vijJeyaasta evotpattihetavaH// SS6.52.4/ dhuumopaghaataadrajasastathaiva vyaayaamaruukSaannaniSevaNaacca/ vimaargagatvaadapi bhojanasya vegaavarodhaat kSavathostathaiva// SS6.52.5/ praaNo hyudaanaanugataH praduSTaH saMbhinnakaaMsyasvanatulyaghoSaH/ nireti vaktraat sahasaa sadoSaH kaasaH sa vidvadbhirudaahRtastu// SS6.52.6/ sa vaatapittaprabhavaH kaphaacca kSataattathaa+anyaH kSayajo+aparazca/ paJcaprakaaraH kathito bhiSagbhirvivardhito yakSmavikaarakRt syaat// SS6.52.7/ bhaviSyatastasya tu kaNThakaNDuurbhojyoparodho galataalulepaH/ &svazabdavaiSamyamarocako+agnisaadazca liGgaani bhavantyamuuni// SS6.52.8/ hRcchaGkhamuurdhodarapaarzvazuulii kSaamaananaH kSiiNabalasvaraujaaH/ &prasaktamantaHkaphamiiraNena kaasettu zuSkaM svarabhedayuktaH// SS6.52.9/ urovidaahajvaravaktrazoSairabhyarditastiktamukhastRSaartaH/ pittena piitaani vamet kaTuuni kaaset sa paaNDuH paridahyamaanaH// SS6.52.10/ pralipyamaanena(vilipyamaanena) mukhena siidan zirorujaartaH kaphapuurNadehaH/ abhaktaruggauravasaadayuktaH &kaaseta naa saandrakaphaM kaphena// SS6.52.11/ vakSo+atimaatraM vihataM tu yasya vyaayaamabhaaraadhyayanaabhighaataiH/ vizliSTavakSaaH sa naraH saraktaM SThiivatyabhiikSNaM kSatajaM& tamuuhuH// SS6.52.12/ sa gaatrazuulajvaradaahamohaan praaNakSayaM copalabheta kaasii/ zuSyan viniSThiivati durbalastu prakSiiNamaaMso rudhiraM sapuuyam// SS6.52.13/ &sasarvaliGgaM bhRzaduzcikitsyaM cikitsitajJaaH kSayajaM &vadanti/ vRddhatvamaasaadya &bhavettu yo vai yaapyaM tamaahurbhiSajastu kaasam// SS6.52.14/ zRGgiivacaakaTphalakattRNaabdadhaanyaabhayaabhaargyamaraahvavizvam/ uSNaambunaa hiGguyutaM tu piitvaa baddhaasyamapyaazu jahaati kaasam// SS6.52.15/ phalatrikavyoSaviDaGgazRGgiiraasnaavacaapadmakadevakaaSThaiH&/ lehaH samaiH kSaudrasitaaghRtaaktaH kaasaM nihanyaadaciraadudiirNam// SS6.52.16/ pathyaaM sitaamaamalakaani laajaaM samaagadhiiM caapi vicuurNya zuNThiim/ sarpirmadhubhyaaM vilihiita kaasii sasaindhavaaM voSNajalena kRSNaam// SS6.52.17/ khaadedguDaM naagarapippaliibhyaaM draakSaaM ca sarpirmadhunaa+avalihyaat/ draakSaaM sitaaM maagadhikaaM ca tulyaaM sazRGgaveraM madhukaM tugaaM ca// SS6.52.18/ lihyaadghRtakSaudrayutaaM samaaMzaaM sitopalaaM vaa maricaaMzayuktaam/ dhaatriikaNaavizvasitopalaazca saMcuurNya maNDena pibecca dadhnaH// SS6.52.19/ hareNukaaM maagadhikaaM ca &tulyaaM dadhnaa pibet kaasagadaabhibhuutaH/ ubhe haridre suradaaruzuNThiiM gaayatrisaaraM ca pibet samaaMzam// SS6.52.20/ bastasya muutreNa sukhaambunaa vaa dantiiM dravantiiM ca satilvakaakhyaam&/ bhRSTaani sarpiiMSyatha baadaraaNi khaadet palaazaani sasaindhavaani// SS6.52.21/ kolapramaaNaM prapibeddhi hiGgu sauviirakeNaamlarasena vaa+api/ kSaudreNa lihyaanmaricaani vaa+api bhaargiivacaahiGgukRtaa ca vartiH// SS6.52.22/ dhuume prazastaa ghRtasaMprayuktaa veNutvagelaalavaNaiH kRtaa vaa/ musteGgudiitvaGmadhukaahvamaaMsiimanaHzilaalaizchagalaambupiSTaiH// SS6.52.23/ vidhaaya vartiizca payo+anupaanaM dhuumaM pibedvaatabalaasakaasii/ pibecca siidhuM maricaanvitaM vaa tenaazu kaasaM jayati prasahya// SS6.52.24/ draakSaambumaJjiSThapuraahvayaabhiH kSiiraM &zRtaM maakSikasaMprayuktam/ nidigdhikaanaagarapippaliibhiH khaadecca mudgaanmadhunaa susiddhaan// SS6.52.25/ utkaarikaaM sarpiSi naagaraaDhyaaM paktvaa samuulaistruTikolapatraiH/ ebhirniSeveta kRtaaM ca peyaaM tanviiM suziitaaM madhunaa vimizraam// SS6.52.26/ yat pliihni sarpirvihitaM SaDaGgaM tadvaatakaasaM jayati prasahya/ vidaarigandhaadikRtaM ghRtaM vaa rasena vaa vaasakajena pakvam// SS6.52.27/ virecanaM snaihikamatra coktamaasthaapanaM caapyanuvaasanaM ca/ dhuumaM pibet snaihikamapramattaH pibet sukhoSNaM ghRtameva caatra// SS6.52.28/ hitaa yavaagvazca raseSu siddhaaH payaaMsi lehaaH saghRtaastathaiva/ pracchardanaM kaayazirovirekaastathaiva dhuumaaH kavalagrahaazca// SS6.52.29/ uSNaazca lehaaH kaTukaa nihanyuH kaphaM vizeSeNa vizoSaNaM ca/ kaTutrikaM caapi vadanti pathyaM ghRtaM kRmighnasvarase vipakvam// SS6.52.30/ nirguNDipatrasvarase ca pakvaM sarpiH kaphotthaM vinihanti kaasam/ paaThaaviDavyoSaviDaGgasindhutrikaNTaraasnaahutabhugbalaabhiH// SS6.52.31/ zRGgiivacaambhodharadevadaaruduraalabhaabhaargyabhayazaTiibhiH/ samyagvipakvaM dviguNena sarpirnidigdhikaayaaH svarasena caitat// SS6.52.32/ zvaasaagnisaadasvarabhedabhinnaannihantyudiirNaanapi& paJca kaasaan/ vidaarigandhotpalasaarivaadiin niSkvaathya &vargaM madhuraM ca kRtsnam// SS6.52.33/ ghRtaM pacedikSurasaambudugdhaiH kaakolivarge ca sazarkaraM tat/ praataH pibet pittakRte ca kaase ratiprasuute kSataje ca kaase// SS6.52.34/ kharjuurabhaargiimagadhaapriyaalamadhuulikailaamalakaiH samaaMzaiH/ cuurNaM sitaakSaudraghRtapraagaaDhaM triin hanti kaasaanupayujyamaanam// SS6.52.35/ raktaaharidraaJjanavahnipaaThaamuurvopakulyaa vilihet samaaMzaaH/ kSaudreNa kaase kSataje kSayotthe pibedghRtaM cekSurase vipakvam// SS6.52.36/ cuurNaM pibedaamalakasya vaa+api kSiireNa pakvaM saghRtaM hitaazii/ cuurNaani godhuumayavodbhavaani kaakolivargazca kRtaH susuukSmaH// SS6.52.37/ kaaseSu peyastriSu kaasavadbhiH kSiireNa sakSaudraghRtena vaa+api/ guDodakaM vaa kvathitaM pibeddhi kSaudreNa ziitaM maricopadaMzam// SS6.52.38/ prasthatrayeNaamalakiirasasya zuddhasya dattvaa+ardhatulaaM guDasya/ cuurNiikRtairgranthikacavyajiiravyoSebhakRSNaahapuSaajamodaiH// SS6.52.39/ viDaGgasindhutriphalaayavaaniipaaThaagnidhaanyaizca picupramaaNaiH/ dattvaa trivRccuurNapalaani caaSTaavaSTau ca tailasya pacedyathaavat// SS6.52.40/ taM bhakSayedakSaphalapramaaNaM yatheSTaceSTastrisugandhiyuktam/ anena sarve grahaNiivikaaraaH sazvaasakaasasvarabhedazothaaH// SS6.52.41/ zaamyanti caayaM ciramantaragnerhatasya puMstvasya ca vRddhihetuH/ striiNaaM ca vandhyaamayanaazanaH syaat kalyaaNako naama guDaH pratiitaH// SS6.52.42/ dvipaJcamuulebhakaNaatmaguptaabhaargiizaTiipuSkaramuulavizvaan/ paaThaamRtaagranthikazaGkhapuSpiiraasnaagnyapaamaargabalaayavaasaan// SS6.52.43/ dvipaalikaan &nyasya yavaaDhakaM ca hariitakiinaaM ca zataM guruuNaam/ droNe jalasyaaDhakasaMyute ca kvaathe kRte puutacaturthabhaage// SS6.52.44/ pacettulaaM zuddhaguDasya dattvaa pRthak ca tailaat kuDavaM ghRtaacca/ cuurNaM ca taavanmagadhodbhavaayaa deyaM ca tasminmadhu siddhaziite// SS6.52.45/ rasaayanaat karSamato vilihyaaddve caabhaye nityamathaazu hanyaat/ tadraajayakSmagrahaNiipradoSazophaagnimaandyasvarabhedakaasaan// SS6.52.46/ paaNDvaamayazvaasazirovikaaraan hRdrogahikkaaviSamajvaraaMzca/ medhaabalotsaahamatipradaM ca cakaara caitadbhagavaanagastyaH// SS6.52.47/ kuliirazuktiicaTakaiNalaavaanniSkvaathya vargaM madhuraM ca kRtsnam/ pacedghRtaM tattu niSevyamaaNaM hanyaat kSatotthaM kSayajaM ca kaasam// zataavariinaagabalaavipakvaM ghRtaM vidheyaM ca hitaaya kaasinaam/ iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre kaasapratiSedho naama (caturdazo+adhyaayaH, aaditaH) dvipaJcaazattamo+adhyaayaH//52// tripaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.53.1/ athaataH svarabhedapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.53.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.53.3/ atyuccabhaaSaNaviSaadhyayanaatigiitaziitaadibhiH& prakupitaaH pavanaadayastu/ srotaHsu te svaravaheSu gataaH pratiSThaaM hanyuH svaraM bhavati caapi hi SaDvidhaH saH// SS6.53.4/ vaatena kRSNanayanaananamuutravarcaa bhinnaM zanairvadati gadgadavat svaraM ca/ pittena piitavadanaakSipuriiSamuutro bruuyaadgalena &paridaahasamanvitena// SS6.53.5/ kRcchraat kaphena satataM kapharuddhakaNTho mandaM zanairvadati caapi divaa vizeSaH&/ sarvaatmake bhavati sarvavikaarasaMpadavyaktataa ca vacasastamasaadhyamaahuH// SS6.53.6/ dhuupyeta vaak kSayakRte kSayamaapnuyaacca vaageSa caapi(vaapi) hatavaak parivarjaniiyaH/ &antargalaM svaramalakSyapadaM cireNa &medazcayaadvadati digdhagalauSThataaluH// SS6.53.7/ kSiiNasya vRddhasya kRzasya caapi cirotthito yazca sahopajaataH/ medasvinaH sarvasamudbhavazca svaraamayo yo na sa siddhimeti// SS6.53.8/ snigdhaan svaraaturanaraanapakRSTadoSaan nyaayena &taan vamanarecanabastibhizca/ nasyaavapiiDamukhadhaavanadhuumalehaiH saMpaadayecca vividhaiH kavalagrahaizca// SS6.53.9/ yaH zvaasakaasavidhiraadita eva coktastaM caapyazeSamavataarayituM yateta/ vaizeSikaM ca vidhimuurdhvamato vadaami taM vai svaraaturahitaM nikhilaM nibodha// SS6.53.10/ svaropaghaate+anilaje bhuktopari ghRtaM pibet/ kaasamardakavaataarkamaarkavasvarase zRtam// SS6.53.11/ piitaM ghRtaM hantyanilaM siddhamaartagale rase/ yavakSaaraajamodaabhyaaM citrakaamalakeSu vaa// SS6.53.12/ devadaarvagnikaabhyaaM vaa siddhaamaajaM samaakSikam/ sukhodakaanupaano vaa sasarpiSko guDaudanaH// SS6.53.13/ kSiiraanupaanaM pitte tu pibet sarpiratandritaH/ azniiyaacca sasarpiSkaM yaSTiimadhukapaayasam// SS6.53.14/ lihyaanmadhurakaaNaaM vaa cuurNaM madhughRtaaplutam/ zataavariicuurNayogaM balaacuurNamathaapi vaa// SS6.53.15/ pibet kaTuuni muutreNa kaphaje svarasaMkSaye/ lihyaadvaa madhutailaabhyaaM bhuktvaa khaadet kaTuuni vaa// SS6.53.16/ svaropaghaate medoje kaphavadvidhiriSyate/ sarvaje kSayaje caapi pratyaakhyaayaacaret kriyaam// SS6.53.17/ zarkaraamadhumizraaNi zRtaani madhuraiH saha/ pibet payaaMsi yasyoccairvadato+abhihataH svaraH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre chardipratiSedho naama (paJcadazo+adhyaayaH, aaditaH) tripaJcaazattamo+adhyaayaH//53// catuHpaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.54.1/ athaataH kRmirogapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.54.