suzrutasaMhitaa/ atha cikitsaasthaanaM/ prathamo+adhyaayaH/ SS4.1.1/ athaato dvivraNiiyaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.1.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.1.3/ dvau vraNau bhavataH zaariira, aagantuzca/ tayoH zaariiraH pavanapittakaphazoNitasannipaatanimittaH; aaganturapi puruSapazupakSivyaalasariisRpaprapatanapiiDanaprahaaraagnikSaaraviSatiikSNauSadhazakalakapaalazRGgackreSuparazuzaktikuntaadyaayudhaabhighaatanimittaH/ tatra tulye vraNasaamaanye dvikaaraNotthaanaprayojanasaamarthyaad dvivraNiiya ityucyate// SS4.1.4/ sarvasminnevaagantuvraNe tatkaalameva kSatoSmaNaH prasRtasyopazamaarthaM &pittavacchiitakriyaavacaaraNavidhivizeSaH sandhaanaarthaM ca madhughRtaprayoga ityetaddvikaaraNotthaanaprayojanam, uttarakaalaM tu doSopaplavavizeSaacchaariiravat pratiikaaraH// SS4.1.5/ doSopaplavavizeSaH punaH samaasataH paJcadazaprakaaraH, prasaraNasaamarthyaat, yathokto vraNapraznaadhikaare; zuddhatvaat SoDazaprakaara ityeke// SS4.1.6/ tasya lakSaNaM dvividhaM saamaanyaM, vaizeSikaM ca/ tatra saamaanyaM ruk/ vraNa gaatravicuurNane, vraNayatiiti vraNaH/ vizeSalakSaNaM punarvaataadiliGgavizeSaH// SS4.1.7/ tatra zyaavaaruNaabhastanuH ziitaH picchilo+alpasraavii& ruukSazcaTacaTaayanaziilaH sphuraNaayaamatodabhedavedanaabahulo nirmaaMsazceti vaataat, kSiprajaH piitaniilaabhaH kiMzukodakaabhoSNasraavii daahapaakaraagavikaarakaarii piitapiDakaajuSTazceti pittaat, pratatacaNDakaNDuubahulaH &sthuulauSThaH stabdhasiraasnaayujaalaavatataH kaThinaH paaNDvavabhaaso mandavedanaH zuklaziitasaandrapicchilaasraavii guruzceti kaphaat, pravaaladalanicayaprakaazaH kRSNasphoTapiDaakaajaalopacitasturaGgasthaanagandhiH savedano dhuumaayanaziilo raktasraavii pittaliGgazceti raktaat, todadaahadhuumaayanapraayaH &piitaaruNaabhastadvarNasraavii ceti vaatapittaabhyaaM, kaNDuuyanaziilaH sanistodo ruukSo gururdaaruNo muhurmuhuH ziitapicchilaalpasraavii ceti vaatazleSmabhyaaM, guruH sadaaha uSNaH piitapaaNDusraavii& ceti pittazleSmabhyaaM, ruukSastanustodabahulaH supta iva ca raktaaruNaabhastadvarNaasraavii ceti vaatazoNitaabhyaaM, ghRtamaNDaabho miinadhaavanatoyagandhirmRdurvisarpyuSNakRSNasraavii ceti pittazoNitaabhyaaM, rakto guruH snigdhaH picchilaH kaNDuupraayaH sthiro saraktapaaNDusraavii& ceti zleSmazoNitaabhyaaM, sphuraNatodadaahadhuumaayanapraayaH piitatanuraktasraavii ceti vaatapittazoNitebhyaH, kaNDuusphuraNacumacumaayamaanapraayaH paaNDughanaraktaasraavii ceti vaatazleSmazoNitebhyaH, daahapaakaraagakaNDuupraayaH paaNDughanaraktaasraavii ceti pittazleSmazoNitebhyaH, trividhavarNavedanaasraavavizeSopetaH pavanapittakaphebhyaH, nirdahananirmathanasphuraNatodadaahapaakaraagakaNDuusvaapabahulo naanaavarNavedanaasraavavizeSopetaH pavanapittakaphazoNitebhyaH, jihvaatalaabho mRduH snigdhaH zlakSNo vigatavedanaH suvyavasthito niraasraavazceti zuddho vraNa iti// SS4.1.8/ tasya vraNasya paSTirupakramaa bhavanti/ tadyathaa apatarpaNamaalepaH pariSeko+abhyaGgaH svedo vimpaalanamupanaahaH paacanaM visraavaNaM sneho vamanaM virecanaM chedanaM bhedanaM daaraNaM lekhanameSaNamaaharaNaM vyadhanaM visraavaNaM siivanaM sandhaanaM piiDanaM zoNitaasthaapanaM nirvaapaNamutkaarikaa kaSaayo vartiH kalkaH sarpistailaM rasakriyaa+avacuurNanaM vraNadhuupanamutsaadanamavasaadanaM mRdukarma daaruNakarma kSaarakarmaagnikarma kRSNakarma paaNDukarma pratisaaraNaM romasaJjananaM lomaapaharaNaM bastikarmottarabastikarma bandhaH patradaanaM kRmighnaM bRMhaNaM viSaghnaM zirovirecanaM nasyaM kavaladhaaraNaM dhuumo madhu saarpiryantramaahaaro rakSaavidhaanamiti// SS4.1.9/ teSu kaSaayo vartiH kalkaH sarpistailaM rasakriyaa+avacuurNanamiti zodhanaropaNaani, teSvaSTau zastrakRtyaaH, zoNitaasthaapanaM kSaaro+agniryantramahaaro rakSaavidhaanaM bandhavidhaanaM coktaani, snehasvedanavamanavirecanabastyuttarabastizirovirecananasyadhuumakavalaghaaraNaanyanyatra& vakSyaamaH, yadanyadavaziSTamupakramajaataM tadiha vakSyate// SS4.1.10/ SaDvidhaH praagupadiSTaH zophaH, tasyaikaadazopakramaa bhavantyapatarpaNaadayo virecanaantaaH; te ca vizeSeNa &zothapratiikaare vartante, vraNabhaavamaapannasya ca na virudhyante; zeSaastu praayeNa vraNapratiikaarahetava eva// SS4.1.11/ apatarpaNamaadya upakramaH; eSa sarvazophaanaaM saamaanyaH pradhaanatamazca// SS4.1.12/ &bhavanti caatra doSocchraayopazaantyarthaM doSaanaddhasya dehinaH/ avekSya doSaM praaNaM ca kaaryaM syaadapatarpaNam// SS4.1.13/ uurdhvamaarutatRSNaakSunmukhazoSazramaanvitaiH/ na kaaryaM garbhiNiivRddhabaaladurbalabhiirubhiH&// SS4.1.14/ zopheSuutthitamaatreSu vraNeSuugrarujeSu ca/ yathaasvairauSadhairlepaM &pratyekazyena kaarayet// SS4.1.15/ yathaa pravajvalite vezmanyambhasaa paribecanam/ kSipraM prazamayatyagnimevamaalepanaM rujaH// SS4.1.16/ prahlaadane zodhane ca zophasya haraNe tathaa/ utsaadane ropaNe ca lepaH syaattu tadarthakRt// SS4.1.17/ vaatazophe tu vedanopazamaarthaM sarpistailadhaanyaamlamaaMsarasavaataharauSadhaniSkvaathairaziitaiH pariSekaan kurviita, pittaraktaabhighaataviSanimitteSu kSiiraghRtamadhuzarkarodakekSurasamadhurauSadhakSiiravRkSaniSkvaathairanuSNaiH pariSekaan kurviita, zleSmazophe tu tailamuutrakSaarodakasuraazuktakaphaghnauSadhaniSkvaathairaziitaiH pariSekaan kurviita// SS4.1.18/ yathaa+ambubhiH sicyamaanaH zaantimagnirniyacchati/ doSaagnirevaM sahasaa pariSekeNa zaamyati// SS4.1.19/ abhyaGgastu doSamaalokyopayukto doSopazamaM mRdutaaM ca karoti// SS4.1.20/ svedavimlaapanaadiinaaM kriyaaNaaM praak sa ucyate/ paJcaat karmasu caadiSTaH sa ca visraavaNaadiSu// SS4.1.21/ rujaavataaM daaruNaanaaM kaThinaanaaM tathaiva ca/ zophaanaaM svedanaM kaaryaM ye caapyevaMvidhaa vraNaaH// SS4.1.22/ sthiraaNaaM rujataaM mandaM kaaryaM vimlaapanaM bhavet/ abhyajya svedayitvaa tu vezunaaDyaa& tataH zanaiH// SS4.1.23/ vimardayedbhiSak praajJastalenaaGguSThakena vaa/ zophayorupanaahaM tu kuryaadaamavidagdhayoH// SS4.1.24/ avidagdhaH zamaM yaati vidagdhaH paakameti ca/ nivartate na yaH zopho virekaantairupakramaiH// SS4.1.25/ tasya saMpaacanaM kuryaat samaahRtyauSadhaani tu/ dadhitakrasuraazuktadhaanyaamlairyojitaani tu// SS4.1.26/ snigdhaani lavaNiikRtya pacedutkaarikaaM zubhaam/ sairaNDapatrayaa zophaM naahayeduSNayaa tayaa// SS4.1.27/ hitaM sambhojanaM caapi paakaayaabhimukho yadi/ vedanopazamaarthaaya tathaa paakazamaaya ca// SS4.1.28/ acirotpatite zophe kuryaacchoNitamokSaNam/ sazophe kaThine &dhyaame sarakte vedanaavati// SS4.1.29/ saMrabdhe viSame caapi vraNe visraavaNaM hitam/ saviSe ca vizeSeNa jalaukobhiH padaistathaa// SS4.1.30/ vedanaayaaH prazaantyarthaM paakasyaapraaptaye tathaa/ sopadravaaNaaM ruukSaaNaaM kRzaanaaM vraNazoSiNaam// SS4.1.31/ yathaasvamauSadhaiH siddhaM snehapaanaM vidhiiyate/ utsannamaaMsazophe tu kaphajuSTe vizeSataH// SS4.1.32/ saMkliSTazyaa(dhyaa)marudhire vraNe pracchardanaM hitam/ vaatapittapraduSTeSu diirghakaalaanubandhiSu// SS4.1.33/ virecanaM prazaMsanti vraNeSu vraNakovidaaH/ apaakeSu tu rogeSu& kaThineSu sthireSu ca// SS4.1.34/ snaayukothaadiSu tathaa cchedanaM &praaptamucyate/ antaHpuuyeSvavaktreSu tathaivotsaGgavatsvapi// SS4.1.35/ gatimatsu ca rogeSu bhedanaM praaptamucyate/ &baalavRddhaasahakSiiNabhiiruuNaaM yoSitaamapi// SS4.1.36/ marmopari ca jaateSu &rogeSuukteSu daaraNam/ supakve &piNDite zophe piiDanairupapiiDite&// SS4.1.37/ paakodvRtteSu doSeSu tattu kaaryaM vijaanataa/ supiSTairdaaraNadravyairyuktaiH& kSaareNa vaa punaH// SS4.1.38/ &kaThinaan sthuulavRttauSThaan diiryamaaNaan punaH punaH/ kaThinotsannamaaMsaaMzca lesvanenaacaredbhiSak// SS4.1.39/ samaM likhet sulikhitaM likhenniravazeSataH/ &vartmanaaM tu pramaaNena samaM zastreNa nirlikhet// SS4.1.40/ kSaumaM plotaM picuM phenaM yaavazuukaM