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.54.3/ ajiirNaadhyazanaasaatmyaviruddhamalinaazanaiH/ avyaayaamadivaasvapnagurvatisnigdhaziitalaiH// SS6.54.4/ maaSapiSTaannavidalabisazaaluukaserukaiH/ parNazaakasuraazuktadadhikSiiraguDekSubhiH// SS6.54.5/ palalaanuupapizitapiNyaakapRthukaadibhiH/ svaadvamladravapaanaizca zleSmaa pittaM ca kupyati// SS6.54.6/ kRmiin bahuvidhaakaaraan karoti vividhaazrayaan/ aamapakvaazaye teSaaM kaphaviDjanmanaaM punaH/ dhamanyaaM raktajaanaaM ca prasavaH praayazaH smRtaH// SS6.54.7/ viMzateH kRmijaatiinaaM trividhaH saMbhavaH smRtaH/ puriiSakapharaktaani taasaaM vakSyaami vistaram// SS6.54.8/ ajavaa vijavaaH& kipyaazcipyaa gaNDuupadaastathaa/ cuuravo dvimukhaazcaiva jJeyaaH sapta puriiSajaaH// SS6.54.9/ zvetaaH suukSmaastudantyete gudaM pratisaranti ca/ teSaamevaapare pucchaiH pRthavazca bhavanti hi// SS6.54.10/ zuulaagnimaandyapaaNDutvaviSTambhabalasaMkSayaaH/ prasekaarucihRdrogaviDbhedaastu puriiSajaiH// SS6.54.11/ raktaa gaNDuupadaa diirghaa gudakaNDuunipaatinaH/ zuulaaTopazakRdbhedapaktinaazakaraazca te// SS6.54.12/ darbhapuSpaa mahaapuSpaaH praluunaazcipiTaastathaa/ pipiilikaa daaruNaazca kaphakopasamudbhavaaH// SS6.54.13/ romazaa romamuurdhaanaH sapucchaaH zyaavamaNDalaaH/ ruuDhadhaanyaaGkuraakaaraaH zuklaaste tanavastathaa// SS6.54.14/ majjaadaa netraleDhaarastaaluzrotrabhujastathaa/ zirohRdrogavamathupratizyaayakaraazca te// SS6.54.15/ kezaromanakhaadaazca dantaadaaH kikkizaastathaa/ kuSThajaaH sapariisarpaa jJeyaaH zoNitasaMbhavaaH// SS6.54.16/ te saraktaazca kRSNaazca snigdhaazca pRthavastathaa/ raktaadhiSThaanajaan praayo vikaaraan janayanti te// SS6.54.17/ maaSapiSTaannavidalaparNazaakaiH puriiSajaaH/ maaMsamaaSaguDakSiiradadhitailaiH kaphodbhavaaH// SS6.54.18/ viruddhaajiirNazaakaadyaiH zoNitotthaa bhavanti hi/ jvaro vivarNataa zuulaM hRdrogaH sadanaM bhramaH// SS6.54.19/ bhaktadveSo+atisaarazca saMjaatakRmilakSaNam/ dRzyaastrayodazaadyaastu kRmiiNaaM parikiirtitaaH// SS6.54.20/ kezaadaadyaastvadRzyaaste dvaavaadyau parivarjayet/ eSaamanyatamaM jJaatvaa jighaaMsuH snigdhamaaturam// SS6.54.21/ surasaadivipakvena sarpiSaa vaantamaaditaH/ virecayettiikSNatarairyogairaasthaapayecca tam// SS6.54.22/ yavakolakulatthaanaaM surasaadergaNasya ca/ viDaGgasnehayuktena kvaathena lavaNena ca// SS6.54.23/ pratyaagate niruuhe tu naraM snaataM sukhaambunaa/ yuJjyaat kRmighnairazanaistataH ziighraM bhiSagvaraH// SS6.54.24/ snehenoktena cainaM tu yojayet snehabastinaa/ tataH ziriiSakiNihiirasaM kSaudrayutaM pibet// SS6.54.25/ kevuukasvarasaM vaa+api puurvavattiikSNabhojanaH/ palaazabiijasvarasaM kalkaM vaa taNDulaambunaa// SS6.54.26/ paaribhadrakapatraaNaaM kSaudreNa svarasaM pibet/ pattuurasvarasaM vaa+api pibedvaa surasaadijam// SS6.54.27/ lihyaadazvazakRccuurNaM vaiDaGgaM vaa samaakSikam/ patrairmuuSikaparNyaa vaa supiSTaiH piSTamizritaiH// SS6.54.28/ khaadet puupalikaaH pakvaa dhaanyaamlaM ca pibedanu/ surasaadigaNe pakvaM tailaM vaa paanamiSyate// SS6.54.29/ viDaGgacuurNayuktairvaa piSTairbhakSyaaMstu kaarayet&/ tatkaSaayaprapiitaanaaM tilaanaaM snehameva vaa// SS6.54.30/ zvaavidhaH zakRtazcuurNaM saptakRtvaH subhaavitam/ viDaGgaanaaM kaSaayeNa traiphalena tathaiva ca// SS6.54.31/ kSaudreNa liiDhvaa+anupibedrasamaamalakodbhavam/ akSaabhayaarasaM vaa+api vidhireSo+ayasaamapi// SS6.54.32/ puutiikasvarasaM vaa+api pibedvaa madhunaa saha/ pibedvaa pippaliimuulamajaamuutreNa saMyutam// SS6.54.33/ saptaraatraM pibedghRSTaM trapu vaa dadhimastunaa/ puriiSajaan kaphotthaaMzca hanyaadevaM kRmiin bhiSak// SS6.54.34/ zirohRdghraaNakarNaakSisaMzritaaMzca pRthagvidhaan/ vizeSeNaaJjanairnasyairavapiiDaizca saadhayet// SS6.54.35/ zakRdrasaM turaGgasya suzuSkaM bhaavayedati/ niSkvaathena viDaGgaanaaM cuurNaM pradhamanaM tu tat// SS6.54.36/ ayazcuurNaanyanenaiva vidhinaa yojayedbhiSak/ sakaaMsyaniilaM tailaM ca nasyaM syaatsurasaadike// SS6.54.37/ indraluptavidhizcaapi vidheyo romabhojiSu/ dantaadaanaaM samuddiSTaM vidhaanaM mukharogikam// SS6.54.38/ raktajaanaaM pratiikaaraM kuryaat kuSThacikitsite/ surasaadiM tu sarveSu sarvathauvopayojayet// SS6.54.39/ pravyaktatikatakaTukaM bhojanaM ca hitaM bhavet/ kulatthakSaarasaMsRSTaM kSaarapaanaM ca puujitam&// SS6.54.40/ kSiiraaNi maaMsaani ghRtaani caiva dadhiini zaakaani ca parNavanti/ samaasato+amlaanmadhuraan himaaMzca kRmiin jighaaMsuH parivarjayettu// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre kRmipratiSedho naama (SoDazo+adhyaayaH, aaditaH) catuHpaJcaazattamo+adhyaayaH//54// paJcapaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.55.1/ athaata udaavartapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.55.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.55.3/ adhazcordhvaM ca bhaavaanaaM pravRttaanaaM svabhaavataH/ na vegaan dhaarayet praajJo vaataadiinaaM jijiiviSuH// SS6.55.4/ vaataviNmuutrajRmbhaazrukSavodgaaravamiindriyaiH/ vyaahanyamaanairuditairudaavarto nirucyate// SS6.55.5/ kSuttRSNaazvaasanidraaNaamudaavarto vidhaaraNaat/ tasyaabhidhaasye vyaasena lakSaNaM ca cikitsitam// SS6.55.6/ trayodazavidhazcaasau bhinna etaistu kaaraNaiH/ apathyabhojanaaccaapi vakSyate ca tathaa+aparaH// SS6.55.7/ aadhmaanazuulau hRdayoparodhaM zirorujaM zvaasamatiiva hikkaam/ kaasapratizyaayagalagrahaaMzca balaasapittaprasaraM ca ghoram// SS6.55.8/ kuryaadapaano+abhihataH svamaarge hanyaat puriiSaM mukhataH kSipedvaa/ aaTopazuulau parikartanaM ca saGgaH puriiSasya tathordhvavaataH// SS6.55.9/ puriiSamaasyaadapi vaa nireti puriiSavege+abhihate narasya/ muutrasya vege+abhihate narastu kRcchreNa muutraM kurute+alpamalpam// SS6.55.10/ meDhre gude vaGkSaNabastimuSkanaabhipradezeSvathavaa&+api muurdhni/ &aanaddhabastizca bhavanti tiivraaH zuulaazca zuulairiva bhinnamuurteH// SS6.55.11/ manyaagalastambhazirovikaaraa jRmbhopaghaataat pavanaatmakaaH syuH/ zrotraananaghraaNavilocanotthaa bhavanti tiivraazca tathaa vikaaraaH// SS6.55.12/ aanandajaM zokasamudbhavaM vaa netrodakaM praaptamamuJcato hi/ zirogurutvaM nayanaamayaazca bhavanti tiivraaH saha piinasena// SS6.55.13/ bhavanti gaaDhaM kSavathorvighaataacchirokSinaasaazravaNeSu rogaaH/ kaNThaasyapuurNatvamatiiva todaH kuujazca vaayoruta vaa+apravRttiH// SS6.55.14/ udgaaravege+abhihate bhavanti ghoraa vikaaraaH pavanaprasuutaaH/ chardervighaatena bhavecca kuSThaM yenaiva doSeNa vidagdhamannam// SS6.55.15/ muutraazaye &paayuni muSkayozca zopho rujo muutravinigrahazca/ zukraazmarii tatsravaNaM bhavedvaa te te vikaaraa vihate tu zukre// SS6.55.16/ tandraaGgamardaarucivibhramaaH &syuH kSudho+abhighaataat kRzataa ca dRSTeH/ kaNThaasyazoSaH zravaNaavarodhastRSNaabhighaataaddhRdaye vyathaa ca// SS6.55.17/ zraantasya niHzvaasavinigraheNa hRdrogamohaavathavaa+api gulmaH/ jRmbhaa+aGgamardo+aGgazirokSijaaDyaM nidraabhighaataadathavaa+api tandraa// SS6.55.18/ tRSNaarditaM parikliSTaM kSiiNaM zuulairabhidrutam/ zakRdvamantaM matimaanudaavartinamutsRjet// SS6.55.19/ sarveSveteSu vidhivadudaavarteSu kRtsnazaH/ vaayoH kriyaa vidhaatavyaaH svamaargapratipattaye// SS6.55.20/ saamaanyataH pRthaktvena kriyaaM bhuuyo nibodha me/ aasthaapanaM maarutaje snigdhasvinne viziSyate// SS6.55.21/ puriiSaje tu kartavyo vidhiraanaahiko bhavet/ sauvarcalaaDhyaaM madiraaM muutre tvabhihate pibet// SS6.55.22/ elaaM vaa+apyatha madyena kSiiraM vaa+api pibennaraH/ dhaatriiphalaanaaM svarasaM sajalaM vaa pibettryaham// SS6.55.23/ rasamazvapuriiSasya gardabhasyaathavaa pibet/ maaMsopadaMzaM madhu vaa pibedvaa siidhu gauDikam// SS6.55.24/ bhadradaaru ghanaM muurvaa haridraa madhukaM tathaa/ kolapramaaNaani pibedaantarikSeNa vaariNaa// SS6.55.25/ duHsparzaasvarasaM vaa+api kaSaayaM kuGkumasya ca/ ervaarubiijaM toyena pibedvaa+alavaNiikRtam// SS6.55.26/ paJcamuuliizRtaM kSiiraM draakSaarasamathaapi vaa/ yogaaMzca vitaredatra puurvoktaanazmariibhidaH// SS6.55.27/ muutrakRcchrakramaM caapi kuryaanniravazeSataH/ bhuuyo vakSyaami yogaan yaan muutraaghaatopazaantaye// SS6.55.28/ snehaiH svedairudaavartaM jRmbhaajaM samupaacaret/ azrumokSo+azruje kaaryaH snigdhasvinnasya dehinaH// SS6.55.29/ tiikSNaaJjanaavapiiDaabhyaaM tiikSNagandhopaziGghanaiH/ vartiprayogairathavaa kSavasaktiM pravartayet// SS6.55.30/ (tiikSNaiSadhapradhamanairathavaa++aadityarazmibhiH/) udgaaraje kramopetaM snaihikaM dhuumamaacaret// SS6.55.31/ suraaM sauvarcalavatiiM biijapuurarasaanvitaam/ chardyaaghaataM yathaadoSaM samyak snehaadibhirjayet// SS6.55.32/ sakSaaralavaNopetamabhyaGgaM caatra daapayet/ bastizuddhikaraavaapaM caturguNajalaM payaH// SS6.55.33/ aavaarinaazaat kvathitaM piitavantaM prakaamataH/ ramayeyuH& priyaa naaryaH zukrodaavartinaM naram// SS6.55.34/ kSudvighaate hitaM snigdhamuSNamalpaM ca bhojanam/ tRSNaaghaate pibenmanthaM yavaaguuM vaa+api ziitalaam// SS6.55.35/ bhojyo rasena vizraantaH zramazvaasaaturo naraH/ nidraaghaate pibet kSiiraM svapyaacceSTakathaa& naraH// SS6.55.36/ aadhmaanaadyeSu rogeSu yathaasvaM prayateta hi/ yacca yatra bhavetpraaptaM tacca tasmin prayojayet// SS6.55.37/ vaayuH koSThaanugo ruukSaiH kaSaayakaTutiktakaiH/ bhojanaiH kupitaH sadya udaavartaM karoti hi// SS6.55.38/ vaatamuutrapuriiSaasRkkaphamedovahaani vai/ srotaaMsyudaavartayati puriiSaM caativartayet// SS6.55.39/ tato hRdbastizuulaarto gauravaarucipiiDitaH/ vaatamuutrapuriiSaaNi kRcchreNa kurute naraH// SS6.55.40/ zvaasakaasapratizyaayadaahamohavamijvaraan/ tRSNaahikkaazirorogamanaHzravaNavibhramaan// SS6.55.41/ labhate ca bahuunanyaan vikaaraan vaatakopajaan/ taM tailalavaNaabhyaktaM snigdhaM svinnaM niruuhayet// SS6.55.42/ doSato bhinnavarcaskaM bhuktaM caapyanuvaasayet/ na cecchaantiM vrajatyevamudaavartaH sudaaruNaH// SS6.55.43/ athainaM bahuzaH svinnaM yuJjyaat snehavirecanaiH/ paayayeta trivRtpiiluyavaaniiramlapaacanaiH// SS6.55.44/ hiGgukuSThavacaasvarjiviDaGgaM vaa dviruttaram/ yogaavetaavudaavartaM zuulaM &caanilajaM hataH// SS6.55.45/ devadaarvagnikau kuSThaM &zuNThiiM pathyaaM palaGkaSaam/ pauSkaraaNi ca muulaani toyasyardhaaDhake pacet// SS6.55.46/ paadaavaziSTaM tat piitamudaavartamapohati/ muulakaM zuSkamaardraM ca varSaabhuuH paJcamuulakam// SS6.55.47/ aarevataphalaM caapsu paktvaa tena ghRtaM pacet/ tat piiyamaanaM &zaastyugramudaavartamazeSataH// SS6.55.48/ vacaamativiSaaM kuSThaM yavakSaaraM hariitakiim/ kRSNaaM nirdahaniiM caapi pibeduSNena vaariNaa// SS6.55.49/ ikSvaakumuulaM madanaM vizalyaativiSe vacaam/ kuSThaM kiNvaagnikau caiva pibettulyaani puurvavat// SS6.55.50/ muutreNa devadaarvagnitriphalaabRhatiiH pibet/ yavaprasthaM phalaiH saardhaM kaNTakaaryaa jalaaDhake// SS6.55.51/ paktvaa+ardhaprasthazeSaM tu pibeddhiGgusamanvitam/ madanaalaabubiijaani pippaliiM sanidigdhikaam// SS6.55.52/ saMcuurNya pradhamennaaDyaa vizatyetadyathaa gudam/ cuurNaM nikumbhakampillazyaamekSvaakvagnikodbhavam// SS6.55.53/ kRtavedhanamaagadhyorlavaNaanaaM ca saadhayet/ gavaaM muutreNa taa vartiiH kaarayettu gudaanugaaH/ sadyaH zarmakaraavetau yogaavamRtasaMmatau// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre udaavartapratiSedho naama (saptadazo+aadhyaayaH, aaditaH) paJcapaJcaazattamo+adhyaayaH//55// SaTpaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.56.1/ athaato visuucikaapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.56.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.56.3/ ajiirNamaamaM viSTabdhaM vidagdhaM ca yadiiritam/ visuucyalasakau tasmaadbhaveccaapi vilambikaa// SS6.56.4/ suuciibhiriva gaatraaNi tudan saMtiSThate+anilaH/ yasyaajiirNena saa vaidyairucyate ti& visuucikaa// SS6.56.5/ na taaM parimitaahaaraa labhante viditaagamaaH/ muuDhaastaamajitaatmaano labhante &kaluSaazayaaH// SS6.56.6/ muurcchaatisaarau vamathuH pipaasaa zuulaM bhramodveSTanajRmbhadaahaaH/ vaivarNyakampau hRdaye rujazca bhavanti tasyaaM zirasazca bhedaH// SS6.56.7/ kukSiraanahyate+atyarthaM prataamyati vikuujati/ niruddho maarutazcaapi kukSau& viparidhaavati// SS6.56.8/ vaatavarconirodhazca kukSau yasya bhRzaM bhavet/ tasyaalasakamaacaSTe &tRSNodgaaraavarodhakau// SS6.56.9/ duSTaM tu bhuktaM kaphamaarutaabhyaaM pravartate nordhvamadhazca yasya/ vilambikaaM taaM &bhRzaduzcikitsyaamaacakSate zaastravidaH puraaNaaH// SS6.56.10/ yatrasthamaamaM virujettameva dezaM vizeSeNa vikaarajaataiH/ doSeNa yenaavatataM &svaliGgaistaM lakSayedaamasamudbhavaizca// SS6.56.11/ yaH zyaavadantauSThanakho+alpasaMjJazchardyardito+abhyantarayaatanetraH/ kSaamasvaraH sarvavimuktasandhiryaayaannaraH so+apunaraagamaaya// SS6.56.12/ saadhyaasu paarSNyordahanaM prazastamagniprataapo vamanaM ca tiikSNam/ pakve tato+anne tu vilaGghanaM syaat saMpaacanaM caapi virecanaM ca// SS6.56.13/ vizuddhadehasya hi sadya eva muurcchaatisaaraadirupaiti zaantim/ aasthaapanaM caapi vadanti pathyaM sarvaasu yogaanaparaannibodha// SS6.56.14/ pathyaavacaahiGgukaliGgagRJjasauvarcalaiH saativiSaizca cuurNam/ sukhaambupiitaM vinihantyajiirNaM zuulaM visuuciimaruciM ca sadyaH// SS6.56.15/ kSaaraagadaM vaa lavaNaM viSaM vaa guDapragaaDhaanatha sarSapaan vaa/ amlena vaa saindhavahiGguyuktau sabiijapuurNau saghRtau trivargau// SS6.56.16/ kaTutrikaM vaa lavaNairupetaM pibet snuhiikSiiravimizritaM tu/ kalyaaNakaM vaa lavaNaM pibettu yaduktamaadaavanilaamayeSu// SS6.56.17/ kRSNaajamodakSavakaaNi vaa+api tulyau pibedvaa magadhaanikumbhau/ dantiiyuta vaa magadhodbhavaanaaM kalkaM pibet koSavatiirasena// SS6.56.18/ uSNaabhiradbhirmagadhodbhavaanaaM kalkaM pibennaagarakalkayuktam/ vyoSaM karaJjasya phalaM haridre muulaM samaM caapyatha maatuluGgyaaH// SS6.56.19/ chaayaavizuSkaa guTikaaH kRtaastaa hanyurvisuuciiM nayanaaJjanena/ suvaamitaM saadhuvirecitaM vaa sulaGghataM vaa manujaM viditvaa// SS6.56.20/ peyaadibhirdiipanapaacaniiyaiH samyakkSudhaartaM samupakrameta/ aamaM zakRdvaa nicitaM krameNa bhuuyo vibaddhaM viguNaanilena// SS6.56.21/ pravartamaanaM na yathaasvamenaM vikaaramaanaahamudaaharanti/ tasmin bhavantyaamasamudbhave tu tRSNaapratizyaayazirovidaahaaH// SS6.56.22/ aamaazaye zuulamatho gurutvaM hRllaasa udgaaravighaatanaM ca/ stambhaH kaTiipRSThapuriiSamuutre zuulo+atha muurcchaa &sa zakRdvamecca// SS6.56.23/ zvaasazca pakvaazayaje bhavanti liGgaani caatraalasakodbhavaani/ aamodbhave vaantamupakrameta saMsargabhaktakramadiipaniiyaiH// SS6.56.24/ athetaraM yo na zakRdvamettamaamaM jayet svedanapaacanaizca/ visuucikaayaaM parikiirtitaani dravyaaNi vairecanikaani yaani// SS6.56.25/ taanyeva vartiirviracedvicuurNya mahiSyajaaviibhagavaaM tu muutraiH/ svinnasya paayau vinivezya taazca cuurNaani caiSaaM pradhamettu naaDyaa// SS6.56.26/ muutreSu saMsaadhya yathaavidhaanaM dravyaaNi yaanyuurdhvamadhazca yaanti/ kvaathena tenaazu niruuhayecca muutraardhayuktena samaakSikeNa// SS6.56.27/ tribhaNDiyuktaM lavaNaprakuJcaM dattvaa viriktakramamaacarecca/ eSveva tailena ca saadhitena praaptaM yadi syaadanuvaasayecca// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre kaayacikitsaatantre visuucikaapratiSedho naama (aSTaadazo+adhyaayaH, aaditaH) SaTpaJcaazattamo+adhyaayaH//56// saptapaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.57.1/ athaato+arocakapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.57.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.57.3/ doSaiH pRthak saha ca cittaviparyayaacca bhaktaayaneSu hRdi caavatate pragaaDham/ naanne rucirbhavati taM bhiSajo vikaaraM bhaktopaghaatamiha paJcavidhaM vadanti/// SS6.57.4/ hRcchuulapiiDanayutaM virasaananatvaM vaataatmake bhavati liGgamarocake tu/ hRddaahacoSabahutaa mukhatiktataa ca muurcchaa satRD bhavati pittakRte tathaiva// SS6.57.5/ kaNDuugutvakaphasaMsravasaadatandraaH zleSmaatmake madhuramaasyamarocake tu/ sarvaatmake pavanapittakaphaa bahuuni ruupaaNyathaasya hRdaye samudiirayanti// SS6.57.6/ saMraagazokabhayaviplutacetasastu cintaakRto bhavati so+azucidarzanaacca/ vaate vacaambuvamanaM kRtavaan pibecca snehaiH suraabhirathavoSNajalena cuurNam// SS6.57.7/ kRSNaaviDaGgayavabhasmahareNubhaargiiraasnailahiGgulavaNottamanaagaraaNaam/ pitte guDaambumadhurairvamanaM prazastaM snehaH sasaindhavasitaamadhusarpiriSTaH// SS6.57.8/ nimbaambuvaamitavataH kaphaje+anupaanaM raajadrumaambu madhunaa tu sadiipyakaM syaat/ cuurNaM yaduktamathavaa+anilaje tadeva sarvaizca sarvakRtamevamupakrameta// SS6.57.9/ draakSaapaTolaviDavetrakariiranimbamuurvaabhayaakSabadaraamalakendravRkSaiH/ biijaiH karaJjanRpavRkSabhavaizca piSTairlehaM pacet surabhimuutrayutaM yathaavat// SS6.57.10/ mustaaM vacaaM trikaTukaM rajaniidvayaM ca bhaargiiM ca kuSThamatha nirdahaniiM ca piSTvaa/ muutre+avije dviradamuutrayute pacedvaa paaThaaM tugaamativiSaaM rajaniiM ca mukhyaam// SS6.57.11/ maNDuukimarkamamRtaaM ca salaaGgalaakhyaaM muutre pacettu mahiSasya vidhaanavidvaa/ etaanna santi caturo lihatastu lehaan gulmaarucizvasanakaNThahRdaamayaazca// SS6.57.12/ saatmyaan &svadezaracitaan vividhaaMzca bhakSyaan paanaani muulaphalaSaaDavaraagayogaan/ adyaadrasaaMzca vividhaan vividhaiH prakaarairbhuJjiita caapi laghuruukSamanaHsukhaani// SS6.57.13/ aasthaapanaM vidhivadatra virecanaM ca kuryaanmRduuni zirasazca virecanaani/ triiNyuuSaNaani rajaniitriphalaayutaani cuurNiikRtaani yavazuukavimizritaani// SS6.57.14/ kSaudraayutaani vitarenmukhabodhanaarthamanyaani& tiktakaTukaani ca bheSajaani/ mustaadiraajataruvargadazaaGgasiddhaiH kvaathairjayenmadhuyutairvividhaizca lehaiH// SS6.57.15/ muutraasavairguDakRtaizca tathaa tvariSTaiH kSaaraasavaizca madhumaadhavatulyagandhaiH/ syaadeSa eva kaphavaatahate vidhizca zaantiM gate hutabhuji prazamaaya tasya// SS6.57.16/ icchaabhighaatabhayazokahate+antaragnau bhaavaan bhavaaya vitaret khalu zakyaruupaan/ artheSu &caapyapaciteSu punarbhavaaya pauraaNikaiH zrutizatairanumaanayettam&// SS6.57.17/ dainyaM gate manasi bodhanamatra zastaM yadyat priyaM tadupasevyamarocake tu// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre+arocakapratiSedho naama (ekonaviMzo+adhyaayaH, aaditaH) saptapaJcaazattamo+adhyaayaH//57// aSTaapaJcaazattamo+adhyaayaH/ SS6.58.1/ athaato muutraaghaatapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.58.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.58.3/ vaatakuNDalikaa+aSThiilaa vaatabastistathaiva ca/ muutraatiitaH sajaTharo muutrotsaGgaH kSayastathaa// SS6.58.4/ muutragranthirmuutrazukramuSNavaatastathaiva ca/ muutraukasaadau dvau caapi rogaa dvaadaza kiirtitaaH// SS6.58.5/ raukSyaadvegavighaataadvaa vaayurantaramaazirtaH&/ muutraM carati saMgRhya viguNaH kuNDaliikRtaH// SS6.58.6/ sRjedalpaalpamathavaa sarujaskaM zanaiH zanaiH/ vaatakuNDalikaaM taM tu vyaadhiM vidyaat sudaaruNam// SS6.58.7/ zakRnmaargasya bastezca caayurantaramaazritaH/ aSThiilaavadghanaM granthiM karotyacalamunnatam// SS6.58.8/ viNmuutranilasaGgazca tatraadhmaanaM ca jaayate/ vedanaa ca paraa bastau vaataaSThiileti taaM viduH// SS6.58.9/ vegaM vidhaarayedyastu muutrasyaakuzalo naraH/ niruNaddhi mukhaM tasya basterbastigato+anilaH// SS6.58.10/ muutrasaGgo bhavettena bastikukSinipiiDitaH/ vaatabastiH sa vijJeyo vyaadhiH kRcchraprasaadhanaH// SS6.58.11/ vegaM sandhaarya muutrasya yo bhuuyaH sraSTumicchati/ tasya naabhyeti yadi vaa kathaJcitsaMpravartate// SS6.58.12/ pravaahato mandarujamalpamalpaM punaH punaH/ muutraatiitaM tu taM vidyaanmuutravegavighaatajam// SS6.58.13/ muutrasya vihate vege tadudaavartahetunaa/ apaanaH kupito vaayurudaraM puurayedbhRzam// SS6.58.14/ naabheradhastaadaadhmaanaM janayettiivravedanam/ taM muutrajaTharaM vidyaadadhaHsrotonirodhanam// SS6.58.15/ bastau vaa+apyathavaa naale maNau vaa yasya dehinaH/ muutraM pravRttaM sajjeta &saraktaM vaa pravaahataH// SS6.58.16/ sravecchanairalpamalpaM sarujaM