sasaindhavam/ kakazaani ca patraaNi lekhanaarthe pradaapayet// SS4.1.41/ naaDiivraNaaJ zalyagarbhaanunmaargyutsaGginaH zanaiH/ kariirabaalaaGgulibhireSaNyaa vaiSayedbhiSak// SS4.1.42/ netravartmagudaabhyaasanaaDyo+avaktraaH sazoNitaaH/ cuccuupodakajaiH zlakSNaiH kariiraireSayettu taaH// SS4.1.43/ &saMvRtaasaMvRtaasyeSu vraNeSu matimaan bhiSak/ yathoktamaaharecchalyaM praaptoddharaNalakSaNam// SS4.1.44/ roge vyadhanasaadhye tu yathoddezaM pramaaNataH/ zastraM nidadhyaaddoSaM ca sraavayet kiirtitaM yathaa// SS4.1.45/ apaakopadrutaa ye ca maaMsasthaa vivRtaaMzca ye/ yathoktaM siivanaM teSu kaaryaM sandhaanameva ca// SS4.1.46/ puuyagarbhaanaNudvaaraan vraNaanmarmagataanapi/ yathoktaiH piiDanadravyaiH samantaat paripiiDayet// SS4.1.47/ zuSyamaaNamupekSeta pradehaM piiDanaM prati/ na caabhimukhamaalimpettathaa doSaH prasicyate// SS4.1.48/ taistairnimittairbahudhaa zoNite prasrute bhRzam/ kaaryaM yathoktaM vaidyena zoNitaasthaapanaM bhavet// SS4.1.49/ daahapaakajvaravataaM vraNaanaaM pittakopataH/ raktena caabhibhuutaanaaM kaaryaM nirvaapaNaM bhavet// SS4.1.50/ yathoktaiH ziitaladravyaiH kSiirapiSTairghRtaaplutaiH/ dihyaadabahalaan &sekaan suziitaaMzcaavacaarayet// SS4.1.51/ vraNeSu kSiiNamaaMseSu tanusraaviSvapaakiSu/ todakaaThinyapaaruSyazuulavepathumatsu ca// SS4.1.52/ vaataghnavarge+amlagaNe kaakolyaadigaNe tathaa/ snaihikeSu& ca biijeSu pacedutkaarikaaM zubhaam// SS4.1.53/ teSaaM ca svedanaM kaaryaM sthiraaNaaM vedanaavataam/ durgandhaanaaM kledavataaM picchilaanaaM vizeSataH// SS4.1.54/ kaSaayaiH zodhanaM kaaryaM zodhanaiH praagudiiritaiH/ antaHzalyaanaNumukhaan& gambhiiraan maaMsasaMzritaan/ SS4.1.55/ zodhanadravyayuktaabhirvartibhistaan yathaakramam// puutimaaMsapraticchannaan mahaadoSaaMzca zodhayet// SS4.1.56/ kalkiikRtairyathaalaabhaM vartidravyaiH puroditaiH/ pittapraduSTaan gambhiiraan daahapaakaprapiiDitaan// SS4.1.57/ kaarpaasiiphalamizreNa jayecchodhanasarpiSaa/ utsannamaaMsaanasnigdhaanalpasraavaan &vraNaaMstathaa// SS4.1.58/ sarSapasnehayuktena dhiimaaMstailena zodhayet/ tailenaazudhyamaanaanaaM zodhaniiyaaM rasakriyaam// SS4.1.59/ vraNaanaaM sthiramaaMsaanaaM &kuryaaddravyairudiiritaiH/ kaSaaye vidhivatteSaaM kRte caadhizrayet& punaH// SS4.1.60/ suraaSTrajaaM sakaasiisaaM dadyaaccaapi manaHzilaam/ haritaalaM ca matimaaMstatastaamavacaarayet// SS4.1.61/ maatuluGgarasopetaaM sakSaudraamatimarditaam/ vraNeSu dattvaa taaM tiSThettriiMstriiMzca divasaan param// SS4.1.62/ medojuSTaanagambhiiraan durgandhaaMzcuurNazodhanaiH/ upaacaret bhiSak praajJaH &zlakSNaiH zodhanavartijaiH// SS4.1.63/ zuddhalakSaNayuktaanaaM kaSaayaM ropaNaM hitam/ &tatra kaaryaM yathoddiSTairdravyairvaidyena jaanataa// SS4.1.64/ avedanaanaaM zuddhaanaaM gambhiiraaNaaM tathaiva ca/ hitaa ropaNavartyaGgakRtaa ropaNavartayaH// SS4.1.65/ apetapuutimaaMsaanaaM maaMsasthaanaamarohataam/ kalkaH saMrohaNaH& kaaryastilajo madhusMyutaH&// SS4.1.66/ sa maadhuryaattathauSNyaacca snehaaccaanilanaazanaH/ kaSaayabhaavaanmaadhuryaattiktatvaaccaapi pittahRt// SS4.1.67/ auSNyaat kaSaayabhaavaacca tiktatvaacca kaphe hitaH/ zodhayedropayeccaapi yuktaH zodhanaropaNaiH// SS4.1.68/ nimbapatramadhubhyaaM tu yuktaH saMzodhanaH smRtaH/ puurvaabhyaaM sarpiSaa caapi yuktazcaapyuparopaNaH&// SS4.1.69/ tilavadyavakalkaM tu kecidaahurmaniiSiNaH/ &zamayedavidagdhaM ca vidagdhamapi paacayet// SS4.1.70/ pakvaM bhinatti bhinnaM ca zodhayedropayettathaa&/ pittaraktaviSaagantuun gambhiiraanapi ca vraNaan// SS4.1.71/ ropayedropaNiiyena kSiirasiddhena sarpiSaa/ kaphavaataabhibhuutaanaaM vraNaanaaM matimaan bhiSak// SS4.1.72/ kaarayedropaNaM tailaM bheSajaistadyathoditaiH&/ abandhyaanaaM calasthaanaaM zuddhaanaaM &ca praduSyataam// SS4.1.73/ dviharidraayutaaM kuryaadropaNaarthaaM& rasakriyaam/ samaanaaM sthiramaaMsaanaaM tvaksthaanaaM ropaNaM bhiSak// SS4.1.74/ cuurNaM vidadhyaanmatimaan praaksthaanokto vidhiryathaa/ zodhano ropaNazcaiva vidhiryo+ayaM prakiirtitaH// SS4.1.75/ sarvavraNaanaaM saamaanyenokto &doSaavizeSataH/ eSa aagamasiddhatvaattathaiva phaladarzanaat// SS4.1.76/ mantravat saMprayoktavyo na miimaaMsyaH kathaJcana/ svabuddhyaa &caapi vibhajet kaSaayaadiSu saptasu&// SS4.1.77/ bheSajaani &yathaayogaM yaanyuktaani puraa mayaa/ aadye dve paJcamuulyau tu gaNo yazcaanilaapahaH// SS4.1.78/ sa vaataduSTe daatavyaH kaSaayaadiSu saptasu/ nyagrodhaadirgaNo yastu kaakolyaadizca yaH smRtaH// SS4.1.79/ tau pittaduSTe daatavyau kaSaayaadiSu saptasu/ aaragvadhaadistu gaNo yazcoSNaH parikiirtitaH// SS4.1.80/ tau deyau kaphaduSTe tu saMsRSTe saMyataa gaNaaH/ vaataatmakaanugararujaan saasraavaanapi ca vraNaan// SS4.1.81/ sakSaumayavasarpirbhirdhuupanaaGgaizca dhuupayet/ parizuSkaalpamaaMsaanaaM gambhiiraaNaaM tathaiva ca// SS4.1.82/ kuryaadutsaadaniiyaani sarpiiMSyaalepanaani ca/ maaMsaazinaaM ca maaMsaani bhakSayedvidhivannaraH// SS4.1.83/ vizuddhamanasastasya maaMsaM maaMsena vardhate/ utsannamRdumaaMsaanaaM vraNaanaamavasaadanam// SS4.1.84/ kuryaaddravyairyathoddiSTaizcuurNitairmadhunaa saha/ kaThinaanaamamaaMsaanaaM duSTaanaaM matirizvanaa// SS4.1.85/ mRdvii kriyaa vidhaatavyaa zoNitaM caapi mokSayet/ vaataghnauSadhasaMyuktaan snehaan sekaaMzca& kaarayet// SS4.1.86/ mRdutvamaazurohaM ca gaaDho bandhaH karoti hi/ varNeSu mRdumaaMseSu daaruNiikaraNaM hitam/ dhavapriyaGgvazokaanaaM rohiNyaazca tvacastathaa// SS4.1.87/ triphalaadhaatakiipuSparodhrasarjarasaan samaan/ kRtvaa suukSmaaNi cuurNaani vraNaM tairavacuurNayet// SS4.1.88/ utsannamaaMsaan kaThinaan kaNDuuyuktaaMzcirotthitaan/ tathaiva khalu duHzodhyaaJ zodhayet kSaarakarmaNaa// SS4.1.89/ sravato+azmabhavaanmuutraM ye caanye raktavaahinaH/ niHzeSacchinnasandhiiMzca saadhayedagnikarmaNaa// SS4.1.90/ duruuDhatvaattu zuklaanaaM kRSNakarma hitaM bhavet/ bhallaatakaan vaasayettu kSiire praaGmuutrabhaavitaan/ tato dvidhaa cchedayitvaa lauhe kumbhe nidhaapayet// SS4.1.91/ kumbhe+anyasmin nikhaate tu taM kumbhamatha yojayet/ mukhaM mukhena sandhaaya gomayairdaahayettataH// SS4.1.92/ yaH snehazcyavate tasmaadgraahayettaM zanairbhiSak/ graamyaanuupazaphaan dagdhvaa suukSmacuurNaani kaarayet// SS4.1.93/ tailenaanena saMsRSTaM zuklamaalepayedvraNam/ bhallaatakavidhaanena saarasnehaaMstu kaarayet// SS4.1.94/ ye ca kecit phalasnehaa vidhaanaM teSu puurvavat&/ duruuDhatvaattu kRSNaanaaM paaNDukarma hitaM bhavet// SS4.1.95/ saptaraatraM sthitaM kSiire chaagale rohiNiiphalam/ tenaiva piSTaM suzlakSNaM savarNakaraNaM hitam// SS4.1.96/ navaM kapaalikaacuurNaM vaidulaM sarjanaama ca/ kaasiisaM madhukaM caiva kSaudrayuktaM pralepayet// SS4.1.97/ kapitthimuddhRte maaMse muutreNaajena& puurayet/ kaasiisaM rocanaaM tutthaM haritaalaM manaHzilaam// SS4.1.98/ veNunirlekhanaM caapi prapunnaaDarasaaJjanam/ adhastaadarjunasyaitanmaasaM bhuumau nidhaapayet// SS4.1.99/ maasaaduurdhvaM tatastena kRSNamaalepayedvraNam/ kukkuTaaNDakapaalaani katakaM madhukaM samam// SS4.1.100/ tathaa samudramaNDuukii maNicuurNaM ca daapayet/ guTikaa muutrapiSTaastaa vraNaanaaM pratisaaraNam// SS4.1.101/ hastidantamasiiM kRtvaa mukhyaM caiva rasaaJjanam/ romaaNyetena jaayante lepaatpaaNitaleSvapi// SS4.1.102/ catuSpadaanaaM tvagromakhurazRGgaasthibhasmanaa/ tailaaktaa cuurNitaa bhuumirbhavedromavatii punaH// SS4.1.103/ kaasiisaM naktamaalasya pallavaaMzcaiva saMharet/ kapittharasapiSTaani romasaJjananaM param// SS4.1.104/ romaakiirNo vraNo yastu na samyaguparohati/ kSurakartarisandaMzaustasya romaaNi nirharet// SS4.1.105/ &zaGkhacuurNasya bhaagau dvau haritaalaM ca bhaagikam/ zuktena saha piSTaani lomazaatanamuttamam//) SS4.1.106/ tailaM bhallaatakasyaatha snuhiikSiiraM tathaiva ca/ pragRhyaikatra matimaan romazaatanamuttamam// SS4.1.107/ kadaliidiirghavRntaabhyaaM bhasmaalaM lavaNaM zamiibiijaM ziitodapiSTaM vaa romazaatanamaacaret// SS4.1.108/ aagaaragodhikaapucchaM &rambhaa++aalaM biijamaiGgudam/ dagdhvaa tadbhasmatailaambu suuryapakvaM kacaantakRt// SS4.1.109/ vaataduSTo vraNo yastu ruukSazcaatyarthavedanaH/ adhaHkaaye vizeSeNa tatra bastirvidhiiyate// SS4.1.110/ muutraaghaate muutradoSe zukradoSe+&azmariivraNe/ tathaivaartavadoSe ca bastirapyuttaro hitaH// SS4.1.111/ yasmaacchudhyati bandhena vraNo yaati ca maardavam/ rohatyapi ca niHzaGkastasmaadbandho vidhiiyate// SS4.1.112/ sthiraaNaamalpamaaMsaanaaM raukSyaadanuparohataam/ patradaanaM bhavet kaaryaM yathaadoSaM yathartu ca// SS4.1.113/ eraNDabhuurjapuutiikaharidraaNaaM tu vaataje/ patramaazvabalaM yacca kaazmariipatrameva ca// SS4.1.114/ patraaNi kSiiravRkSaaNaamaudakaani tathaiva ca/ duuSite raktapittaabhyaaM vraNe dadyaadvicakSaNaH// SS4.1.115/ paaThaamuurvaaguDuuciinaaM kaakamaaciiharidrayoH/ patraM ca zukanaasaayaa yojayet kaphaje vraNe// SS4.1.116/ akarkazamavicchinnamajiirNaM sukumaarakam/ ajantujagdhaM mRdu ca patraM guNavaducyate// SS4.1.117/ snehamauSadhasaaraM ca paTTaH patraantariikRtaH&/ gaadatte yattataH &patraM lepasyopari daapayet// SS4.1.118/ zaityauSNyajananaarthaaya snehasaMgrahaNaaya ca/ dattauSadheSu daatavyaM patraM vaidyena jaanataa// SS4.1.119/ makSikaa &vraNamaagatya niHkSipanti yadaa kRmiin/ zvayathurbhakSite taistu jaayate bhRzadaaruNaH// SS4.1.120/ tiivraa rujo vicitraazca raktaasraavazca jaayate/ surasaadirhitastatra dhaavane puuraNe tathaa// SS4.1.121/ saptaparNakaraJjaarkanimbaraajaadanatvacaH/ hitaa gomuutrapiSTaazca sekaH kSaarodakena vaa// SS4.1.122/ pracchaadya maaMsapezyaa vaa kRmiitapaharedvraNaat/ viMzatiM kRmijaatiistu vaksyaamyupari bhaagazaH// SS4.1.123/ diirghakaalaaturaaNaaM tu kRzaanaaM vraNazoSiNaam/ bRMhaNiiyo vidhiH sarvaH &kaayaagniM parirakSataa// SS4.1.124/ viSajuSTasya vijJaanaaM viSanizcayameva ca/ cikitsitaM ca vakSyaami kalpeSu pratibhaagazaH// SS4.1.125/ kaNDuumantaH sazophaazca ye ca jatruupari vraNaaH/ zirovirecanaM teSu vidadhyaatkuzalo bhiSak// SS4.1.126/ rujaavanto+anilaaviSTaa ruukSaa ye cordhvajatrujaaH/ vraNeSu teSu kartavyaM nasyaM vaidyena jaanataa// SS4.1.127/ doSapracyaavanaarthaaya rujaadaahakSayaaya ca/ jihvaadantasamutthasya haraNaarthaM malasya ca// SS4.1.128/ zodhano ropaNazcaiva vraNasya mukhajasya vai/ uSNo vaa yadi vaa ziitaH kavalagraha iSyate// SS4.1.129/ uurdhvajatrugataan rogaan vraNaaMzca kaphavaatajaan/ zophasraavarujaayuktaan dhuumapaanairupaacaret// SS4.1.130/ kSatoSmaNo nigrahaarthaM sandhaanaarthaM tathaiva ca/ sadyovraNeSvaayateSu kSaudrasarpirvidhiiyate// SS4.1.131/ avagaaDhaastvaNumukhaa ye vraNaaH zalyapiiDitaaH/ nivRttahastoddharaNaa yantraM teSu vidhiiyate// SS4.1.132/ laghumaatro laghuzcaiva snigdha uSNo+agnidiipanaH/ sarvavraNibhyo deyastu sadaa++aahaaro vijaanataa// SS4.1.133/ nizaacarebhyo rakSyastu nityameva kSataaturaH/ rakSaavidhaanairuddiSTairyamaiH saniyamaistatahaa// SS4.1.134/ SaNmuulo+aSTaparigraahii paJcalakSaNalakSitaH/ SaSTyaa cidhaanairnirdiSTaizcaturbhiH saadhyate vraNaH// SS4.1.135/ yo+alpauSadhakRto yogo bahugranthabhayaanmayaa/ dravyaaNaaM tatsamaanaanaaM tatraavaapo na duSyati// SS4.1.136/ prasaGgaabhihito yo vaa bahudurlabhabheSajaH/ yathopapatti tatraapi kaaryameva cikitsitam// SS4.1.137/ goNoktamapi yaddravyaM bhavedvyaadhaavayaugikam/ taduddharedyaugikaM tu prakSipedapyakiirtitam// SS4.1.138/ upadravaastu vividhaa vraNasya vraNitasya ca/ tatra gandhaadayaH paJca vraNasyopadravaaH smRtaaH// SS4.1.139/ jvaraatisaarau muurcchaa ca hikkaa cchardirarocakaH/ zvaasakaasaavipaakaazca tRSNaa ca vraNitasya tu// SS4.1.140/ vraNakriyaasvevamaasu vyaasenoktaasvapi kriyaam/ bhuuyo+apyupari vakSyaami sadyovraNacikitsite// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane dvivraNiiyacikitsitaM naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ SS4.2.1/ athaataH sadyovraNacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.2.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.2.3/ dhanvantarirdharmabhRtaaM variSTho vaagvizaaradaH/ &vizvaamitrasutaM ziSyamRSTiM suzrutamanvazaat// SS4.2.4/ naanaadhaaraamukhaiH zastrairnaanaasthaananipaatitaiH/ naanaaruupaa vraNaa ye syusteSaaM vakSyaami lakSaNam// SS4.2.5/ aayataazcaturasraazca tryasraa maNDalinastathaa/ ardhacandrapratiikaazaa vizaalaaH kuTilaastathaa// SS4.2.6/ &zaraavanimnamadhyaazca yavamadhyaastathaa+apare/ evaMprakaaraakRtayo bhavantyaagantavo vraNaaH// SS4.2.7/ doSajaa vaa svayaM bhinnaa na tu vaidyanimittajaaH/ bhiSagvraNaakRtijJo hi na mohamadhigacchati// SS4.2.8/ bhRzaM durdarzaruupeSu vraNeSu vikRteSvapi/ &anantaakRtiraagantuH sa bhiSagbhiH puraatanaiH// SS4.2.9/ samaasato lakSaNataH SaGvidhaH parikiirtitaH/ chinnaM bhinnaM tathaa viddhaM kSataM piccitameva ca// SS4.2.10/ ghRSTamaahustathaa SaSThaM teSaaM vakSyaami lakSaNam/ tirazciina Rjurvaa+api yo vraNazcaayato bhavet// SS4.2.11/ gaatrasya paatanaM caapi chinnamityupadizyate/ kuntazaktyRSTikhaGgaagraviSaaNaadibhiraazayaH// SS4.2.12/ &hataH kiJcit sravettaddhi bhinnalakSaNamucyate/ sthaanaanyaamaagnipakvaanaaM muutrasya rudhirasya ca// SS4.2.13/ hRduNDukaH phupphusazca koSTha ityabhidhiiyate/ tasmin bhinne raktapuurNe jvaro daahazca jaayate// SS4.2.14/ muutramaargagudaasyebhyo raktaM ghraaNaacca gacchati/ muurcchaazvaasatRDaadhmaanamabhaktacchanda eva ca// SS4.2.15/ viNmuutravaatasaGgazca svedaasraavo+akSiraktataa/ lohagandhitvamaasyasya gaatradaurgandhyameva ca// SS4.2.16/ hRcchuulaM paarzvayozcaapi vizeSaM caatra me zRNu/ aamaazayasthe rudhire rudhiraM &chardayet punaH// SS4.2.17/ aadhmaanamatimaatraM ca zuulaM ca bhRzadaaruNam/ pakvaazayagate caapi rujo gauravameva ca// SS4.2.18/ ziitataa caapyadho naameH khebhyo raktasya caagamaH/ abhinne+apyaazaye+antraaNaaM khaiH suukSmairantrapuuraNam// SS4.2.19/ pihitaasye ghaTe yadvallakSyate tasya gauravam/ suukSmaasyazalyaabhihataM yadaGgaM tvaazayaadvinaa// SS4.2.20/ uttuNDitaM nirgataM vaa tadviddhamiti nirdizet/ naaticchinnaM naatibhinnamubhayorlakSaNaanvitam// SS4.2.21/ viSamaM vraNamaGge yattat kSataM tvabhinirdizet/ prahaarapiiDanaabhyaaM tu yadaGgaM pRthutaaM gatam// SS4.2.22/ saasthi tat piccitaM vidyaanmajjaraktapariplutam/ vigatatvagyadaGgaM hi saMgharSaadanyathaa+api vaa// SS4.2.23/ uSaasraavaanvitaM tattu ghRSTamityupadizyate/ chinne bhinne tathaa viddhe kSate vaa+asRgatisravet// SS4.2.24/ raktakSayaadrujastatra karoti pavano bhRzam/ snehapaanaM hitaM tatra tatseko vihitastathaa// SS4.2.25/ vezavaaraiH sakRzaraiH susnigdhaizcopanaahanam/ dhaanyasvedaaMzca kurviita snigdhaanyaalepanaani ca// SS4.2.26/ vaataghnauSadhasiddhaizca snehairbastirvidhiiyate/ piccite ca vighRSTe ca naatisravapi zoNitam// SS4.2.27/ agacchati bhRzaM tasmin daahaH paakazca jaayate/ tatroSmaNo nigrahaarthaM tathaa daahaprapaakayoH// SS4.2.28/ ziitamaalepanaM kaaryaM pariSekazca ziitalaH/ SaTsveteSu yathokteSu chinnaadiSu samaasataH// SS4.2.29/ jJeyaM samarpitaM sarvaM sadyovraNacikitsitam/ ata uurdhvaM pravakSyaami chinnaanaaM tu cikitsitam// SS4.2.30/ ye vraNaa vivRtaaH kecicchiraHpaarzvaavalambinaH/ taan siivyedvidhinoktena badhniiyaadgaaDhameva ca// SS4.2.31/ karNaM sthaanaadapahRtaM sthaapayitvaa yathaasthitam/ siivyedyathoktaM tailena srotazcaabhipratarpayet// SS4.2.32/ kRkaaTikaante chinne tu gacchatyapi samiiraNe/ samyaGnivezya badhniiyaat siivyeccaapi nirantaram// SS4.2.33/ aajena sapiSaa caivaM pariSekaM tu kaarayet/ uttaano+annaM samazniiyaacchayiita ca suyantritaH// SS4.2.34/ zaakhaasu patitaaMstiryak prahaaraan vivRtaan bhRzam/ siivyet samyaGnivezyaazu sandhyasthiinyanupuurvazaH// SS4.2.35/ baddhvaa vellitakenaazu tatastailena secayet/ carmaNaa gophaNaabandhaH kaaryo yo vaa hito bhavet// SS4.2.36/ pRSThe vraNo yasya bhaveduttaanaM zaayayettu tam/ ato+anyathaa corasije zaayayet puruSaM vraNe// SS4.2.37/ chinnaaM niHzeSataH zaakhaaM dagdhvaa tailena buddhimaan/ badhniiyaat kozabandhena praaptaM kaaryaM ca ropaNam// SS4.2.38/ candanaM padmakaM rodhramutpalaani priyaGgavaH/ haridraa madhukaM caiva payaH syaadatra caaSTamam// SS4.2.39/ tailamebhirvipakvaM tu pradhaanaM vraNaropaNam/ candanaM karkaTaakhyaa ca sahe maaMsyaahvayaa+amRtaa// SS4.2.40/ hareNavo mRNaalaM ca triphalaa padmakotpale/ trayodazaaGgaM trivRtametadvaa payasaa+anvitam// SS4.2.41/ tailaM vipakvaM sekaarthe hitaM tu vraNaropaNe/ ata uurdhvaM pravakSyaami bhinnaanaaM tu cikitsitam// SS4.2.42/ bhinnaM netramakarmaNyamabhinnaM lambate tu yat/ tannivezya yathaasthaanamavyaaviddhasiraM zanaiH// SS4.2.43/ piiDayet paaNinaa samyak padmapattraantareNa tu/ tato+asya tarpaNaM kaaryaM nasyaM caanena sarpiSaa// SS4.2.44/ aajaM ghRtaM kSiirapaatraM madhukaM cotpalaani ca/ jiivakarSabhakau caiva piSTvaa sarpirvipaacayet// SS4.2.45/ sarvanetraabhighaate tu sarpiretat prazasyate/ udaraanmedaso vartirnirgataa yasya dehinaH// SS4.2.46/ kaSaayabhasmamRtkiirNaaM baddhvaa suutreNa suutravit/ agnitaptena zastreNa chindyaanmadhusamaayutam// SS4.2.47/ baddhvaa vraNaM sujiirNe+anne sarpiSaH paanamiSyate/ snehapaanaadRte caapi payaHpaanaM vidhiiyate// SS4.2.48/ zarkaraamadhuyaSTibhyaaM laakSayaa vaa zvadaMSTrayaa/ citraasamanvitaM caiva rujaadaahavinaazanam// SS4.2.49/ aaTopo maraNaM vaa syaacchuulo vaa+acchidyamaanayaa/ medogranthau tu yattailaM vakSyate tacca yojayet// SS4.2.50/ tvaco+atiitya siraadiini bhittvaa vaa parihRtya vaa/ koSThe pratiSThitaM zalyaM kuryaaduktaanupadravaan// SS4.2.51/ tatraantarlohitaM paaNDuM ziitapaadakaraananam/ ziitocchvaasaM raktanetramaanaddhaM ca vivarjayet// SS4.2.52/ aamaazayasthe rudhire vamanaM pathyamucyate/ pakvaazayasthe deyaM ca virecanamasaMzayam// SS4.2.53/ aasthaapanaM ca niHshehaM kaaryamuSNairvizodhanaiH/ yavakolakulatthaanaaM niHsnehena rasena ca// SS4.2.54/ bhuJjiitaannaM yavaaguuM vaa pibet saindhavasaMyutaam/ atiniHsrutarakto vaa bhinnakoSThaH pibedasRk// SS4.2.55/ svamaargapratipannaastu yasya viNmuutramaarutaaH/ vyupadravaH sa bhinne+api koSThe jiivati maanavaH// SS4.2.56/ abhinnamantraM niSkraantaM pravezyaM naanyathaa bhavet/ pipiilikaazirograstaM tadapyeke vadanti tu// SS4.2.57/ prakSaalya payasaa digdhaM tRNzoNitapaaMzubhiH/ pravezayet kRttanakho ghRtenaaktaM zanaiH zanaiH// SS4.2.58/ pravezayet kSiirasiktaM zuSkamatraM ghRtaaplutam/ aGgulyaa+abhimRzet kaNThaM jalenodvejayedapi// SS4.2.59/ hastapaadeSu& saMgRhya samutthaapya& mahaabalaaH/ bhavatyantaHpravezastu yathaa nirdhunuyustathaa// SS4.2.60/ tathaa+antraaNi vizantyantaH svaaM kalaaM piiDayanti ca/ vraNaalpatvaadbahutvaadvaa duSpravezaM bhavettu yat// SS4.2.61/ tadaapaaThya pramaaNena bhiSagantraM parvezayet/ yathaasthaanaM niveSTe ca vraNaM siivyedatandriyaH// SS4.2.62/ sthaanaadapetamaadatte praaNaan gupitameva vaa/ veSTayitvaa tu paTTena ghRtasekaM pradaapayet// SS4.2.63/ ghRtaM pibet sukhoSNaM ca citraatailasamanvitam/ mRdukriyaarthaM zakRto vaayozcaadhaHpravRttaye// SS4.2.64/ tatastailamidaM kuryaadropaNaarthaM cikitsakaH/ tvaco+azvakarNadhavayormocakiimeSazRGgayoH// SS4.2.65/ zallakyarjunayozcaapi vidaaryaaH kSiiriNaaM tathaa/ balaamuulaani caahRtya tailametairvipaacayet// SS4.2.66/ vraNaM saMropayettena varSamaatraM yateta ca/ paadau nirastamuSkasya jalena prokSya caakSiNii// SS4.2.67/ pravezya tunnasevanyaa muSkau siivyettataH param/ kaaryo gophaNikaabandhaH kaThyaamaavezya& yantrakam// SS4.2.68/ na kuryaat snehasekaM ca tena klidyati hi vraNaH/ kaalaanusaaryaagurvelaajaatiicandanapadmakaiH// SS4.2.69/ zilaadaarvyamRtaatutthaistailaM kurviita ropaNam/ ziraso+apahRte zalye baalavartiM nivezayet// SS4.2.70/ baalavartyaamadattaayaaM mastuluGgaM vraNaat sravet/ hanyaadenaM tato vaayustasmaadevamupaacaret// SS4.2.71/ vraNe rohati caikaikaM zanairbaalamapakSipet/ gaatraadapahRte+anyasmaat snehavartiM pravezayet// SS4.2.72/ kRte niHzoNite caapi vidhiH sadyaHkSate hitaH/ duuraabagaaDhaaH suukSmaaH syurye vraNaastaan vizoNitaan// SS4.2.73/ kRtvaa suukSmeNa netreNa cakratailena tarpayet/ samaGgaaM rajaniiM padmaaM trivargaM tutthameva ca// SS4.2.74/ viDaGgaM kaTukaaM pathyaaM guDuuciiM sakaraJjikaam/ saMhRtya vipacet kaale tailaM ropaNamuttamam// SS4.2.75/ taaliizaM padmakaM maaMsii hareNvagurucandanam/ haridre padmabiijaani soziiraM madhukaM ca taiH// SS4.2.76/ pakvaM sadyovraNeSuuktaM tailaM ropaNamuttamam/ kSate kSatavidhiH kaaryaH piccite bhagnavadvidhiH// SS4.2.77/ ghRSTe rujo nigRhyaazu cuurNairupacaredvraNam/ vizliSTadehaM patitaM mathitaM hatameva ca// SS4.2.78/ vaasayettailapuurNaayaaM droNyaaM maaMsarasaazanam/ ayameva vidhiH kaaryaH kSiiNe marmahate tathaa// SS4.2.79/ ropaNe sapariiSeke paane ca vraNinaaM sadaa/ tailaM ghRtaM vaa saMyojyaM zariirartuunavekSya hi// SS4.2.80/ ghRtaani yaani vakSyaami yatnataH pittavidradhau/ sadyovraNeSu deyaani taani vaidyena jaanataa// SS4.2.81/ sadyaHkSatavraNaM vaidyaH sazuulaM pariSecayet/ sarpiSaa naatiziitena balaatailena vaa punaH// SS4.2.82/ samaGgaaM rajaniiM padmaaM pathyaaM tutthaM suvarcalaam/ padmakaM rodhramadhukaM viDaGgaani hareNukaam// SS4.2.83/ taaliizapatraM naladaM candanaM padmakezaram/ maJjiSThoziiralaakSaazca kSiiriNaaM caapi pallavaan// SS4.2.84/ priyaalabiijaM tindukyaastaruNaani phalaani ca/ yathaalaabhaM samaahRtya tailamebhirvipaacayet// SS4.2.85/ sadyovraNaanaaM sarveSaamaduSTaanaaM tu ropaNam/ kaSaayamadhuraaH ziitaaH kriyaaH snigdhaazca yojayet// SS4.2.86/ sadyovraNaanaaM saptaahaM pazcaat puurvoktamaacaret/ duSTavraNeSu kartavyamuurdhvaM caadhazca zodhanam// SS4.2.87/ vizoSaNaM tathaa++aahaaraH zoNitasya ca mokSaNam/ kaSaayaM raajavRkSaadau surasaadau ca dhaavanam// SS4.2.88/ tayoreva kaSaayeNa tailaM zodhanamiSyate/ &kSaarakalpena vaa tailaM kSaaradravyeSu saadhitam// SS4.2.89/ dravantii cirabilvazca dantii citrakameva ca/ pRthviikaa nimbapatraaNi kaasiisaM tutthameva ca// SS4.2.90/ trivRttejovatii niilii haridre saindhavaM tilaaH/ bhuumikadambaH suvahaa zukaakhyaa laaGgalaahvayaa// SS4.2.91/ naipaalii jaalinii caiva madayantii mRgaadanii/ sudhaamuurvaarkakiiTaariharitaalakaraJjikaaH// SS4.2.92/ yathopapatti kartavyaM tailametaistu zodhanam/ ghRtaM vaa yadi vaa praaptaM kalkaaH saMzodhanaastathaa// SS4.2.93/ saindhavatrivRderaNDapatrakalkastu vaatike/ trivRddharidraamadhukakalkaH paitte tilairyutaH// SS4.2.94/ kaphaje tilatejohvaadantiisvarjikacitrakaaH/ duSTavraNavidhiH kaaryo &mehakuSThavraNeSvapi// SS4.2.95/ SaDvidhaH praak pradiSTo yaH sadyovraNavinizcayaH/ naataH zakyaM paraM vaktumapi nizcitavaadibhiH// SS4.2.96/ upasargairnipaataizca tattu paNDitamaaninaH/ kecit saMyojya bhaaSante bahudhaa maanagarvitaaH// SS4.2.97/ bahu tadbhaaSitaM teSaaM SaTsveSvevaavatiSThate/ vizeSaa iva saamaanye SaTtvaM tu paramaM matam// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane sadyocraNacikitsitaM naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ SS4.3.1/ athaato bhagnaanaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.3.