vaa+atha niirujam/ viguNaanilajo vyaadhiH sa muutrotsaGgasaMjJitaH// SS6.58.17/ ruukSasya klaantadehasya bastisthau pittamaarutau/ sadaahavedanaM kRcchraM kuryaataaM muutrasaMkSayam// SS6.58.18/ abhyantare bastimukhe vRtto+alpaH sthira eva ca/ vedanaavaanati &sadaa muutramaarganirodhanaH// SS6.58.19/ jaayate sahasaa yasya granthirazmarilakSaNaH/ sa muutragranthirityevamucyate &vedanaadibhiH// SS6.58.20/ pratyupasthitamuutrastu maithunaM yo+abhinandati/ tasya muutrayutaM retaH sahasaa saMpravartate// SS6.58.21/ purastaadvaa+api muutrasya pazcaadvaa+api kadaacana/ bhasmodakapratiikaazaM muutrazukraM taducyate// SS6.58.22/ vyaayaamaadhvaatapaiH pittaM bastiM praapyaanilaavRtam/ bastiM meDhraM gudaM caiva pradahan sraavayedadhaH// SS6.58.23/ muutraM haaridramathavaa saraktaM raktameva vaa/ kRcchraat pravartate jantoruSNavaataM vadanti tam// SS6.58.24/ vizadaM piitakaM muutraM sadaahaM bahalaM tathaa/ zuSkaM bhavati yaccaapi rocanaacuurNasannibham// SS6.58.25/ muutraukasaadaM taM vidyaadrogaM pittakRtaM budhaH/ picchilaM saMhataM zvetaM tathaa kRcchrapravartanam// SS6.58.26/ zuSkaM bhavati yaccaapi zaGkhacuurNaprapaaNDuram/ muutraukasaahaM taM vidyaadaamayaM &dvaadazaM kaphaat// SS6.58.27/ kaSaayakalkasarpiMSi bhakSyaan lehaan payaaMsi ca/ kSaaramadyaasavasvedaan(kSaaramadhvaasavasvedaan) bastiiMzcottarasaMjJitaan// SS6.58.28/ vidadhyaanmatimaaMstatra vidhiM caazmarinaazanam/ muutrodaavartayogaaMzca kaartsnyenaatra& prayojayet// SS6.58.29/ kalkamervaarubiijaanaamakSamaatraM sasaindhavam/ dhaanyaamlayuktaM piitvaiva muutrakRcchraat pramucyate// SS6.58.30/ suraaM sauvarcalavatiiM muutrakRcchrii pibennaraH/ madhu maaMsopadaMzaM vaa pibedvaa+apyatha gauDikam// SS6.58.31/ pibet kuGkumakarSaM vaa madhuudakasamaayutam/ raatriparyuSitaM praatastathaa sukhamavaapnuyaat// SS6.58.32/ daaDimaamlaaM &yutaaM mukhyaamelaajiirakanaagaraiH/ piitvaa suraaM salavaNaaM muutrakRcchraat pramucyate// SS6.58.33/ pRthakparNyaadivargasya muulaM gokSurakasya ca/ ardhaprasthena toyasya pacet kSiiracaturguNam// SS6.58.34/ kSiiraavaziSTaM tacchiitaM &sitaakSaudrayutaM pibet/ naro maarutapittotthamuutraghaatanivaaraNam// SS6.58.35/ niSpiiDya vaasasaa samyagvarco raasabhavaajinoH/ rasasya kuDavaM tasya pibenmuutrarujaapaham// SS6.58.36/ mustaabhayaadevadaarumuurvaaNaaM madhukasya ca/ pibedakSasamaM kalkaM muutradoSanivaaraNam// SS6.58.37/ abhayaamalakaakSaaNaaM kalkaM badarasaMmitam/ ambhasaa+alavaNopetaM pibenmuutrarujaapaham// SS6.58.38/ udumbarasamaM kalkaM draakSaayaa jalasaMyutam/ pibet paryuSitaM &raatrau ziitaM muutrarujaapaham// SS6.58.39/ nidigdhikaayaaH svarasaM pibet kuDavasaMmitam/ muutradoSaharaM kalyamathavaa kSaudrasaMyutam// SS6.58.40/ prapiiDyaamalakaanaaM tu rasaM kuDavasaMmitam/ piitvaa+agadii bhavejjanturmuutradoSarujaaturaH// SS6.58.41/ dhaatriiphalarasenaivaM suukSmailaaM vaa pibennaraH/ piSTvaa+athavaa suziitena zaalitaNDulavaariNaa// SS6.58.42/ taalasya taruNaM muulaM trapusasya rasaM tathaa/ zvetaM karkaTakaM caiva praatastu payasaa pibet// SS6.58.43/ zRtaM vaa madhuraiH kSiiraM sarpirmizraM pibennaraH/ muutradoSavizuddhyarthaM tathaivaazmarinaazanam&// SS6.58.44/ balaazvadaMSTraakrauJcaasthikokilaakSakataNDulaan/ zataparvakamuulaM ca devadaaru sacitrakam// SS6.58.45/ akSabiijaM ca surayaa kalkiikRtya pibennaraH/ muutradoSavizuddhyarthaM tathaivaazmarinaazanam&// SS6.58.46/ paaTalaakSaaramaahRtya saptakRtvaH parisrutam/ pibenmuutravikaaraghnaM saMsRSTaM tailamaatrayaa// SS6.58.47/ nalaazmabhedadarbhekSutrapusairvaarubiijakaan/ kSiire parizRtaan tatra pibet sarpiH samaayutaan// SS6.58.48/ paaTalyaa yaavazuukaacca paaribhadraattilaadapi/ kSaarodakena matimaan tvageloSaNacuurNakam// SS6.58.49/ pibedguDena mizraM vaa lihyaallehaan pRthak pRthak/ ata uurdhvaM pravakSyaami muutradoSe kramaM hitam// SS6.58.50/ snehasvedopapannaanaaM hitaM teSu virecanam/ tataH saMzuddhadehaanaaM hitaazcottarabastayaH// SS6.58.51/ striiNaamatiprasaGgena zoNitaM yasya dRzyate&/ maithunoparamastasya bRMhaNazca vidhiH smRtaH// SS6.58.52/ taamracuuDavasaa tailaM hitaM cottarabastiSu/ vidhaanaM tasya puurvaM hi vyaasataH parikiirtitam// SS6.58.53/ kSaudraardhapaatraM dattvaa ca paatraM tu kSiirasarpiSaH/ zarkaraayaazca cuurNaM ca draakSaacuurNaM ca tatsamam// SS6.58.54/ svayaGguptaaphalaM caiva tathivekSurakasya ca/ pippaliicuurNasaMyuktamardhabhaagaM prakalpayet// SS6.58.55/ tadaikadhyaM samaaniiya khajenaabhipramanthayet/ tataH paaNitalaM cuurNaM liiDhvaa kSiiraM tataH pibet// SS6.58.56/ etat sarpiH prayuJjaanaH zuddhadeho naraH sadaa/ muutradoSaaJjayet &sarvaananyayogaiH sudurjayaan// SS6.58.57/ jayecchoNitadoSaaMzca vandhyaa garbhaM labheta ca/ naarii caitat prayuJjaanaa yonidosaat pramucyate// SS6.58.58/ balaa kolaasthi madhukaM zvadaMSTraa+atha zataavarii/ mRNaalaM ca kazeruzca biijaaniikSurakasya ca// SS6.58.59/ sahasraviiryaa+aMzumatii payasyaa saha kaalayaa/ zRgaalavinnaa+atibalaa bRMhaNiiyo gaNastathaa// SS6.58.60/ etaani samabhaagaani matimaan saha saadhayet/ caturguNena payasaa guDasya tulayaa saha// SS6.58.61/ droNaavaziSTaM tat puutaM pacettena ghRtaaDhakam/ tat siddhaM kalaze sthaapyaM kSaudraprasthena saMyutam// SS6.58.62/ sarpiretat prayuJjaano muutradoSaat pramucyate/ tugaakSiiryaazca cuurNaani zarkaraayaastathaiva ca// SS6.58.63/ kSaudreNa tulyaanyaaloDya prazaste+ahani lehayet/ tasya khaadedyathaazakti maatraaM kSiiraM tataH pibet// SS6.58.64/ zukradoSaaJjayenmartyaH praazya samyak suyantritaH/ vyavaayakSiiNaretaastu sadyaH saMlabhate sukham// SS6.58.65/ ojasvii balavaanmartyaH pibenneva ca hRSyati/ citrakaH saarivaa caiva balaa kaalaanusaarivaa// SS6.58.66/ draakSaa vizaalaa pippalyastathaa citraphalaa bhevet/ tathaiva madhukaM pathyaaM dadyaadaamalakaani ca// SS6.58.67/ ghRtaaDhakaM pacedebhiH &kalkaiH karSasamanvitaiH/ kSiiradroNe jaladroNe tatsiddhamavataarayet// SS6.58.68/ ziitaM parisrutaM caiva zarkaraaprasthasaMyutam/ tugaakSiiryaazca tat sarvaM matimaan parimizrayet// SS6.58.69/ tato mitaM pibetkaale yathaadoSaM yathaabalam/ vaataretaaH zleSmaretaaH pittaretaastu yo bhavet// SS6.58.70/ raktaretaa granthiretaaH pibedicchannarogataam/ jiivaniiyaM ca vRSyaM ca sarpiretadbalaavaham// SS6.58.71/ &prakSaahitaM ca dhanyaM ca sarvarogaapahaM zivam/ sarpiretat prayuJjaanaa strii garbhaM labhate+aciraat// SS6.58.72/ asRgdoSaaJjayeccaapi yonidoSaaMzca saMhataan/ muutradoSeSu sarveSu kuryaadetaccikitsitam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre muutraaghaatapratiSedho naama (viMzo+adhyaayaH, aaditaH) aSTapaJcaazattamo+adhyaayaH//58// uunaSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.59.1/ athaato muutrakRcchrapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.59.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.59.3/ vaatena pittena kaphena sarvaistathaa+aabhighaataiH zakRdazmariibhyaam/ tathaa+aparaH zarkarayaa sukaSTo muutropaghaataH kathito+aSTamastu// SS6.59.4/ alpamalpaM samutpiiDya muSkamehanabastibhiH/ phaladbhiriva kRcchreNa vaataaghaatena mehati// SS6.59.5/ haaridramuSNaM raktaM vaa muSkamehanabastibhiH/ agninaa dahyamaanaabhaiH pittaaghaatena mehati// SS6.59.6/ snigdhaM zuklamanuSNaM ca muSkamehanabastibhiH/ saMhRSTaromaa gurubhiH zleSmaaghaatena mehati// SS6.59.7/ daahaziitarujaaviSTo naanaavarNaM muhurmuhuH/ taamyamaanastu kRcchreNa sannipaatena mehati// SS6.59.8/ muutravaahiSu zalyena kSateSvabhihateSu ca/ srotaHsu muutraaghaatastu jaayate bhRzavedanaH&// SS6.59.9/ vaatabastestu tulyaani tasya liGgaani lakSayet/ zakRtastu pratiighaataadvaayurviguNataaM gataH// SS6.59.10/ aadhmaanaM ca sazuulaM ca muutrasaGgaM karoti hi/ azmariihetukaH puurvaM muutraghaata udaahRtaH// SS6.59.11/ azmarii zarkaraa caiva &tulye saMbhavalakSaNaiH/ zarkaraayaa vizeSaM tu zRNu kiirtayato mama// SS6.59.12/ pacyamaanasya pittena bhidyamaanasya vaayunaa/ zleSmaNo+avayavaa bhinnaaH zarkaraa iti saMjJitaaH// SS6.59.13/ hRtpiiDaa vepathuH zuulaM kukSau& vahniH sudurbalaH/ taabhirbhavati muurcchaa ca muutraaghaatazca daaruNaH// SS6.59.14/ muutraveganirastaasu taasu zaamyati vedanaa/ &yaavadanyaa punarnaiti guDikaa srotaso mukham// SS6.59.15/ zarkaraasaMbhavasyaitanmuutraaghaatasya lakSaNam/ cikitsitamathaiteSaamaSTaanaamapi vakSyate// SS6.59.16/ azmariiM ca samaazritya yaduktaM prasamiikSya tat/ yathaadoSaM prayuJjiita snehaadimapi ca kramam// SS6.59.17/ zvadaMSTraazmabhidau kumbhiiM hapuSaaM kaNTakaarikaam/ balaaM zataavariiM raasnaaM varuNaM girikarNikaam// SS6.59.18/ tathaa vidaarigandhaadiM saMhRtya traivRtaM pacet/ tailaM ghRtaM vaa tat peyaM tena vaa+apyanuvaasanam// SS6.59.19/ dadyaaduttarabastiM ca vaatakRcchropazaantaye/ zvadaMSTraasvarase tailaM saguDakSiiranaagaram// SS6.59.20/ paktvaa tat puurvavadyojyaM tatraanilarujaapaham/ tRNotpalaadikaakoliinyagrodhaadigaNaiH kRtam(zRtam)// SS6.59.21/ piitaM ghRtaM pittakRcchraM naazayet kSiirameva vaa/ dadyaaduttarabastiM ca pittakRcchropazaantaye// SS6.59.22/ ebhireva kRtaH snehastrividheSvapi bastiSu/ hitaM virecanaM cekSukSiiradraakSaarasairyutam// SS6.59.23/ surasoSakamustaadau varuNaadau ca &yat kRtam/ tailaM tathaa yavaagvaadi &kaphaaghaate prazasyate// SS6.59.24/ yathaadoSocchrayaM kuryaadetaaneva ca sarvaje/ phalguvRzciiradarbhaazmasaaracuurNaM ca vaariNaa// SS6.59.25/ surekSurasadarbhaambupiitaM kRcchrarujaapaham/ tathaa+abhighaataje kuryaat sadyovraNacikitsitam// SS6.59.26/ muutrakRcchre zakRjjaate kaaryaa vaataharii kriyaa/ svedaavagaahaavabhyaGgabasticuurNakriyaastathaa// SS6.59.27/ ye tvanye tu tathaa kRcchre tayoH proktaH kriyaavidhiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate kaayacikitsaatantre muutrakRcchrapratiSedho naama (ekaviMzatitamo+adhyaayaH, aaditaH) ekonaSaSTitamo+adhyaayaH//59// SaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.60.1/ athaato+amaanuSopasargapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.60.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.60.3/ nizaacarebhyo rakSyastu nityameva kSataaturaH/ iti yat praagabhihitaM vistarastasya vakSyate// SS6.60.4/ guhyaanaagatavijJaanamanavasthaa+asahiSNutaa/ kriyaa vaa+amaanuSii yasmin sagrahaH parikiirtyate// SS6.60.5/ azuciM bhinnamaryaadaM kSataM vaa yadi vaa+akSatam/ hiMsyurhiMsaavihaaraarthaM satkaaraarthamathaapi vaa// SS6.60.6/ asaGkhyeyaa grahagaNaa grahaadhipatayastu ye/ vyajyante vividhaakaaraa bhidyante te tathaa+aSTadhaa// SS6.60.7/ devaastathaa zatrugaNaazca teSaaM gandharvayakSaaH pitaro bhujaGgaaH/ rakSaaMsi yaa caapi pizaacajaatireSo+aSTako devagaNo grahaakhyaH// SS6.60.8/ saMtuSTaH zucirapi ceSTagandhamaalyo nistandrii hyavitathasaMskRtaprabhaaSii/ tejasvii sthiranayano varapradaataa brahmaNyo bhavati naraH sa devajuSTaH// SS6.60.9/ saMsvedii dvijagurudevadoSavaktaa jihmaakSo vigatabhayo vimaargadRSTiH/ santuSTo bhavati na caannapaanajaatairduSTaatmaa bhavati ca devazatrujuSTaH// SS6.60.10/ hRSTaatmaa pulinavanaantaropasevii svaacaaraH priyaparigiitagandhamaalyaH/ nRtyan vai prahasati caaru caalpazabdaM gandharvagrahaparipiiDito manuSyaH// SS6.60.11/ taamraakSaH priyatanuraktavastradhaarii gambhiiro &drutamatiralpavaak sahiSzuH/ tejasvii vadati ca kiM dadaami kasmai yo yakSagrahaparipiiDito manuSyaH// SS6.60.12/ pretebhyo visRjati saMstareSu piNDaan zaantaatmaa jalamapi caapasavyavastraH/ maaMsepsustilaguDapaayasaabhikaamastadbhukto& bhavati pitRgrahaabhibhuutaH// SS6.60.13/ bhuumau yaH prasarati sarpavat kadaacit sRkkiNyau vilikhati& jihvayaa tathaiva/ nidraalurguDamadhudugdhapaayasepsurvijJeyo bhavati bhujaGgamena juSTaH// SS6.60.14/ maaMsaasRgvividhasuraavikaaralipsurnirlajjo bhRzamatiniSThuro+atizuuraH/ krodhaalurvipulabalo nizaavihaarii zaucadviD bhavati ca rakSasaa gRhiitaH// SS6.60.15/ uddhastaH kRzaparuSazcirapralaapii durgandho bhRzamazucistathaa+atilolaH/ bahvaazii vijanahimaamburaatrisevii &vyaavigno bhramati rudan pizaacajuSTaH// SS6.60.16/ sthuulaakSastvaritagatiH svaphenalehii nidraaluH patati ca kampate ca yo+ati/ yazcaadridviradanagaadivicyutaH san saMsRSTo na bhavati vaardhakena juSTaH// SS6.60.17/ devagrahaaH paurNamaasyaamasuraaH sandhyayorapi/ gandharvaaH praayazo+aSTamyaaM yakSaazca pratipadyatha// SS6.60.18/ kRSNakSaye ca pitaraH pazcamyaamapi coragaaH/ rakSaaMsi nizi paizaacaazcaturdazyaaM vizanti ca// SS6.60.19/ darpaNaadiin yathaa chaayaa ziitoSNaM praaNino yathaa/ svamaNiM bhaaskarasyosraa yathaa dehaM ca dehadhRk/ vizanti ca na dRzyante grahaastadvacchariiriNam// SS6.60.20/ tapaaMsi tiivraaNi tathaiva daanaM vrataani dharmo niyamaazca satyam/ guNaastathaa+aSTaavapi teSu nityaa vyastaaH samastaazca yathaaprabhaavam// SS6.60.21/ na te manuSyaiH saha saMvizanti na vaa manuSyaan kvacidaavizanti/ ye tvaavizantiiti vadanti mohaatte bhuutavidyaaviSayaadapohyaaH// SS6.60.22/ teSaaM grahaaNaaM paricaarakaa ye koTiisahasraayutapadmasaMkhyaaH/ asRgvasaamaaMsabhujaH subhiimaa nizaavihaaraazca tamaavizanti// SS6.60.23/ nizaacaraaNaaM teSaaM hi ye devagaNamaazritaaH/ te tu tatsattvasaMsargaadvijJeyaastu tadaJjanaaH// SS6.60.24/ devagrahaa iti punaH procyante+azucayazca& ye/ devavacca namasyante pratyarthyante ca devavat// SS6.60.25/ &svaamiziilakriyaacaaraaH krama eSa suraadiSu/ nirRteryaa duhitarastaasaaM sa prasavaH smRtaH// SS6.60.26/ satyatvaadapavRtteSu vRttisteSaaM gaNaiH kRtaa/ hiMsaavihaaraa ye keciddevabhaavabhupaazritaaH&// SS6.60.27/ bhuutaaniiti kRtaa saMjJaa teSaaM saMjJaapravaktRbhiH/ grahasaMjJaani bhuutaani yasmaadvettyanayaa bhiSak// SS6.60.28/ vidyayaa bhuutavidyaatvamata eva nirucyate/ teSaaM zaantyarthamanvicchan vaidyastu susamaahitaH// SS6.60.29/ japaiH saniyamairhomairaarabheta cikitsitum/ raktaani gandhamaalyaani biijaani madhusarpiSii// SS6.60.30/ bhakSyaazca sarve sarveSaaM saamaanyo vidhirucyate/ vastraaNi gandhamaalyaani maaMsaani& rudhiraaNi ca// SS6.60.31/ yaani yeSaaM yatheSTaani taani tebhyaH pradaapayet/ hiMsanti manujaan yeSu praayazo divaseSu tu// SS6.60.32/ dineSu teSu deyaani tadbhuutavinivRttaye/ devagrahe devagRhe hutvaa+agniM praapayed(daapayed)balim// SS6.60.33/ kuzasvastikapuupaajyacchatrapaayasasaMbhRtam/ asuraaya yathaakaalaM vidadhyaaccatvaraadiSu// SS6.60.34/ gandharvasya gavaaM madhye &madyamaaMsaambujaaGgalam/ hRdye vezmani yakSasya kulmaaSaasRksuraadibhiH// SS6.60.35/ atimuktakakundaabjaiH puSpaizca vitaredbalim/ nadyaaM pitRgrahaayeSTaM kuzaastaraNabhuuSitam// SS6.60.36/ tatraivopahareccaapi naagaaya vividhaM balim/ catuSpathe raakSasasya bhiimeSu gahaneSu vaa// SS6.60.37/ zuunyaagaare pizaacasya tiivraM balimupaaharet/ puurvamaacaritairmantrairbhuutavidyaanidarzitaiH// SS6.60.38/ na zakyaa balibhirjetuM yogaistaan samupaacaret/ ajarkSacarmaromaaNi zalyakoluukayostathaa// SS6.60.39/ hiGguM muutraM ca bastasya dhuumamasya prayojayet/ etena zaamyati kSipraM balavaanapi yo grahaH// SS6.60.40/ gajaahvapippaliimuulavyoSaamalakasarSapaan/ godhaanakulamaarjaaraRSyapittaprapeSitaan&// SS6.60.41/ nasyaabhyaJjanasekeSu vidadhyaadyogatattvavit/ svaraazvaazvataroluukakarabhazvazRgaalajam// SS6.60.42/ puriiSaM &gRdhrakaakaanaaM varaahasya ca peSayet/ bastamuutreNa tatsiddhaM tailaM syaat puurvavaddhitam// SS6.60.43/ ziriiSabiijaM lazunaM zuNThiiM siddhaarthakaM vacaam/ maJjiSThaaM rajaniiM kRSNaaM bastamuutreNa peSayet// SS6.60.44/ vartyazchaayaavizuSkaastaaH sapittaa nayanaaJjanam/ naktamaalaphalaM vyoSaM muulaM zyonaakabilvayoH// SS6.60.45/ haridre ca kRtaa vartyaH puurvavannayanaaJjanam/ saindhavaM kaTukaaM hiGguM vayaHsthaaM ca vacaamapi/ bastamuutreNa saMpiSTaM matsyapittena puurvavat// SS6.60.46/ ye ye grahaa na sidhyanti sarveSaaM nayanaaJjanam/ puuraaNasarpirlazunaM hiGgu siddhaarthakaM vacaa// SS6.60.47/ golomii caajalomii ca bhuutakezii jaTaa tathaa/ kukkuTaa sarpagandhaa ca tathaa kaaNavikaaNike// SS6.60.48/ vajraproktaa& vayaHsthaa ca zRGgii mohanavallikaa/ arkamuulaM trikaTukaM lataa srotojamaJjanam// SS6.60.49/ naipaalii haritaalaM ca rakSoghnaa ye ca kiirtitaaH/ siMhavyaaghrarkSamaarjaaradviipivaajigavaaM tathaa// SS6.60.50/ zvaavicchalyakagodhaanaamuSTrasya nakulasya ca/ viTtvagromavasaamuutraraktapittanakhaadayaH// SS6.60.51/ asmin varge bhiSak kuryaattailaani ca ghRtaani ca/ paanaabhyaJjananasyeSu taani yojyaani jaanataa// SS6.60.52/ avapiiDe+aJjane caiva vidadhyaadguTikiikRtam/ vidadhiita pariiSeke kvathitaM cuurNitaM tathaa// SS6.60.53/ uddhuulane zlakSNapiSTaM pradehe caavacaarayet/ eSa sarvavikaaraaMstu maanasaanaparaajitaH// SS6.60.54/ hanyaadalpena kaalena snehaadirapi ca &kramaH/ na &caacaukSaM prayuJjiita prayogaM devataagrahe// SS6.60.55/ Rte pizaacaadanyatra pratikuulaM na caacaret/ vaidyaaturau nihanyuste dhruvaM kruddhaa majaujasaH// SS6.60.56/ hitaahitiiye yaccoktaM nityameva samaacaret/ tataH praapsyati siddhiM ca yazazca vipulaM bhiSak// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate naama (prathamo+adhyaayaH, aaditaH) SaSTitamo+adhyaayaH//60// ekaSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.61.1/ athaato+apasmaarapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.61.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.61.3/ smRtirbhuutaarthavijJaanamapazca parivarjane/ apasmaara iti proktastato+ayaM vyaadhirantakRt// SS6.61.4/ mithyaatiyogendriyaarthakarmaNaamabhisevanaat/ viruddhamalinaahaaravihaarakupitairmalaiH// SS6.61.5/ veganigrahaziilaanaamahitaazucibhojinaam/ rajastamobhibhuutaanaaM gacchataaM ca rajasvalaam// SS6.61.6/ tathaa kaamabhayodvegakrodhazokaadibhirbhRzam/ cetasyabhihate puMsaamapasmaaro+abhijaayate// SS6.61.7/ hRtkampaH zuunyataa svedo dhyaanaM muurcchaa pramuuDhataa/ nidraanaazazca tasmiMstu bhaviSyati bhavantyatha// SS6.61.8/ saMjJaavaheSu srotaHsu doSavyaapteSu maanavaH/ rajastamaHpariiteSu muuDho bhraantena cetasaa// SS6.61.9/ vikSipan hastapaadaM ca vijihmabhruurvilocanaH/ dantaan khaadan vaman phenaM vivRtaakSaH patet kSitau// SS6.61.10/ alpakaalaanataraM caapi punaH saMjJaaM labheta saH/ so+apasmaara iti proktaH sa ca dRSTazcaturvidhaH// SS6.61.11/ vaatapittakaphairnRRNaaM caturthaH sannipaatataH/ vepamaano dazan dantaan zvasan phenaM vamannapi// SS6.61.12/ yo bruuyaadvikRtaM sattvaM kRSNaM maamanudhaavati/ tato me cittanaazaH syaat so+apasmaaro+anilaatmakaH// SS6.61.13/ tRTtaapasvedamuurcchaarto dhunvannaGgaani vihvalaH/ yo bruuyaadvikRtaM sattvaM piitaM maamanudhaavati// SS6.61.14/ tato me cittanaazaH syaat sa pittabhava ucyate/ ziitahRllaasanidraartaH patan bhuumau vaman kapham// SS6.61.15/ yo bruuyaadvikRtaM sattvaM zuklaM maamanudhaavati/ tato me cittanaazaH syaat so+apasmaaraH kaphaatmakaH// SS6.61.16/ hRdi todastRDutkledastriSvapyeteSu saMkhyayaa/ pralaapaH kuujanaM klezaH pratyekaM tu bhavediha// SS6.61.17/ sarvaliGgasamavaayaH sarvadoSaprakopaje/ animittaagamaadvyaadhergamanaadakRte+api ca// SS6.61.18/ aagamaaccaapyapasmaaraM vadantyanye na doSajam/ kramopayogaaddoSaaNaaM kSaNikatvaattathaiva ca// SS6.61.19/ aagamaadvaizvaruupyaacca sa tu nirvarNyate budhaiH/ deve varSatyapi yathaa bhuumau biijaani kaanicit// SS6.61.20/ zaradi pratirohanti tathaa vyaadhisamudbhavaH/ sthaayinaH kecidalpena kaalenaabhipravardhitaaH// SS6.61.21/ darzayanti vikaaraaMstu vizvaruupaannisargataH/ apasmaaro mahaavyaadhistasmaaddoSaja eva tu// SS6.61.22/ tasya kaaryo vidhiH sarvo ya unmaadeSu vakSyate/ puraaNasarpiSaH paanamabhyaGgazcaiva puujitaH// SS6.61.23/ upayogo grahoktaanaaM yogaanaaM tu