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.3.3/ alpaazino+anaatmavato jantorvaataatmakasya ca/ upadravairvaa juSTasya bhagnaM kRcchreNa sidhyati// SS4.3.4/ lavaNaM kaTukaM kSaaramamlaM maithunamaatapam/ vyaayaamaM ca na seveta bhagno ruukSaannameva ca// SS4.3.5/ zaalirmaaMsarasaH kSiiraM sarpiryuuSaH satiinajaH/ bRMhaNaM caannapaanaM syaaddeyaM bhagnaaya jaanataa// SS4.3.6/ madhuukodumbaraazvatthapalaazakakubhatvacaH/ vaMzasarjavaTaanaaM ca kuzaarthamupasaMharet// SS4.3.7/ aalepanaarthaM maJjiSThaaM madhukaM raktacandanam/ zatadhautaghRtonmizraM zaalipiSTaM ca saMharet// SS4.3.8/ saptaahaadatha saptaahaat saumyeSvRtuSu bandhanam/ saadhaaraNeSu kartavyaM paJcame paJcame+ahani// SS4.3.9/ aagneyeSu tryahaatu kuryaadbhagnadoSavazena vaa/ tatraatizithilaM baddhe sandhisthairyaM na jaayate// SS4.3.10/ gaaDhenaapi tvagaadiinaaM zopho ruk paaka eva ca/ tasmaat saadhaaraNaM bandhaM bhagne zaMsanti tadvidaH// SS4.3.11/ nyagrodhaadikaSaayaM tu suziitaM pariSecane/ paJcamuuliivipakvaM tu kSiiraM kuryaat savedane// SS4.3.12/ sukhoSNamavacaaryaM vaa cakratailaM vijaanataa/ vibhajya kaalaM doSaM ca doSaghnauSadhasaMyutam// SS4.3.13/ pariSekaM pradehaM ca vidadhyaacchiitameva ca/ gRSTikSiiraM sasarpiSkaM madhurauSadhasaadhitam// SS4.3.14/ ziitalaM laakSayaa yuktaM praatarbhagnaH pibennaraH/ savraNasya tu bhagnasya vraNaM sarpirmadhuuttaraiH// SS4.3.15/ pratisaarya kaSaayaistu zeSaM bhagnavadaacaret/ prathame vayasi tvevaM bhagnaM sukaramaadizet// SS4.3.16/ alpadoSasya jantostu kaale ca ziziraatmake/ prathame vayasi tvevaM maasaat sandhiH sthiro bhavet// SS4.3.17/ madhyame dviguNaat kaalaaduttare triguNaat smRtaH/ avanaamitamunnahyedunnataM cavapiiDayet// SS4.3.18/ aaJchedatikSiptamadho gataM copari vartayet/ aaJchanaiH piiDanaizcaiva saGgepairbandhanaistathaa// SS4.3.19/ sandhiiJchariire sarvaaMstu calaanapyacalaanapi/ etaistu sthaapanopaayaiH sthaapayenmatimaan bhiSak// SS4.3.20/ utpiSTamatha vizliSTaM sandhiM vaidyo na ghaTTayet/ tasya ziitaan pariiSekaan pradehaaMzcaavacaarayet// SS4.3.21/ abhighaate hRte sandhiH svaaM yaati prakRtiM punaH/ ghRtadigdhena paTTena veSTayitvaa yathaavidhi// SS4.3.22/ paTTopari kuzaan dattvaa yathaavadvandhamaacaret/ pratyaGgabhagnasya vidhirata uurdhvaM pravakSyate// SS4.3.23/ nakhasandhiM samutpiSTaM raktaanugatamaarayaa/ avamathya srute rakte zaalipiSTena lepayet// SS4.3.24/ bhagnaaM vaa sandhimuktaaM vaa sthaapayitvaa+aGguliiM samaam/ aNunaa++aaveSTya paTTena ghRtasekaM pradaapayet// SS4.3.25/ abhyajya sapiSaa paadaM talabhagnaM kuzottaram/ vastrapaTTena badhniiyaanna ca vyaayaamamaacaret// SS4.3.26/ abhyajyaayaamayejjaGghaamuuruM ca susamaahitaH/ dattvaa vRkSatvacaH ziitaa vastrapaTTena veSTayet// SS4.3.27/ matimaaMzcakrayogena hyaaJcheduurvasthi nirgatam/ sphuTitaM piccitaM caapi badhniiyaat puurvavadbhiSak// SS4.3.28/ aaJcheduurdhvamadho vaa+api kaTibhagnaM tu maanavam/ tataH sthaanasthite saMdhau bastibhiH samupaacaret// SS4.3.29/ parzukaasvatha bhagnaasu ghRtaabhyaktasya tiSThataH/ dakSiNaasvathavaa vaamaasvanumRjya nibandhaniiH// SS4.3.30/ tataH kavalikaaM dattvaa veSTayet susamaahitaH/ tailapuurNe kaTaahe vaa droNyaaM vaa zaayayennaram// SS4.3.31/ musalenotkSipet kakSaamaMsasandhau visaMhate/ sthaanasthitaM ca badhniiyaat svastikena vicakSaNaH// SS4.3.32/ kaurparaM tu tathaa sandhimaGguSThenaanumaarjayet/ anumRjya tataH sandhiM piiDayet kuurparaaccyutam// SS4.3.33/ prasaaryaakuJcayeccainaM snehasekaM ca daapayet/ evaM jaanuni gulphe ca maNibandhe ca kaarayet// SS4.3.34/ ubhe tale same kRtvaa talabhagnasya dehinaH/ badhniiyaadaamatailena pariSekaM ca kaarayet// SS4.3.35/ &mRtpiNDaM dhaarayet puurvaM lavaNaM ca tataH param/ haste jaatabale caapi kuryaat paaSaaNadhaaraNam// SS4.3.36/ sannamunnamayet svinnamakSakaM musalena tu/ tathonnataM piiDayecca badhniiyaadgaaDhameva ca// SS4.3.37/ uuruvaccaapi kartavyaM baahubhagnacikitsitam/ griivaayaaM tu vivRttaayaaM praviSTaayaamadho+api vaa// SS4.3.38/ avaTaavatha hanvozca pragRhyonnamayennaram/ tataH kuzaaM samaM dattvaa vastrapaTTena veSTayet// SS4.3.39/ uttaanaM zaayayeccainaM saptaraatramatandriyaH/ hanvasthinii samaaniiya hanusandhau visaMhate// SS4.3.40/ svedayitvaa sthiten samyak paJcaaGgiiM vitaredbhiSak/ vaataghnamadhuraiH sarpiH siddhaM nasye ca puujitam// SS4.3.41/ abhagnaaMzcalitaan dantaan saraktaanavapiiDayet/ taruNasya manuSyasya ziitairaalepayedvahiH// SS4.3.42/ siktvaa+ambubhistataH ziitaiH sandhaaniiyairupaacaret/ utpalasya ca naalena kSiirapaanaM vidhiiyate// SS4.3.43/ jiirNasya tu manuSyasya varjayeccalitaan dvijaan/ naasaaM sannaaM vivRttaaM vaa RjviiM kRtvaa zalaakayaa// SS4.3.44/ pRthaGnasikayornaaDyau dvimukhyau saMpravezayet/ tataH paTTena saMveSTya ghRtasekaM pradaapayet// SS4.3.45/ bhagnaM karNaM tu badhniiyaat samaM kRtvaa ghRtaplutam/ sadyaHkSatavidhaanaM ca tataH paJcaat samaacaret// SS4.3.46/ mastuluGgaadvinaa& bhinne kapaale madhusarpiSii/ dattvaa tato nibadhniiyaat saptaahaM ca pibedghRtam// SS4.3.47/ patanaadabhighaataadvaa zuunamaGgaM yadakSatam/ ziitaan pradehaan sekaaMzca bhiSak tasyaavacaarayet// SS4.3.48/ atha jaGghorubhagnaanaaM kapaaTazayanaM hitam/ kiilakaa bandhanaarthaM ca paJca kaaryaa vijaanataa// SS4.3.49/ yathaa na calanaM tasya bhagnasya kriyate tathaa/ sandherubhayato dvau dvau tale caikazca kiilakaH// SS4.3.50/ zroNyaaM vaa pRSThavaMze vaa vakSasyakSakayostathaa/ bhagnasandhivimokSeSu vidhimenaM samaacaret// SS4.3.51/ sandhiiMzciravimuktaaMstu snigdhaan svinnaan mRduukRtaan/ uktairvidhaanairbuddhyaa ca samyak prakRtimaanayet// SS4.3.52/ kaaNDabhagne praruuDhe tu viSamolbaNasaMhite/ aapothya samayedbhagnaM tato bhagnavadaacaret// SS4.3.53/ kalpayennirgataM zuSkaM vraNaante+asthi samaahitaH/ sandhyante vaa kriyaaM kuryaat savraNe vraNabhagnavat// SS4.3.54/ uurdhvakaaye tu bhagnaanaaM mastiSkyaM karNapuuraNam/ ghRtapaanaM hitaM nasyaM prazaakhaasvanuvaasanam// SS4.3.55/ ata uurdhvaM pravakSyaami tailaM bhagnaprasaadhakam/ raatrau raatrau tilaan kRSNaan vaasayedasthire jale// SS4.3.56/ divaa divaa zoSayitvaa gavaaM kSiireNa bhaavayet/ tRtiiyaM saptaraatraM tu bhaavayenmadhukaambunaa// SS4.3.57/ tataH kSiiraM punaH piitaan suzuSkaaMzcuurNayedbhiSak/ kaakolyaadiM sayaSTyaahvaM maJjiSThaaM saarivaaM tathaa// SS4.3.58/ kuSThaM sarjarasaM maaMsiiM suradaaru sacandanam/ zatapuSpaaM ca saMcuurNya tilacuurNena yojayet// SS4.3.59/ piiDanaarthaM ca kartavyaM sarvagandhazRtaM payaH/ caturguNena payasaa tattailaM vipacedbhiSak// SS4.3.60/ elaamaMzumatiiM patraM jiivakaM tagaraM tathaa/ rodhraM prapauNDariikaM ca tathaa kaalaanusaari(vaa)Nam// SS4.3.61/ saireyakaM kSiirazuklaamanantaaM samadhuulikaam/ piSTvaa zRGgaaTakaM caiva puurvoktaanyauSadhaani ca// SS4.3.62/ ebhistadvipacettailaM zaastravinmRdunaa+agninaa/ etattailaM sadaa pathyaM bhagnaanaaM sarvakarmasu// SS4.3.63/ aakSepake pakSaghaate taaluzoSe tathaa+ardite/ manyaastambhe ziroroge karNazuule hanugrahe// SS4.3.64/ baadhirye timire caiva ye ca striiSu kSayaM gataaH/ pathyaM paane tathaa+abhyaGge nasye bastiSu bhojane&// SS4.3.65/ griivaaskandhorasaaM vRddhiramunaivopajaayate/ mukhaM ca padmapratimaM sasugandhisamiiraNam// SS4.3.66/ gandhatailamidaM naamnaa sarvavaatavikaaranut/ raajaarhametat kartavyaM raajJaameva vicakSaNaiH// SS4.3.67/ trapuSaakSpriyaalaanaaM tailaani madhuraiH saha/ vasaaM dattvaa yathaalaabhaM kSiire dazaguNe pacet// SS4.3.68/ snehottamamidaM caazu kuryaadbhagnaprasaadhanam/ paanaabhyaJjananasyeSu bastikarmaNi secane// SS4.3.69/ bhagnaM naiti yathaapaakaM prayateta tathaa bhiSak/ pakvamaaMsasiraasnaayu taddhi kRcchreNa sidhyati// SS4.3.70/ bhagnaM sandhimanaaviddhamahiinaaGgamanulbaNam/ sukhaceSTaapracaaraM ca saMhitaM samyagaadizet// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane bhagnacikitsitaM naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ SS4.4.1/ athaato baatavyaadhicikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.4.