vizeSataH/ tataH sidhyanti te sarve yogairanyaizca saadhayet/ zigrukaTvaGgakiNvaahinimbatvagrasasaadhitam// SS6.61.24/ caturguNe gavaaM muutre tailaabhyaJjane hitam/ godhaanakulanaagaanaaM pRSatarkSagavaamapi// SS6.61.25/ pitteSu siddhaM tailaM ca paanaabhyaGgeSu puujitam/ tiikSNairubhayatobhaagaiH zirazcaapi vizodhayet// SS6.61.26/ puujaaM rudrasya kurviita tadgaNaanaaM ca nityazaH/ vaatikaM bastibhizcaapi paittikaM tu virecanaiH// SS6.61.27/ kaphajaM vamanairdhiimaanapasmaaramupaacaret/ kulatthayavakolaani zaNabiijaM palaGkaSaam// SS6.61.28/ jaTilaaM paJcamuulyau dve pathyaaM cotkvaathya yatnataH/ bastamuutrayutaM sarpiH pacettadvaatike hitam// SS6.61.29/ kaakolyaadipratiivaapaM siddhaM ca prathame gaNe/ payomadhusitaayuktaM ghRtaM tat paittike hitam// SS6.61.30/ kaakolyaadipratiivaapaM siddhaM ca prathame gaNe/ payomadhusitaayuktaM ghRtaM tat paittike hitam// SS6.61.31/ suradrumavacaakuSThasiddhaarthavyoSahiGgubhiH/ maJjiSThaarajaniiyugmasamaGgaatriphalaambudaiH// SS6.61.32/ karaJjabiijazairiiSagirikarNiihutaazanaiH/ siddhaM siddhaarthakaM naama sarpirmuutracaturguNam// SS6.61.33/ kRmikuSThagarazvaasabalaasaviSamajvaraan/ sarvabhuutagrahonmaadaanapasmaaraaMzca naazayet// SS6.61.34/ dazamuulendravRkSatvaGmuurvaabhaargiiphalatrikaiH/ zampaakazreyasiisaptaparNaapaamaargaphalgubhiH// SS6.61.35/ zRtaiH kalkaizca bhuunimbapuutiikavyoSacitrakaiH/ trivRtpaaThaanizaayugmasaarivaadvayapauSkaraiH// SS6.61.36/ kaTukaayaasadantyugraaniiliniikrimizatrubhiH&/ sarpirebhizca gokSiiradadhimuutrazakRdrasaiH// SS6.61.37/ saadhitaM paJcagavyaakhyaM sarvaapasmaarabhuutanut/ caaturthakakSayazvaasaanunmaadaaMzca niyacchati// SS6.61.38/ bhaargiizRte pacet kSiire zaalitaNDulapaayasam/ tryahaM zuddhaaya taM bhoktuM varaahaayopakalpayet// SS6.61.39/ jJaatvaa ca madhuriibhuutaM taM vizasyaannamuddharet/ triin bhaagaaMstasya cuurNasya kiNvabhaagena saMsRjet// SS6.61.40/ maNDodakaarthe deyazca bhaargiikvaathaH suziitalaH/ zuddhe kumbhe nidadhyaacca saMbhaaraM taM suraaM tataH// SS6.61.41/ jaatagandhaaM jaatarasaaM paayayedaaturaM bhiSak/ siraaM vidhyedatha praaptaaM maGgalyaani ca dhaarayet// iti susrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate bhuutavidyaatantre+apasmaarapratiSedho naama (dvitiiyo+adhyaayaH, aaditaH) ekaSaSTitamo+adhyaayaH//61// dviSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.62.1/ athaata unmaadapratiSedhamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.62.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.62.3/ madayantyuddhataa(madayantyudgataa) doSaa yasmaadunmaargamaazritaaH&/ maanaso+ayamato vyaadhirunmaada iti kiirtitaH&// SS6.62.4/ ekaikazaH& samastaizca doSairatyarthamuurcchitaiH/ maanasena ca duHkhena sa paJcavidha ucyate// SS6.62.5/ viSaadbhavati SaSThazca yathaasvaM tatra bheSajam/ sa caapravRddhastaruNo madasaMjJaaM bibharti ca// SS6.62.6/ mohodvegau svanaH zrotre gaatraaNaamapakarSaNam/ atyutsaaho+arucizcaanne svapne kaluSabhojanam&// SS6.62.7/ vaayunonmathanaM caapi &bhramazcakragatasya vaa/ yasya syaadacireNaiva unmaadaM so+adhigacchati// SS6.62.8/ ruukSacchaviH paruSavaagdhamaniitato vaa &ziitaaturaH kRzatanuH sphuritaaGgasandhiH/ aasphoTayasyaTati gaayati nRtyaziilo vikrozati bhramati caapyanilaprakopaat// SS6.62.9/ tRTsvedadaahabahulo bahubhigvinidraazchaayaahimaanilajalaantavihaarasevii/ tiikSNo himaambuni caye+api sa vahnizaGkii pittaaddivaa nabhasi pazyati taarakaazca// SS6.62.10/ chardyagnisaadasadanaarucikaasayukto yoSidviviktaratiralpamatipracaaraH/ nidraaparo+alpakathano+alpabhuguSNasevii raatrau bhRzaM bhavati caapi kaphaprakopaat// SS6.62.11/ sarvaatmake pavanapittakaphaa yathaasvaM saMharSitaa iva ca liGgamudiirayanti// SS6.62.12/ caurairnarendrapuruSairaribhistathaa+anyairvitraasitasya dhanabaandhavasaMkSayaadvaa/ gaaDhaM kSate manasi ca priyayaa riraMsorjaayeta cotkaTataro manaso vikaaraH// SS6.62.13/ citraM sa jalpati manonugataM visaMjJo gaayatyatho hasati roditi &muuDhasaMjJaH/ raktekSaNo hatabalendriyabhaaH sudiinaH zyaavaanano viSakRto&+atha bhavet paraasuH// SS6.62.14/ snigdhaM svinnaM tu manujamunmaadaartaM vizodhayet/ tiikSNairubhayatobhaagaiH zirasazca virecanaiH// SS6.62.15/ vividhairavapiiDaizca sarSapasnehasaMyutaiH/ yojayitvaa tu taccuurNaM ghraaNe &tasya prayojayet// SS6.62.16/ satataM dhuupayeccainaM zvagomaaMsaiH supuutibhiH/ sarSapaanaaM ca tailena nasyaabhyaGgau hitau sadaa// SS6.62.17/ darzayedadbhutaanyasya vadennaazaM priyasya vaa/ bhiimaakaarairnarairnaagairdaantairvyaalaizca nirviSaiH// SS6.62.18/ bhiiSayet saMyataM paazaiH kazaabhirvaa+atha taaDayet/ yantrayitvaa suguptaM vaa traasayettaM tRNaagninaa// SS6.62.19/ jalena tarjayedvaa+api rajjughaatairvibhaavayet/ balavaaMzcaapi saMrakSet jale+antaH parivaasayet/ pratudedaarayaa cainaM marmaaghaataM vivarjayet/ vezmano+antaH pravizyainaM rakSaMstadvezma diipayet// SS6.62.20/ saapidhaane &jaratkuupe satataM vaa nivaasayet/ tryahaattryahaadyavaaguuzca &tarpaNaan vaa pradaapayet// SS6.62.21/ kevalaanambuyuktaan vaa kulmaaSaan vaa bahuzrutaH/ hRdyaM yaddiipaniiyaM ca tatpathyaM tasya bhojayet(yojayet)// SS6.62.22/ (viDaGgatriphalaamustamaJjiSThaadaaDimotpalaiH/ zyaamailavaalukailaabhizcandanaamaradaarubhiH// SS6.62.23/ barhiSTharajaniikuSThaparNiniisaarivaadvayaiH/ hareNukaatrivRddantiivacaataaliisakezaraiH// SS6.62.24/ dvikSiiraM saadhitaM sarpirmaalatiikusumaiH saha/ gulmakaasajvarazvaasakSayonmaadanivaaraNam// SS6.62.25/ etadeva hi saMpakvaM jiivaniiyopasaMbhRtam/ caturguNena dugdhena mahaakalyaaNamucyate// SS6.62.26/ apasmaaraM grahaM zoSaM klaibyaM kaarzyamabiijataam/ ghRtametannihantyaazu ye caadau gaditaa gadaaH// SS6.62.27/ barhiSThakuSThamaJjiSThaakaTukailaanizaahvayaiH/ tagaratriphalaahiGguvaajigandhaamaradrumaiH// SS6.62.28/ vacaa+ajamodaakaakoliimedaamadhukapadmakaiH/ sazarkaraM hitaM sarpiH pakvaM kSiiracaturguNam// SS6.62.29/ baalaanaaM grahajuSTaanaaM puMsaaM duSTaalparetasaam/ khyaataM phalaghRtaM striiNaaM vandhyaanaaM caazu garbhadam//) SS6.62.30/ brahmiimaindriiM viDaGgaani vyoSaM hiGgu suraaM jaThaam/ viSaghniiM lazunaM raasnaaM vizalyaaM surasaaM vacaam// SS6.62.31/ jyotiSmatiiM &naagaraM ca anantaamabhayaaM tathaa/ sauraaSTriiM ca samaaMzaani &gajamuutreNa peSayet// SS6.62.32/ chaayaavizuSkaastadvartiiryojayedvidhikovidaH/ avapiiDe+aJjane+abhyaGge nasye dhuume pralepane// SS6.62.33/ uropaaGgalalaaTeSu siraazcaasya vimokSayet/ apasmaarakriyaaM caapi grahoddiSTaaM ca kaarayet// SS6.62.34/ zaantadoSaM vizuddhaM ca snehabastibhiraacaret/ unmaadeSu ca sarveSu kuryaaccattaprasaadanam/ mRdupuurvaaM made+apyevaM kriyaaM mRdviiM prayojayet// SS6.62.35/ zokazalyaM vyapanayedunmaade paJcame bhiSak/ viSaje mRdupuurvaaM ca viSaghniiM kaarayet kriyaam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantraantargate bhuutavidyaatantre unmaadapratiSedho naama (tRtiiyo+adhyaayaH, aaditaH) dviSaSTitamo+adhyaayaH//62// triSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.63.1/ athaato rasabhedavikalpamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.63.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.63.3/ doSaaNaaM paJcadazadhaa prasaro+abhihitastu yaH/ triSaSTyaa rasabhedaanaaM tatprayojanamucyate// SS6.63.4/ avidagdhaa vidagdhaazca bhidyante te triSaSTidhaa/ rasabhedatriSaSTiM tu viikSya viikSyaavacaarayet// SS6.63.5/ &ekaikenaanugamanaM bhaagazo yadudiiritam/ &doSaaNaaM tatra matimaan triSaSTiM tu prayojayet// SS6.63.6/ yathaakramapravRttaanaaM dvikeSu madhuro rasaH/ paJcaanukramate yogaanamlazcatura eva tu// SS6.63.7/ triiMzcaanugacchati raso lavaNaH kaTuko dvayam/ tiktaH kaSaayamanveti te dvikaa daza paJca ca// SS6.63.8/ tadyathaa madhuraamlaH, madhuralavaNaH, madhurakaTukaH, madhuratiktaH, madhurakaSaayaH, ete paJcaanukraantaa madhureNa; amlalavaNaH, amlakaTukaH, amlatiktaH, amlakaSaayaH, ete catvaaro+anukraantaa amlena; lavaNakaTukaH, lavaNatiktaH, lavaNakaSaayaH, ete trayo+anukaantaa lavaNena; kaTutiktaH, kaTukaSaayaH, dvaavetaavanukraantau kaTukena; tiktakaSaayaH eka evaanukraantastiktena; &evamete paJcadaza dvikasaMyogaa vyaakhyaataaH// SS6.63.9/ trikaan vakSyaamaH aadau prayujyamaanastu madhuro daza gacchati/ SaTamlo lavaNastasmaadardhamekaM tathaa& kaTuH// SS6.63.10/ tadyathaa madhuraamlalavaNaH, madhuraamlakaTukaH, madhuraamlatiktaH, madhuraamalakaSaayaH, madhuralavaNakaTukaH, madhuralavaNaatiktaH, madhuralavaNakaSaayaH, madhurakaTukatiktaH, madhurakaTukaSaayaH, madhuratiktakaSaayaH, evameSaaM dazaanaaM trikasaMyogaanaamaadau madhuraH prayujyate; amlalavaNakaTukaH, amlalavaNatiktaH, amlalavaNakaSaayaH, amlakaTutiktaH, amlakaTukaSaayaH, amlatiktakaSaayaH, evameSaaM SaNNaamaadaavamlaH prayujyate; lavaNakaTutiktaH, lavaNakaTukaSaayaH, lavaNatiktakaSaayaH, evameSaaM trayaaNaamaadau lavaNaH prayujyate; kaTutiktakaSaayaH, evamekasyaadau kaTukaH prayujyate; evamete trikasaMyogaa viMzatirvyaakhyaataaH// SS6.63.11/ catuSkaan vakSyaamaH/ catuSkarasasaMyogaanmadhuro daza gacchati/ caturo+amlo+anugacchecca lavaNastvekameva tu// SS6.63.12/ madhuraamlalavaNakaTukaH, madhuraamlalavaNatiktaH, madhuraamlalavaNakaSaayaH, madhuraamlakaTukatiktaH, madhuraamlakaTukaSaayaH, madhuraamlatiktakaSaayaH, madhuralavaNakaTukatiktaH, madhuralavaNakaTukaSaayaH, madhuralavaNatiktakaSaayaH, madhurakaTutiktakaSaayaH, evameSaaM dazaanaamaadau madhuraH prayujyate; amlalavaNakaTutiktaH, amlalavaNakaTukaSaayaH, amlalavaNatiktakaSaayaH, amlakaTutiktakaSaayaH, evameSaaM caturNaamaadaavamlaH; lavaNakaTutiktakaSaayaH, evamekasyaadau lavaNaH; evamete catuSkarasasaMyogaaH paJcadaza kiirtitaaH// SS6.63.13/ paJcakaan vakSyaamaH/ paJcakaan paJca madhura ekamamlastu gacchati// SS6.63.14/ madhuraamlalavaNakaTutiktaH, madhuraamlalavaNakaTukaSaayaH, madhuraamlalavaNatiktakaSaayaH, madhuraamlakaTutiktakaSaayaH, madhuralavaNakaTutiktakaSaayaH, evameSaaM paJcaanaamaadau madhuraH prayujyate; amlalavaNakaTutiktakaSaayaH, evamekasyaadaavamlaH; evamete SaT paJcakasaMyogaa vyaakhyaataaH// SS6.63.15/ SaTkamekaM vakSyaamaH; ekastu SaTkasaMyogaH madhuraamlalavaNakaTutiktakaSaayaH; eSa eka eva SaTsaMyogaH// SS6.63.16/ ekaikazca SaTsaa bhavanti madhuraH, amlaH, lavaNaH, kaTukaH, tiktaH, kaSaayaH, iti// SS6.63.17/ &bhavati caatra eSaa triSaSTirvyaakhyaataa &rasaanaaM rasacintakaiH/ doSabhedatriSaSTyaaM tu prayoktavyaa vicakSaNaiH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre tantrabhuuSaNaadhyaayeSu rasabhedavikalpaadhyaayo naama (prathamaH, aaditaH) triSaSTitamo+adhyaayaH//63// catuHSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.64.1/ athaataH svasthavRttamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.64.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.64.3/ suutrasthaane samuddiSTaH svastho bhavati yaadRzaH/ tasya& yadrakSaNaM taddhi cikitsaayaaH prayojanam// SS6.64.4/ tasya yadvRttamuktaM hi rakSaNaM ca mayaa++aaditaH/ tasminnarthaH samaasoktaa vistareNeha vakSyate// SS6.64.5/ yasmin yasminnRtau ye ye doSaaH kupyanti dehinaam/ teSu teSu pradaatavyaaH rasaaste te vijaanataa// SS6.64.6/ praklinnatvaacchariiraaNaaM varSaasu bhiSajaa khalu&/ mande+agnau kopamaayaanti sarveSaaM& maarutaadayaH// SS6.64.7/ tasmaat kledavizuddhyarthaM doSasaMharaNaaya& ca/ kaSaayatiktakaTukai rasairyuktamapadravam// SS6.64.8/ naatisnigdhaM naatiruukSamuSNaM diipanameva ca/ deyamannaM nRpataye yajjalaM coktamaaditaH// SS6.64.9/ taptaavaratamambho vaa pibenmadhusamaayutam/ ahni meghaanilaaviSTe+atyarthaziitaambusaGkule// SS6.64.10/ taruNatvaadvidaahaM ca gacchantyoSadhayastadaa/ matimaaMstannimittaM ca naativyaayaamamaacaret// SS6.64.11/ atyambupaanaavazyaayagraamyadharmaatapaaMstyajet/ bhuubaaSpaparihaaraarthaM zayiita ca vihaayasi// SS6.64.12/ ziite saagnau nivaate ca gurupraavaraNe gRhe/ yaayaannaagavadhuubhizca prazastaagurubhuuSitaH// SS6.64.13/ divaasvapnamajiirNaM ca varjayettatra yatnataH/ sevyaaH zaradi yatnena kaSaayasvaadutiktakaaH// SS6.64.14/ kSiirekSuvikRtikSaudrazaalimudgaadijaaGgalaaH/ zvetasrajazcandrapaadaaH pradoSe laghu caambaram// SS6.64.15/ salilaM ca prasannatvaat sarvameva tadaa hitam/ saraHsvaaplavanaM caiva kamalotpalazaaliSu// SS6.64.16/ pradoSe zazinaH paadaazcandanaM caanulepanam/ tiktasya sarpiSaH paanairasRksraavaizca yuktitaH// SS6.64.17/ varSaasuupacitaM pittaM hareccaapi virecanaiH/ nopeyaattiikSNamamloSNaM kSaaraM svapnaM divaa++aatapam// SS6.64.18/ raatrau jaagagNaM caiva maithunaM caapi varjayet/ (&svaaduziitajalaM medhyaM zucisphaTikanirmalam// SS6.64.19/ zaraccandraaMzunirdhautamagastyodayanirviSam/ prasannatvaacca salilaM sarvameva tadaa hitam// SS6.64.20/ sacandanaM sakarpuuraM vaasazcaamalinaM laghu/ bhajecca zaaradaM maalyaM siidhoH paanaM ca yuktitaH// SS6.64.21/ pittaprazamanaM yacca tacca sarvaM samaacaret/) (&hemantaH ziitalo ruukSo mandasuuryo+anilaakulaH// SS6.64.22/ tatastu ziitamaasaadya vaayustatra prakupyati/ koSThasthaH ziitasaMsparzaadantaHpiNDiikRto+analaH// SS6.64.23/ rasamucchoSayatyaazu tasmaat snigdhaM tadaa hitam/) hemante lavaNakSaaratiktaamlakaTukotkaTam// SS6.64.24/ sasarpistailamahimazanaM hitamucyate/ tiikSNaanyapi ca paanaani pibedagurubhuuSitaH&// SS6.64.25/ tailaaktasya sukhoSNe ca vaarikoSThe+avagaahanam/ saaGgaarayaane mahati kauzeyaastaraNaastRte// SS6.64.26/ zayiita zayane taistairvRto garbhagRhodare/ striiH zliSTvaa+agurudhuupaaDhyaaH piinorujaghanastaniiH// SS6.64.27/ prakaamaM ca niSeveta maithunaM tarpito nRpaH/ (&madhuraM tiktakaTukamamlaM lavaNameva ca// SS6.64.28/ annapaanaM tilaan maaSaaJchaakaani ca dadhiini ca/ tathekSuvikRtiiH zaaliin sugandhaaMzca navaanapi// SS6.64.29/ prasahaanuupamaaMsaani kravyaadabilazaayinaam/ audakaanaaM plavaanaaM ca paadinaaM copasevayet// SS6.64.30/ madyaani ca prasannaani yacca kiJcit balapradam/ kaamatastanniSeveta puSTimicchan himaagame// SS6.64.31/ divaasvapnamajiirNaM ca varjayettatra yatnataH/) eSa eva vidhiH kaaryaH zizire samudaahRtaH// SS6.64.32/ (&hemante nicitaH zleSmaa zaityaacchiitazariiriNaam/ auSNyaadvasante kupitaH kurute ca gadaan bahuun// SS6.64.33/ tato+amlamadhurasnigdhalavaNaani guruuNi ca/ varjayedvamanaadiini karmaaNyapi ca kaarayet// SS6.64.34/ SaSTikaannaM yavaaJchiitaan mudgaan niivaarakodravaan/ laavaadiviSkirarasairdadyaadyuusaizca yuktitaH// SS6.64.35/ paTolanimbavaartaakatiktakaizca himaatyaye/ sevenmadhvaasavaariSTaan siidhumaadhviikamaadhavaan// SS6.64.36/ vyaayaamamaJjanaM dhuumaM tiikSNaM ca kavalagraham/ sukhaambunaa ca sarvaarthaan seveta kusumaagame//) SS6.64.37/ tiikSNaruukSakaTukSaarakaSaayaM koSNamadravam/ yavamudgamadhupraayaM vasante bhojanaM hitam// SS6.64.38/ vyaayaamo+atra niyuddhaadhvazilaanirghaatajo/ utsaadanaM tathaa snaanaM vanitaaH kaananaani ca// SS6.64.39/ seveta nirhareccaapi hemantopacitaM kapham/ zirovirekavamananiruuhakavalaadibhiH// SS6.64.40/ varjayenmadhurasnigdhadivaasvapnagurudravaan/ vyaayaamamuSNamaayaasaM maithunaM parizoSi ca// SS6.64.41/ rasaaMzcaagniguNodrikataan nidaaghe parivarjayet/ saraaMsi sarito vaapiirvanaani ruciraaNi ca// SS6.64.42/ candanaani paraardhyaani srajaH sakamalotpalaaH/ taalavRntaanilaahaaraaMstathaa ziitagRhaaNi ca// SS6.64.43/ gharmakaale niSeveta vaasaaMsi sulaghuuni ca/ zarkaraakhaNDadigdhaani& sugandhiini himaani ca// SS6.64.44/ paanakaani ca seveta manthaaMzcaapi sazarkaraan/ bhojanaM ca hitaM ziitaM saghRtaM madhuradravam// SS6.64.45/ zRtena payasaa raatrau zarkaraamadhureNa ca/ pratyagrakusumaakiirNe zayane harmyasaMsthite// SS6.64.46/ zayiita candanaardraaGgaH spRzyamaano+anilaiH sukhaiH/ taapaatyaye hitaa nityaM rasaa ye guravastrayaH// SS6.64.47/ payo maaMsarasaaH koSNaastailaani ca ghRtaani ca/ bRMhaNaM caapi yatkiJcidabhiSyandi tathaiva ca// SS6.64.48/ nidaaghopacitaM caiva prakupyantaM samiiraNam/ nihanyaadanilaghnena vidhinaa vidhikovidaH// SS6.64.49/ (nadiijalaM ruukSamuSNamudamanthaM tathaa++aatapam/ vyaayaamaM ca divaasvapnaM vyavaayaM caatra varjayet// SS6.64.50/ navaannaruukSaziitaambusaktuuMzcaapi vivarjayet/ yavaSaSTikagodhuumaan zaaliiMzcaapyanavaaMstathaa// SS6.64.51/ harmyamadhye nivaate ca bhajecchayyaaM mRduuttaraam/ saviSapraaNiviNmuutralaalaadiSThiivanaadibhiH// SS6.64.52/ samaaplutaM tadaa toyamaantariikSaM viSopamam/ vaayunaa viSaduSTena praavRSeNyena duuSitam// SS6.64.53/ taddhi srvopayogeSu tasmin kaale vivarjayet/ ariSTaasavamaireyaan sopadaMzaaMstu yuktitaH// SS6.64.54/ pibet praavRSi jiirNaaMstu raatrau taanapi varjayet/ niruuhairbastibhizcaanyaistathaa+anyairmaarutaapahaiH// SS6.64.55/ kupitaM zamayedvaayuM vaarSikaM caacaredvidhim/ RtaavRtau ya etena vidhinaa vartate naraH// SS6.64.56/ ghoraanRtukRtaan rogaannaapnoti sa kadaacana/ ata uurdhvaM dvaadazaazanapravicaaraan vakSyaamaH/ tatra ziiroSNasnigdharuukSadravazuSkaikakaalikadvikaalikauSadhayuktamaatraahiinadoSaprazamanavRttyarthaaH// SS6.64.57/ tRSNoSNamadadaahaartaan raktapittaviSaaturaan/ muurcchaartaan striiSu ca kSiiNaan ziitairannairupaacaret// SS6.64.58/ kaphavaatamaamayaaviSTaan viriktaan snehapaayinaH/ &aklinnakaayaaMzca naraanuSNairannairupaacaret// SS6.64.59/ vaatikaan ruukSadehaaMzca vyavaayopahataaMstathaa/ vyaayaaminazcaapi naraan snigdhairannairupaacaret// SS6.64.60/ medasaa+abhipariitaaMstu &snigdhaanmehaaturaanapi/ kaphaabhipannadehaaMzca ruukSairannairupaacaret// SS6.64.61/ zuSkadehaan pipaasaartaan durbalaanapi ca dravaiH/ praklinnakaayaan vraNinaH zuSkairmehina eva ca// SS6.64.62/ ekakaalaM bhaveddeyo durbalaagnivivRddhaye/ samaagnaye tathaa++aahaaro dvikaalamapi& puujitaH// SS6.64.63/ auSadhadveSiNe deyastathauSadhasamaayutaH/ mandaagnaye rogiNe ca maatraahiinaH prazasyate// SS6.64.64/ yathartudattastvaahaaro doSaprazamanaH smRtaH/ ataH paraM tu svasthaanaaM vRttyarthaM sarva eva ca/ pravicaaraanimaanevaM dvaadazaatra prayojayet&// SS6.64.65/ ata uurdhvaM dazauSadhakaalaan vakSyaamaH/ &tatraabhaktaM praagbhaktamadhobhaktaM madhyebhaktamantaraabhaktaM sabhaktaM saamudgaM muhurmuhurgraasaM graasaantaraM ceti dazauSadhakaalaaH// SS6.64.66/ tatraabhaktaM tu yat kevalamevauSadhamupayujyate// SS6.64.67/ viiryaadhikaM bhavati bheSajamannahiinaM hanyaattathaa&++aamayamasaMzayamaazu caiva/ &tadbaalavRddhavanitaamRdavastu piitvaa glaaniM paraaM samupayaanti balakSayaM ca// SS6.64.68/ praagbhaktaM naama yat praagbhaktasyopayujyate// SS6.64.69/ ziighraM vipaakamupayaati balaM na hiMsyaadannaavRtaM na ca muhurvardanaannireti/ praagbhaktasevitamathauSadhametadeva dadyaacca vRddhazizubhiirukRzaaGganaabhyaH// SS6.64.70/ adhobhaktaM naama &yadadho bhaktasyeti// SS6.64.71/ madhyebhaktaM naama yanmadhye bhaktasya piiyate// SS6.64.72/ piitaM yadannamupayujya taduurdhvakaaye hanyaadgadaan bahuvidhaaMzca balaM dadaati/ madhye tu piitamapahantyavisaaribhaavaadye madhyadehamabhibhuuya bhavanti rogaaH// SS6.64.73/ antaraabhaktaM &naama yadantaraa piiyate puurvaaparayorbhaktayoH// SS6.64.74/ sabhaktaM &naama yat saha bhaktena// SS6.64.75/ pathyaM sabhaktamabalaabalayorhi nityaM taddveSiNaamapi tathaa zizuvRddhayozca/ hRdyaM manobalakaraM tvatha diipanaM ca pathyaM sadaa bhavati caantarabhaktakaM yat// SS6.64.76/ saamudgaM &naama yadbhaktasyaadaavante ca piiyate// SS6.64.77/ doSe dvidhaa pravisRte tu samudgasaMjJamaadyantayoryadazanasya niSevyate tu// SS6.64.78/ &muhurmuhurnaama sabhaktamabhaktaM vaa yadauSadhaM muhurmuhurupayujyate// SS6.64.79/ zvaase muhurmuhuratiprasRte ca kaase hikkaavamiiSu sa vadantyupayojyametat// SS6.64.80/ graasaM tu yatpiNDavyaamizram// SS6.64.81/ graasaantaraM& tu yadgraasaantareSu// SS6.64.82/ graaseSu& cuurNamabalaagniSu diipaniiyaM vaajiikaraaNyapi tu yojayituM yateta/ graasaantareSu vitaredvamaniiyadhuumaan zvaasaadiSu prathitadRSTaguNaaMzca lehaan// SS6.64.83/ evamete dazauSadhakaalaaH// SS6.64.84/ visRSTe viNmuutre vizadakaraNe dehe ca sulaghau/ vizuddhe codgaare hRdi suvimale vaate ca sarati/ tathaa+annazraddhaayaaM klamaparigame kukSau ca zithile/ pradeyastvaahaaro bhavati bhiSajaaM kaalaH sa tu mataH// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre tantrabhuuSaNaadhyaayeSu svasvavRttaadhyaayo naama (dvitiiyo+adhyaayaH, aaditaH) catuHSaSTitamo+adhyaayaH//64// paJcaSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.65.1/ athaatastantrayuktimadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.65.