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.4.3/ aamaazayagate vaate cchardayitvaa yathaakramam/ deyaH SaDdharaNo yogaH saptaraatraM sukhaambunaa// SS4.4.4/ citrakendrayave paaThaa kaTukaa+ativiSaa+abhayaa/ vaatavyaadhiprazamano yogaH SaDdharaNaH smRtaH// SS4.4.5/ pakvaazayagate caapi deyaM snehavirecanam/ bastayaH zodhaniiyaazca praazaazca lavaNottaraaH// SS4.4.6/ kaaryo bastigate caapi vidhirbastivizodhanaH/ zrotraadiSu prakupite kaaryazcaanilahaa kramaH// SS4.4.7/ snehaabhyaGgopanaahaazca mardanaalepanaani ca/ tvaGmaaMsaasRksiraapraapte kuryaat caasRgvimokSaNam// SS4.4.8/ snehopanaahaagnikarmabandhanonmardanaani ca/ snaayusandhyasthisaMpraapte kuryaadvaayaavatandritaH// SS4.4.9/ niruddhe+asthani vaa vaayau paaNimanthena &daarite/ naaDiiM dattvaa+asthani bhiSak cuuSayetpavanaM balii// SS4.4.10/ zukrapraapte+anile kaaryaM zukradoSacikitsitam/ avagaahakuTiikarSuuprastaraabhyaGgabastibhiH// SS4.4.11/ jayet sarvaaGgajaM vaataM siraamokSaizca buddhimaan/ ekaaGgagaM ca matimaaJchRGgaizcaavasthitaM jayet// SS4.4.12/ balaasapittaraktaistu saMsRSTamavirodhibhiH/ suptivaate tvasRGmokSaM kuryaattu bahuzo bhiSak// SS4.4.13/ dihyaacca lavaNaagaaradhuumaistailasamanvitaiH/ paJcamuuliizRtaM kSiiraM phalaamlo rasa eva ca// SS4.4.14/ susnigdho dhanyayuuSo vaa hito vaatavikaariNaam/ kaakolyaadiH savaataghnaH sarvaamladravyasaMyutaH// SS4.4.15/ saanuupaudakamaaMsastu sarvasnehasamanvitaH/ sukhoSNaH spaSTalavaNaH saalvaNaH parikiirtitaH// SS4.4.16/ tenopanaahaM kurviita sarvadaa vaatarogiNaam/ kuJcyamaanaM rujaartaM vaa gaatraM stabdhamathaapi vaa// SS4.4.17/ gaaDhaM paTTairnibadhniiyaat kSaumakaarpaasikaurNikaiH/ biDaalanakulondraaNaaM carmagoNyaaM mRgasya vaa// SS4.4.18/ pravezayedvaa svabhyaktaM saalvaNenopanaahitam/ skandhavakSastrikapraaptaM vaayuM manyaagataM tathaa// SS4.4.19/ vamanaM hanti nasyaM ca kuzalena prayojitam/ zirogataM zirobastirhanti vaa+asRgvimokSaNam// SS4.4.20/ snehaM maatraasahasraM tu dhaarayettatra yogataH/ sarvaaGgatamekaaGgasthitaM vaa+api samiiraNam// SS4.4.21/ ruNaddhi kevalo bastirvaayuvegamivaacalaH/ snehasvedastathaa+abhyaGgo bastiH snehavirecanam// SS4.4.22/ zirobastiH ziraHsneho dhuumaH snaihika eva ca/ sukhoSNaH snehagaNDuuSo nasyaM snaihikameva ca// SS4.4.23/ rasaaH kSiiraaNi maaMsaani snehaaH snehaanvitaM ca yat/ bhojanaani phalaamlaani snigdhaani lavaNaani ca// SS4.4.24/ sukhoSNaazca pariiSekaastathaa saMvaahanaani ca/ kuGkumaagurupatraaNi kuSThailaatagaraaNi ca// SS4.4.25/ kauzeyaurNikaraumaaNi kaarpaasaani guruuNi ca/ nivaataatapayuktaani tathaa garbhagRhaaNi ca// SS4.4.26/ mRdvii zayyaa+agnisaMtaapo brahmacaryaM tathaiva ca/ samaasenaivamaadiini yojyaanyanilarogiSu// SS4.4.27/ trivRddantiisuvarNakSiiriisaptalaazaGkhiniitriphalaaviDaGgaanaamakSasamaaH &bhaagaaH, bilvamaatraH kalkastilvakamuulakampillakayoH, triphalaarasadadhipaatre dve dve, ghRtapaatramekaM, tadaikadhyaM saMsRjya vipacet; tilvakasarpiretat snehavirecanamupadizanti vaatarogiSu/ tilvakavidhirevaazokaramyakayordraSTavyaH// SS4.4.28/ tilaparipiiDanopakaraNakaaSThaanyaahRtyaanalpakaalaM tailaparipiitaanyaNuuni khaNDazaH kalpayitvaa+avakSudya mahati kaTaahe paaniiyenaabhiplaavya kvaathayet, tataH snehamambupRSThaadyadudeti tat sarakapaaNyoranyatareNaadaaya vaataghnauSadhapratiivaapaM snehapaakakalpena vipacet, etadaNutailamupadizanti vaatarogiSu; aNubhyastailadravyebhyo niSpaadyata ityaNutailam// SS4.4.29/ atha mahaapaJcamuulakaaSThairbahubhiravadahyaavanipradezamasitamuSitamekaraatramupazaante+agnaavapohya bhasma nivRttaaM bhuumiM vidaarigandhaadisiddhena tailaghaTazatena tulyapayasaa+abhiSicyaikaraatramavasthaapya tato yaavatii mRttikaa snigdhaa syaattaamaadaayoSNodakena mahati kaTaahe+abhyaasiJcet, tatra yattailamuttiSThettat paaNibhyaaM paryaadaaya svanuguptaM nidadhyaat; tatastailaM vaataharauSadhakvaathamaaMsarasakSiiraamlabhaagasahasreNa sahasrapaakaM vipacedyaavataa kaalena zaknuyaat paktuM, prativaapazcaatra haimavataa dakSiNaapathagaazca gandhaa vaataghnaani ca, tasmin sidhyati zaGkhaanaadhmaapayeddundubhiinaaghaatayecchatraM dhaarayedbaalavyajanaizca viijayedbraahmaNasahasraM bhojayet, tat saadhu siddhamavataarya sauvarNe raajate mRnmaye vaa paatre svanuguptaM nidadhyaat, tadetat sahasrapaakamaprativaaraviiryaM raajaarhaM tailam; evaM bhaagazatavipakvaM zatapaakam// SS4.4.30/ gandharvahastamuSkakanaktamaalaaTaruuSakapuutiikaaragvadhacitrakaadiinaaM patraaNyaardraaNi lavaNena sahoduukhale+avakSudya snehaghaTe prakSipyaavalipya gozakRdbhirdaahayet; etatpatralavaNamupadizanti vaatarogeSu// SS4.4.31/ evaM snuhiikaaNDavaartaakuzigrulavaNaani saMkSudya ghaTaM puurayitvaa sarpistailavasaamajjabhiH prakSipyaavalipya gozakRdbhirdaahayet; etat snehalavaNamupadizanti vaatarogeSu/(iti kaaNDalavaNam)// SS4.4.32/ gaNDiirapalaazakuTajabilvaarkasnuhyapaamaargapaaTalaapaaribhadrakanaadeyiikRSNagandhaaniipanimbanirdahanyaTaruuSakanaktamaalakapuutikabRhatiikaNTakaarikaabhallaatakeGgudiivaijayantiikadaliibaaSpadvayekSurakendravaaruNiizvetamokSakaazokaa& ityevaM vargaM samuulapatrazaakhamaardramaahRtya lavaNena saha saMsRjya puurvavaddagdhvaa kSaarakalpena parisraavya vipacet, prativaapazcaatra hiGgvaadibhiH pippalyaadibhirvaa/ ityetat kalyaaNakalavaNaM vaatarogagulmapliihaagniSaGgaajiirNaarzo+arocakaartaanaaM kaasaadibhiH kRmibhirupadrutaanaaM copadizanti paanabhojaneSvapiiti// SS4.4.33/ bhavati caatra viSyandanaaduSNabhaavaaddoSaaNaaM ca vipaacanaat/ saMskaarapaacanaaccedaM vaatarogeSu zasyate// iti zriisuzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane vaatavyaadhicikitsitaM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ SS4.5.1/ athaato mahaavaatavyaadhicikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.5.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.5.3/ dvividhaM vaatazoNitamuttaanamavagaaDhaM cetyeke bhaaSante; tattu na samyak, taddhi kuSThavaduttaanaM bhuutvaa kaalaantareNaavagaaDhiibhavati, tasmaanna dvividham// SS4.5.4/ tatra balavadvigrahaadibhiH prakupitasya vaayorguruuSNaadhyazanaziilasya praduSTaM zoNitaM maargamaavRtya vaatena sahaikiibhuutaM yugapadvaataraktanimittaaM vedanaaM janayatiiti vaataraktam/ tattu puurvaM hastapaadayoravasthaanaM kRtvaa pazcaaddehaM vyaapnoti/ tasya puurvaruupaaNitodadaahakaNDuuzophastambhatvakpaaruSyasiraasnaayudhamaniispandanasakthidaurbalyaani zyaavaaruNamaNDalotpattizcaakasmaat paaNipaadatalaaGguligulphamaNibandhaprabhRtiSu, tatraapratikaariNo+apacaariNazca rogo vyaktataraH, tasya lakSaNamuktaM; tatraapratikaariNo vaikalyaM bhavati// SS4.5.5/ bhavati caatra prayazaH sukumaaraaNaaM mithyaahaaravihaariNaam/ sthuulaanaaM sukhinaaM caapi vaataraktaM prakupyati// SS4.5.6/ tatra praaNamaaMsakSayapipaasaajvaramuurcchaazvaasakaasastambhaarocakaavipaakavisaraNasaMkocanairanupadrutaM balavantamaatmavantamupakaraNavantaM copakramet// SS4.5.7/ tatra aadaaveva bahuvaataruukSamlaanaaGgaadRte maargaavaraNaadduSTazoNitamasakRdalpaalpamavasiJcedvaatakopabhayaat/ tato vamanaadibhirupakramairupapaadya pratisaMsRSTabhaktaM vaataprabale puraaNaghRtaM paayayet/ ajaakSiiraM vaa+ardhatailaM madhukaakSayayuktaM, zRgaalavinnaasiddhaM vaa zarkaraamadhumadhuraM, zuNThiizRGgaaTakakazerukasiddhaM vaa, zyaamaaraasnaasuSaviizRgaalavinnaapiiluzataavariizvadaMSTraadvipaJcamuuliisiddhaM vaa/ dvipaJcamuuliikvaathaaSTaguNasiddhena payasaa madhukameSazRGgiizvadaMSTraasaralabhadradaaruvacaasurabhikalkapratiivaapaM tailaM paacayitvaa paanaadiSuupayuJjiita, zataavariimayuurakakiNihyajamodaamadhukakSiiravidaariibalaatibalaatRNapaJcamuuliikvaathasiddhaM vaa kaakolyaadiprativaapaM, balaatailaM zatapaakaM veti/ vaataharamuulasiddhena ca payasaa pariSecanamamlairvaa kurviita/ yavamadhukairaNDatilavarSaabhuubhirvaa pradehaH kaaryaH/ tatra cuurNiteSu yavagodhuumatilamudgamaaSeSu pratyekazaH kaakoliikSiirakaakoliijiivakarSabhakabalaatibalaabisamRNaalazRgaalavinnaameSazRGgiipriyaalazarkaraakazerukasurabhivacaakalkamizreSuupanaahaarthaM sarpistailavasaamajjadugdhasiddhaaH paJca paayasaa vyaakhyaataaH, snaihikaphalasaarotkaarikaa vaa, cuurNiteSu yavagodhuumatilamudgamaaSeSu matsyapizitavezavaaro vaa, balvapezikaatagaradevadaarusaralaaraasnaahareNukuSThazatapuSpailaasuraadadhimastuyukta upanaahaH, maatuluGgaamlasaindhavaghRtamizraM madhuzigrumuulamaalepastilakalko veti vaataprabale// SS4.5.8/ pittaprabale draakSaarevatakaTphalapayasyaamadhukacandanakaazmaryakaSaayaM zarkaraamadhumadhuraM paayayet, zataavariimadhukapaTolatriphalaakaTurohiNiikaSaayaM&, guDuuciikaSaayaM vaa, pittajvaraharaM vaa candanaadikaSaayaM zarkaraamadhumadhuraM, madhuratiktakaSaayasiddhaM vaa sarpiH; bisamRNaalabhadrazriyapadmakakaSaayeNaardhakSiireNa pariSekaH, kSiirekSurasairmadhukazarkaraataNDulodakairvaa draakSekSukaSaayamizrairvaa mastumadyadhaanyaamlaiH; jiivaniiyasiddhena vaa sarpiSaa+abhyaGgaH, zatadhautaghRtena vaa, kaakolyaadikalkakaSaayavipakvena vaa sarpiSaa; zaaliSaSTikanalavaJjulataaliisazRGgaaTakagaloDyagauriigairikazaivalapadmakapadmapatraprabhRtibhirdhaanyaamlapiSTaiH pradeho ghRtamizraH, vaataprabale+apyeSa sukhoSNaH pradehaH kaaryaH// SS4.5.9/ raktaprabale+apyevaM, bahuzazca zoNitamavasecayet, ziitatamaazca pradehaaH kaaryaa iti// SS4.5.10/ zleSmaprabale tvaamalakaharidraakaSaayaM madhumadhuraM paayayet, triphalaakaSaayaM &vaa; madhukazRGgaverahariitakiitiktarohiNiikalkaM vaa sakSaudraM, muutratoyayoranyatareNa guDahariitakiiM vaa bhakSayet; tailamuutrakSaarodakasuraazuktakaphaghnauSadhaniHkvaathaizca pariSekaH, aaragvadhaadikaSaayairvoSNaiH; mastumuutrasuraazuktamadhukasaarivaapadmakasiddhaM vaa ghRtamabhyaGgaH; tilasarSapaatasiiyavacuurNaani zleSmaatakakapitthamudhuzigrumizraaNi kSaaramuutrapiSTaani pradehaH; zvetasarSapakalkaH, tilaazvagandhaakalkaH, priyaalaselukapitthakalkaH, madhuzigrupunarnavaakalkaH, vyoSatiktaapRthakparNiibRhatiikalka ityeteSaaM paJca pradehaaH sukhoSNaaH kSaarodakapiSTaaH, zaaliparNii pRzniparNii bRhatyau vaa kSiirapiSTaastarpaNamizraaH// SS4.5.11/ saMsarge sannipaate ca kriyaapathamuktaM mizraM kuryaat// SS4.5.12/ sarveSu ca guDahariitakiimaaseveta; pippaliirvaa kSiirapiSTaa vaaripiSTaa vaa paJcaabhivRddhyaa dazaabhivRddhyaa vaa pibet kSiiraudanaahaaro dazaraatraM, bhuuyazcaapakarSayet, evaM yaavat paJca daza veti; tadetat pippaliivardhamaanakaM vaatazoNitaviSamajvaraarocakapaaNDurogapliihodaraarzaHkaasazvaasazophazoSaagnisaadahRdrogodaraaNyapahanti; jiivaniiyapratiivaapaM sarpiH payasaa paacayitvaa+abhyajyaat; sahaasahadevaacandanamuurvaamustaapriyaalazataavariikazerupadmakamadhukazatapuSpaavidaariikuSThaani kSiirapiSTaH pradeho ghRtamaNDayuktaH, saireyakaaTaruuSakabalaatibalaajiivantiisuSaviikalko vaa cchaagakSiirapiSTaH, gokSiirapiSTaH kaazmaryamadhukatarpaNakalko vaa; madhuucchiSTamaJjiSThaasarjarasasaarivaakSiirasiddhaM piNDatailamabhyaGgaH; sarveSu ca puraaNaghRtamaamalakarasavipakvaM vaa paanaarthe; jiivaniiyasiddhaM pariSekaarthe, kaakolyaadikvaathakalkasiddhaM vaa; suSaviikvaathakalkasiddhaM vaa, kaaravellakakvathamaatrasiddhaM vaa; balaatailaM vaa pariSekaavagaahabastibhojaneSu; zaaliSaSTikayavagodhuumaannamanavaM bhuJjiita payasaa jaaGgalarasena vaa mudgayuuSeNa vaa+anamlena; zoNitamokSaM caabhiikSNaM kurviita; ucchitadoSe ca vamanavirecanaasthaapanaanuvaasanakarma kartavyam// (SS4.5.13/ paTolatriphalaabhiiruguDuuciikaTukaakRtam/ kvaathaM piitvaa jayatyaazu vaatazoNitajaaM rujam&//) SS4.5.14/ bhavanti caatra evamaadyaiH kriyaayogairacirotpatitaM sukham/ vaataasRk saadhyate vaidyairyaapyate tu cirotthitam// SS4.5.15/ upanaahapariiSekapradehaabhyaJjanaani ca/ zaraNaanyapravaataani manojJaani mahaanti ca// SS4.5.16/ mRdugaNDopadhaanaani zayanaani sukhaani ca/ vaatarakte prazasyante mRdusaMvaahanaani ca// SS4.5.17/ vyaayaamaM maithunaM kopamuSNaamlalavaNaazanam/ divaasvapnamabhiSyandi guru caannaM vivarjayet// SS4.5.18/ apataanakinamasrastaakSamavakrabhruvamastabdhameDhramasvedanamavepanamapralaapinamakhaTvaapaatinamabahiraayaaminaM copakramet/ tatra praageva snehaabhyaktaM svinnazariiramavapiiDanena tiikSNenopakrameta ziraHzuddhyarthaM; anantaraM vidaarigandhaadikvaathamaaMsarasakSiiradadhipakvaM sarpiracchaM paayayet, tathaa hi naatimaatraM vaayuH prasarati; tato bhadradaarvaadivaataghnagaNamaahRtya sayavakolakulatthaM saanuupaudakamaaMsaM paJcavargamekataH prakvaathya tamaadaaya kaSaayamamlakSiiraiH sahonmizraca sarpistailavasaamajjabhiH saha vipacenmadhurakapratiivaapaM, tadetattraivRtamapataanakinaaM pariSekaavagaahaabhyaGgapaanabhojanaanuvaasananasyeSu vidadhyaat; yathoktaizca svedavidhaanaiH svedayet, baliiyasi vaate sukhoSNatuSabusakariiSapuurNe kuupe nidadhyaadaamukhaat, taptaayaaM vaa &rathakaaracullyaaM taptaayaaM vaa zilaayaaM suraapariSiktaayaaM palaazadalacchannaayaaM zaayayet, kRzaraavezavaarapaayasairvaa svedayet/ muulakorubuusphuurjaarjakaarkasaptalaazaGkhiniisvarasasiddhaM tailamapataanakinaaM pariSekaadiSuupayojyam/ abhuktavataa piitamamlaM dadhi maricavacaayuktamapataanakaM hanti; tailasarpirvasaakSaudraaNi vaa/ etacchuddhaavaataapataanakavidhaanamuktaM, saMsRSTe saMsRSTaM kartavyam/ vegaantareSu caavapiiDaM dadyaat; taamracuuDakarkaTakRSNamatsyazizumaaravaraahavasaazcaaseveta, kSiiraaNi vaa vaataharasiddhaani, yavakolakulatthamuulakadadhighRtatailasiddhaa vaa yavaaguuH; snehavirecanaasthaapanaanuvaasanaizcainaM &dazaraatraahRtavegamupakrameta; vaatavyaadhicikitsitaM caavekSeta; rakSaakarma ca kuryaaditi// SS4.5.19/ pakSaaghaatopadrutamamlaanagaatraM sarujamaatmavantamupakaraNavantaM copakramet/ tatra praageva snehasvedopapannaM mRdunaa zodhanena saMzodhyaanuvaasyaasthaapya ca yathaakaalamaakSepakavidhaanenopacaret; vaizeSikazcaatra &mastiSkyaH zirobastiH, aNutailamabhyaGgaarthe, saalvaNamupanaahaarthe, balaatialamanuvaasanaarthe; evamatandritastriiMzcaturo vaa maasaan kriyaapathamupaseveta// SS4.5.20/ manyaastambhe+apyetadeva vidhaanaM, vizeSato vaatazleSmaharairnasyai ruukSasvedaizcopacaret// SS4.5.21/ apatantrakaaturaM naapatarpayet, vamanaanuvaasanaasthaapanaani na niSeveta, vaatazleSmoparuddhocchvaasaM tiikSNaiH pradhmaapanairmokSayet, tumburupuSkaraahvahiGgvamlavetasapathyaalavaNatrayaM yavakvaathena paatuM prayacchet, pathyaazataardhe sauvarcaladvipale caturguNe payasi sarpiHprasthaM siddhaM; vaatazleSmaapanucca karma kuryaat// SS4.5.22/ arditaaturaM balavantamaatmavantamupakaraNavantaM ca vaatavyaadhividhaanenopacaret, vaizeSikaizca mastiSkyazirobastinasyadhuumopanaahasnehanaaDiisvedaadibhiH; tataH satRNaM mahaapaJcamuulaM kaakolyaadiM vidaarigandhaadimaudakaanuupamaaMsaM tathaivaudakakandaaMzcaahRtya dviguNodake kSiiradroNe niHkvaathya &kSiiraavaziSTamavataarya parisraavya tailaprasthenonmizrya punaragnaavadhizraget, tatastailaM kSiiraanugatamavataarya ziitiibhuutamabhimathniiyaat, tatra yaH sneha uttiSThettamaadaaya madhurauSadhasahaakSiirayuktaM vipacet, etat kSiiratailamarditaaturaaNaaM paanaabhyaGgaadiSuupayojyaM; tailahiinaM vaa kSiirasarpirakSitarpaNamiti// SS4.5.23/ ghRdhrasiivizvaaciikroSTukaziraHkhaJjapaGgulavaatakaNTaakapaadadaahapaadaharSavabaahukabaadhiryadhamaniigatavaatarogeSu& yathoktaM yathoddezaM ca siraavyadhaM kuryaat, anyatraavabaahukaat; vaatavyaadhicikitsitaM caavekSeta// SS4.5.24/ karNazuule tu zRGgaverarasaM tailamdhusaMsRSTaM saidhavopahitaM sukhoSNaM karNe dadyaat, ajaamuutramadhutailaani vaa, maatuluGgadaaDimatintiDiikasvarasamuutrasiddhaM tailaM, zuktasuraatakramuutralavaNasiddhaM vaa; naaDiisvedaizdca svedayet, vaatavyaadhicikitsaaM caavekSeta; bhuuyazcottare vakSyaamaH// SS4.5.25/ tuuniipratuunyoH snehalavaNamuSNodakena