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.65.3/ dvaatriMzattatantrayuktayo bhavanti zaastre/ tadyathaa adhikaraNaM, yogaH, padaarthaH, hetvarthaH, uddezaH, nirdezaH, upadezaH, apadezaH, pradezaH, atidezaH, apavarjaH, vaakyazeSaH, arthaapattiH, viparyayaH, prasaGgaH, ekaantaH, anekaantaH, puurvapakSaH, nirNayaH, anumataM, vidhaanam, anaagataavekSaNam, atikraantaavekSaNaM, saMzayaH, vyaakhyaanaM, svasaMjJaa, nirvacanaM, nidarzanaM, niyogaH, vikalpaH, samuccayaH, uuhyam, iti// SS6.65.4/ atraasaaM tantrayuktiinaaM kiM prayojanam ucyate vaakyayojanamarthayojanaM ca// SS6.65.5/ bhavanti caatra zlokaaH asadvaadiprayuktaanaaM vaakyaanaaM pratiSedhanam/ svavaakyasiddhirapi ca kriyate tantrayuktitaH&// SS6.65.6/ &vyaaktaa noktaastu ye hyarthaa liinaa ye caapyanirmalaaH/ lezoktaa ye ca& kecitsyusteSaaM caapi prasaadhanam// SS6.65.7/ yathaa+ambujavanasyaarkaH pradiipo vezmano yathaa/ &prabodhasya prakaazaarthaM tathaa tantrasya yuktayaH// SS6.65.8/ tatra yamarthamadhikRtyocyate tadadhikaraNaM; yathaa rasaM doSaM vaa// SS6.65.9/ yena vaakyaM yujyate sa yogaH/ yathaa tailaM pibeccaamRtavallinimbahiMsraabhayaavRkSakapippaliibhiH/ siddhaM balaabhyaaM ca sadevadaaru hitaaya nityaM galagaNDaroge/ ityatra tailaM siddhaM pibediti prathamaM vaktavye tRtiiyapaade siddhamiti prayuktaM, evaM duurasthaanaamapi padaanaamekiikaraNaM yogaH// SS6.65.10/ yo+artho+abhihitaH suutre pade &vaa sa padaarthaH; padasya padayoH padaanaaM vaa+arthaH padaarthaH; aparimitaazca padaarthaaH/ yathaa snehasvedaaJjaneSu nirdiSTeSu dvayostrayaaNaaM vaa+arthaanaamupapattirdRzyate, tatra yo+arthaH puurvaaparayogasiddho bhavati sa grahiitavyaH; yathaa devotpattimadhyaayaM vyaakhyaasyaama ityukte sandihyate buddhiH katamasya &vedasyotpattiM vakSyatiiti, yataH Rgvedaadayastu vedaaH; vida vicaaraNe, vidL laabhe, ityetayozca dhaatvoranekaarthayoH prayogaat,tatra puurvaaparayogamupalabhya pratipattirbhavati aayurvedotpattimayaM vivakSuriti; eSa padaarthaH// SS6.65.11/ &yadanyaduktamanyaarthasaadhakaM bhavati sa hetvarthaH/ yathaa mRtpiNDo+adbhiH praklidyate tathaa maaSadugdhaprabhRtibhirvraNaH praklidyata iti// SS6.65.12/ samaasavacanamuddezaH/ yathaa zalyamiti// SS6.65.13/ vistaravacanaM nirdezaH/ yathaa zaariiramaagantukaM ceti// SS6.65.14/ evamityupadezaH/ yathaa tathaa na jaagRyaadraatrau divaasvapnaM ca varjayet iti// SS6.65.15/ anena kaaraNenetyapadezaH, yathaa+apadizyate madhuraH zleSmaaNamabhivardhayatiiti// SS6.65.16/ prakRtasyaatikraantena saadhanaM pradezaH/ yathaa devadattasyaanena zalyamuddhRtaM &tathaa yajJadattasyaapyayamuddhariSyatiiti// SS6.65.17/ &prakRtasyaanaagatasya saaghanamatidezaH/ yathaa yato+asya vaayuruurdhvamuttiSThate tenodaavartii syaaditi// SS6.65.18/ abhivyaapyaapakarSaNamapavargaH/ yathaa asvedyaa viSopasRSTaaH, anyatra kiiTaviSaaditi// SS6.65.19/ yena padenaanuktena vaakyaM samaapyeta sa vaakyazeSaH/ yathaa ziraHpaaNipaadapaarzvapRSThodarorasaamityukte puruSagrahaNaM vinaa+api gamyate puruSasyeti// SS6.65.20/ yadakiirtitamarthaadaapadyate saa+arthaapattiH/ yathaa odanaM bhokSye ityukte+arthaadaapannaM bhavati naayaM pipaasuryavaaguumiti// SS6.65.21/ &yadyatraabhihitaM tasya praatilomyaM viparyayaH/ yathaa kRzaalpapraaNabhiiravo duzcikitsyaa ityukte vipariitaM gRhyate dRDhaadayaH sucikitsyaa iti// SS6.65.22/ prakaraNaantareNa &samaapanaM prasaGgaH, yadvaa prakaraNaantarito yo+artho+&asakRduktaH samaapyate sa prasaGgaH/ yathaa paJcamahaabhuutazariirisamavaayaH puruSastasmin kriyaa so+adhiSThaanamiti vedotpattaavabhidhaaya, bhuutacintaayaaM punaruktaM yato+abhihitaM paJcamahaabhuutazariirisamavaayaH puruSa iti, sa khalveSa karmapuruSazcikitsaadhikRta iti// SS6.65.23/ (&sarvatra) yadavadhaaraNenocyate sa ekaantaH/ yathaa trivRdvirecayati, madanaphalaM vaamayati (eva)// SS6.65.24/ kvacittathaa kvacidanyatheti yaH so+anekaantaH/ yathaa kecidaacaaryaa bruvate dravyaM pradhaanaM, kecidrasaM, kecidviiryaM kecidvipaakamiti// SS6.65.25/ aakSepapuurvakaH praznaH puurvapakSaH/ yathaa kathaM vaatanimittaazcatvaaraH pramehaa asaadhyaa bhavantiiti// SS6.65.26/ tasyottaraM nirNayaH/ yathaa zariiraM prapiiDya pazcaadadho gatvaa vasaamedomajjaanuviddhaM muutraM visRjati vaataH, evamasaadhyaa vaatajaa iti// SS6.65.27/ tathaa coktam kRtsnaM zariiraM niSpiiDya medomajjaavasaayutaH/ adhaH prakupyate vaayustenaasaadhyaastu vaatajaaH// SS6.65.28/ paramatamapratiSiddhamanumatam/ yathaa anyo bruuyaat sapta rasaa iti, taccaapratiSedhaadanumanyate kathaMciditi// SS6.65.29/ prakaraNaanupuurvyaa+abhihitaM vidhaanam/ yathaa sakthimarmaaNyekaadaza prakaraNaanupuurvyaa+abhihitaani// SS6.65.30/ evaM vakSyatiityanaagataavekSaNam/ yathaa zlokasthaane bruuyaat cikitsiteSu vakSyaamiiti// SS6.65.31/ yatpuurvamuktaM tadatikraantaavekSaNam/ yathaa cikitsiteSu bruuyaat zlokasthaane yadiiritamiti// SS6.65.32/ ubhayahetudarzanaM saMzayaH/ &yathaa talahRdayaabhighaataH praaNaharaH, paaNipaadacchedanamapraaNaharamiti// SS6.65.33/ tantre+atizayopavarNanaM vyaakhyaanam/ yathaa iha paJcaviMzatikaH puruSo vyaakhyaayate, anyeSvaayurvedatantreSu bhuutaadiprabhRtyaarabhya &cintaa// SS6.65.34/ anyazaastraasaamaanyaa svasaMjJaa/ yathaa mithunamiti madhusarpiSorgrahaNaM; lokaprasiddhamudaaharaNaM &vaa// SS6.65.35/ nizcitaM vacanaM nirvacanam/ yathaa aayurvidyate+asminnanena vaa aayurvindatiityaayurvedaH// SS6.65.36/ &dRSTaantavyaktirnidarzanam/ yathaa agnirvaayunaa sahitaH &kakSe vRddhiM gacchati tathaa vaatapittakaphaduSTo vraNa iti// SS6.65.37/ idameva kartavyamiti niyogaH/ yathaa pathyameva bhoktavyamiti// SS6.65.38/ idaM cedaM ceti samuccayaH/ yathaa maaMsavarge eNahariNaadayo laavatittirizaaraGgaazca pradhaanaaniiti// SS6.65.39/ idaM vedaM ceti vikalpaH/ yathaa rasaudanaH saghRtaa yavaaguurvaa (bhavatviti)// SS6.65.40/ yadanirdiSTaM buddhyaa&+avagamyate taduuhyam/ yathaa abhihitamannapaanavidhau caturvidhaM caannamupadizyate bhakSyaM bhojyaM lehyaM peyamiti, evaM caturvidhe vaktavye dvividhamabhihitam; idamatrohyam annapaane viziSTayordvayorgrahaNe kRte caturNaamapi grahaNaM bhavatiiti; &caturvidhazcaahaaraH praviralaH, praayeNa dvividha eva; ato dvitvaM prasiddhamiti/ kiJcaanyat annena bhakSyamavaruddhaM, ghanasaadharmyaat; peyena lehyaM, dravasaadhamyaat&// SS6.65.41/ bhavanti caatra &saamaanyadarzanenaasaaM vyavasthaa saMpradarzitaa/ vizeSastu yathaayogamupadhaaryo vipazcitaa// SS6.65.42/ dvaatriMzadyuktayo hyetaastantrasaaragaveSaNe/ mayaa samyagvinihitaaH zabdaarthanyaayasaMyutaaH&// SS6.65.43/ yo hyetaa vidhivadvetti diipiibhuutaastu buddhimaan/ sa puujaarho bhiSakzreSTha iti dhanvantarermatam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre tantrabhuuSaNaadhyaayeSu tantrayuktirnaama (tRtiiyo+adhyaayaH, aaditaH) paJcaSaSTitamo+adhyaayaH//65// SaTSaSTitamo+adhyaayaH/ SS6.66.1/ athaato doSabhedavikalpamadhyaayaM vyaakhyaasyaamaH// SS6.66.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS6.66.3/ &aSTaaGgavedividvaaMsaM divodaasaM mahaujasam/ chinnazaastraarthasaMdehaM suukSmaagaadhaagamodadhim/ SS6.66.4/ vizvaamitrasutaH zriimaan suzrutaH paripRcchati/ dviSaSTirdoSabhedaa ye purastaatparikiirtitaaH// SS6.66.5/ kati tatraikazo jJeyaa dvizo vaa+apyathavaa trizaH/ tasya tadvacanaM zrutvaa saMzayacchinmahaatapaaH// SS6.66.6/ priitaatmaa nRpazaarduulaH& suzrutaayaaha tattvataH/ trayo doSaa dhaatavazca puriiSaM muutrmeva ca// SS6.66.7/ dehaM sandhaarayantyete hyavyaapannaa rasairhitaiH/ puruSaH SoDazakalaH praaNaazcaikaadazaiva ye// SS6.66.8/ rogaaNaaM tu sahasraM yacchataM viMzatireva ca/ &zataM ca paJca dravyaaNaaM trisaptatyadhikottaram// SS6.66.9/ vyaasataH kiirtitaM taddhi bhinnaa doSaastrayo guNaaH/ dviSaSTidhaa bhavantyete bhuuyiSThamiti nizcayaH// SS6.66.10/ traya eva pRthak doSaa dvizo nava samaadhikaiH/ trayodazaadhikaikadvisamamadhyolbaNaistrizaH// SS6.66.11/ paJcaazadevaM tu saha bhavanti kSayamaagataiH/ &kSiiNamadhyaadhikakSiiNakSiiNavRddhaistathaa+aparaiH// SS6.66.12/ dvaadazaivaM samaakhyaataastrayo doSaa dviSaSTidhaa/ mizraa dhaatumalairdoSaa yaantyasaMkhyeyataaM punaH// SS6.66.13/ tasmaat prasaGgaM saMyamya doSabhedavikalpanaiH/ rogaM viditvopacaredrasabhedairyathairitaiH// SS6.66.14/ bhiSak kartaa+atha karaNaM rasaa doSaastu kaaraNam/ kaaryamaarogyamevaikamanaarogyamato+anyathaa// SS6.66.15/ adhyaayaanaaM tu SaTSaSTyaa grathitaarthapadakramam/ evametadazeSeNa tantramuttaramRddhimat// SS6.66.16/ spaSTaguuDhaarthavijJaanamagaaDhamandacetasaam/ yathaavidhi yathaapraznaM bhavataaM parikiirtitam// SS6.66.17/ sahottaraM tvetadadhiitya sarvaM braahmaM vidhaanena yathoditena/ na hiiyate+arthaanmanaso+abhyupetaadetadvaco brahmamatiiva satyam// iti suzrutasaMhitaayaamuttaratantre doSabhedavikalpo naama SaTSaSTitamo+adhyaayaH//66// iti sauzrute aayurvedazaastre uttarasthaanaM samaaptam//