paayayet, pippalyaadicuurNaM vaa, hiGguyavakSaarapragaaDhaM vaa sarpiH, bastibhizcainamupakramet// SS4.5.26/ aadhmaane tvaparpaNapaaNitaapa(&diipanacuurNa)phalavartikriyaapaacaniiyadiipaniiyabastibhirupaacaret; laGghanaanantaraM caannakaale dhaanyakajiirakaadidiipanasiddhaanyannaani/ pratyaadhmaane chardanaapatarpaNadiipanaani kuryaat// SS4.5.27/ aSThiilaapratyaSThiilayorgulmaabhyantaravidradhivat kriyaavibhaaga iti// SS4.5.28/ hiGgutrikaTuvacaajamodaadhaanyaajagandhaadaaDimatintiDiikapaaThaacitrakayavakSaarasaindhavaviDasaurvacalasvarjikaapippaliimuulaamlavetasazaTiipuSkaramuulahapuSaacavyaajaajiipathyaazcuurNayitvaa maatuluGgaalena bahuzaH paribhaavyaakSamaatraa guTikaaH kaarayet; tataH praatarekaikaaM vaatavikaarii bhakSayet, eSa yogaH kaasazvaasagulmodaraarocakahRdrogaadhmaanapaarzvodarabastizuulaanaahamuutrakRcchrapliihaarzastuuniipratuuniirapahanti// SS4.5.29/ bhavanti caatra kevalo doSayukto vaa dhaatubhirvaa++aavRto+anilaH/ vijJeyo lakSaNohaabhyaaM cikitsyazcaavirodhataH// SS4.5.30/ rujaavantaM ghanaM ziitaM zophaM medoyuto+anilaH/ karoti yasya taM vaidyaH zothavat samupaacaret// SS4.5.31/ kaphamedovRto vaayuryadoruu pratipadyate/ tadaa+aGgamardastaimityaromaharSarujaajvaraiH&// SS4.5.32/ nidrayaa caarditau stabdhau& ziitalaavapracetanau/ gurukaavasthiraavuuruu na svaaviva ca manyate// SS4.5.33/ tamuurustambhamityaahuraaDhyavaatamathaapare/ snehavarjaM pibettatra cuurNaM SaDdharaNaM naraH// SS4.5.34/ hitamuSNaambunaa tadvat pippalyaadigaNaiH kRtam/ lihyaadvaa traiphalaM cuurNaM kSaudreNa kaTukaanvitam// SS4.5.35/ muutrairvaa guggulaM zreSThaM pibedvaa+api zilaajatu/ tato hanti kaphaakraantaM samedaskaM prabhaJjanam// SS4.5.36/ hRdrogamaruciM gulmaM tathaa+abhyantaravidradhim/ sakSaaramuutrasvedaaMzca ruukSaaNyutsaadanaani ca// SS4.5.37/ kuryaaddihyaacca muutraaDhyaiH karaJjaphalasarSapaiH/ bhojyaaH puraaNazyaamaakakodravohaalazaalayaH// SS4.5.38/ zuSkamuulakayuuSeNa paTolasya rasena vaa/ jaaGgalairaghRtairmaaMsaiH zaakaizcaalavaNairhitaiH// SS4.5.39/ yadaa syaataaM parikSiiNe bhuuyiSThe kaphamedasii/ tadaa snehaadikaM karma punaratraavacaarayet// SS4.5.40/ sugandhiH sulaghuH suukSmastiikSNoSNaH kaTuko rase/ kaTupaakaH saro hRdyo gugguluH snigdhapicchilaH// SS4.5.41/ sa navo bRMhaNo vRSyaH puraaNastvapakarSaNaH/ taikSNyauSNyaatkaphavaataghnaH saratvaanmalapittanut// SS4.5.42/ saugandhyaat puutikoSThaghnaH saukSmyaaccaanaladiipanaH/ taM praatastriphalaadaarviipaTolakuzavaaribhiH// SS4.5.43/ pibedaavaapya vaa muutraiH kSaarairuSNodakena vaa/ jiirNe yuuSarasaiH kSiirairbhuJjaano hanti &maasataH// SS4.5.44/ gulmaM mehamudaavartamudaraM sabhagandaram/ kRmikNDvarucizvitraaNyarbudaM granthimeva ca// SS4.5.45/ naaDyaaDhyavaatazvayathuun kuSThaduSTavraNaaMzca saH/ koSThasandhyasthigaM vaayuM vRkSamindraazaniryathaa// iti zriisuzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane mahaavaatavyaadhicikitsitaM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ SS4.6.1/ athaato+arzasaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.6.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.6.3/ caturvidho+arzasaaM saadhanopaayaH/ tadyathaa bheSajaM kSaaro+agniH zastramiti/ tatra acirakaalajaataanyalpadoSaliGgopadravaaNi bheSajasaadhyaani, mRduprasRtaavagaaDhaanyucchritaani kSaareNa, karkazasthirapRthukaThinaanyagninaa, tanumuulanyucchritaani kledavanti ca zastreNa/ tatra bheSajasaadhyaanaamarzasaamadRzyaanaaM ca bheSajaM bhavati, kSaaraagnizastrasaadhyaanaaM tu vidhaanamucyamaanamupadhaaraya// SS4.6.4/ tatra balavantamaaturamarzobhirupadrutamupasnigdhaM parisvinnamanilavedanaabhivRddhiprazamaarthaM snigdhamuSNamalpamannaM dravapraayaM bhuktavantamupavezya saMvR(bhR)te zucau deze saadhaaraNe vyabhre kaale same phalake zayyaayaaM vaa pratyaadityagudamanyasyotsaGge niSaNNapuurvakaayamuttaanaM kiJcidunnatakaTikaM &vastrakambalakopaviSTaM yantraNazaaTakena parikSiptagriivaasakthiM parikarmibhiH suparigRhiitamaspandanazariiraM kRtvaa tato+asmai ghRtaabhyaktagudaaya ghRtaabhyaktaM yantramRjvanumukhaM paayau zanaiH zanaiH pravaahamaaNasya praNidhaaya, praviSTe caarzo viikSya, zalaakayotpiiDya, picuvastrayoranyatareNa pramRjya, kSaaraM paatayet; paatayitvaa ca paaNinaa yantradvaaraM pidhaaya vaakcchatamaatramupekSeta, tataH parmRjya kSaarabalaM vyaadhibalaM caavekSya punaraalepayet, athaarzaH pakvajaambavapratiikaazamavasannamiiSannatamabhisamiikSyopaavartayet, kSaaraM prakSaalayeddhaanyaamlena dadhimastuzuktaphalaamlairvaa, tato yaSTiimadhukamizreNa sarpiSaa nirvaapya yantramapaniiyotthaapyaaturamuSNodakopaviSTaM ziitaabhiradbhiH pariSiJcet, aziitaabhirityeke, tato nirvaatamaagaaraM pravezyaacaarikamaadizet; saavazeSaM punardahet; evaM saptaraatraat saptaraatraadekaikamupakrameta; tatra bahuSu puurvMa dakSiNaM saadhayet, dakSiNaadvaamaM, vaamaat pRSThajaM, tato+agrajamiti// SS4.6.5/ tatra vaatazleSmanimittaanyagnikSaaraabhyaaM saadhayet, kSaareNaiva mRdunaa pittaraktanimittaani// SS4.6.6/ tatra vaataanulomyamannaruciragnidiiptirlaaghavaM balavarNotpattirmanastuSTiriti samyagdagdhaliGgaani, atidagdhe tu gudaavadaraNaM daaho muurcchaa jvaraH pipaasaa zoNitaatipravRttistannimittaazcopadravaa bhavanti, dhyaamaalpavraNataa kaNDuuranilavaiguNyamindiryaaNaamaprasaado vikaarasya caazaantirhiinadagdhe// SS4.6.7/ mahaanti ca praaNavatacchittvaa dahet, nirgataani caatyarthaM doSapuurNaani yantraadvinaa svedaabhyaGgasnehaavagaahopanaahavisraavaNaalepakSaaraagnizastrairupaacaret; pravRttaraktaani ca raktapittavidhaanena, bhinnapuriiSaaNi caatiisaaravidhaanena, baddhavarcaaMsi snehapaanavidhaanenodaavartavidhaanena vaa; eSa sarvasthaanagataanaamarzasaaM dahanakalpaH// SS4.6.8/ aasaadya ca darviikuurcakazalaakaanaamanyatamena kSaaraM paatayet/ bhraSTagudasya tu vinaa yantreNa kSaaraadikarma prayuJjiita/ sarveSu ca zaaliSaSTikayavagodhuumaannaM sarpiHsnigdhamupaseveta payasaa nimbayuuSeNa paTolayuuSeNa vaa, yathaadoSaM zaakairvaastuukataNDuliiyakajiivantyupodikaazvabalaabalamuulakapaalaGkyasanacilliicuccuukalaayavalliibhiranyairvaa/ yaccaanyadapi snigdhamagnidiipanamarzoghnaM sRSTamuutrapuriiSaM ca tadupaseveta// SS4.6.9/ dagdheSu caarzaHsvabhyakto+analasandhukSaNaarthamanilaprakopasaMrakSaNaarthaM ca snehaadiinaaM saamaanyataH kriyaapathamupaseveta/ vizeSatastu vaataarzaHsu sarpiiSi ca vaataharadiipaniiyasiddhaani hiGgvaadibhizcuurNaiH pratisaMsRjya pibet, pittaarzaHsu pRthakparNyaadiinaaM kaSaayeNa diipaniiyapratiivaapaM &sarpiH, zoNitaarzaHsumaJjiSThaamuruGgyaadiinaaM kaSaaye paacayet, zleSmaarzaHsu surasaadiinaaM kaSaaye/ upadravaaMzca yathaasvamupaacaret// SS4.6.10/ paraM ca yatnamaasthaaya gude kSaaraagnizastraaNyavacaarayet, tadvibhramaaddhi SaaNDhyazophadaahamadamuurchaaTopaanaahaatiisaarapravaahaNaani bhavanti maraNaM vaa// SS4.6.11/ ata uurdhvaM yantrapramaaNamupadekSyaamaH tatra yantraM lauhaM daantaM zaarGgaM vaarkSaM vaa gostanaakaaraM caturaGgulaayataM paJcaaGgulapariNaahaM puMsaaM, SaDaGgulapariNaahaM naariiNaaM talaayataM; tad dvicchidraM darzanaarthaM, ekacchidraM tu karmaNi; ekadvaare hi zastrakSaaraagniinaamatikramo na bhavati; chidrapramaaNaM tu tryaGgulaayatamaGguSThodarapariNaahaM, yadaGgulamavaziSTaM tasyaardhaaGgulaadadhastaadardhaaGgulocchritoparivRttakarNikam; eSa yantraakRtisamaasaH&// SS4.6.12/ ata uurdhvamarzasaamaalepaan vakSyaamaH snuhiikSiirayuktaM haridraacuurNamaalepaH prathamaH, kukkuTapuriiSaguJjaaharidraapippaliicuurNamiti gomuutrapittapiSTo dvitiiyaH, dantiicitrakasuvarcikaalaaGgaliikalko vaa gopittapiSTastRtiiyaH, pippaliisaindhavakuSThaziriiSaphalakalkaH snuhiikSiirapiSTo+arkakSiirapiSTo vaa caturthaH, kaasiisaharitaalasaindhavaazvamaarakaviDaGgapuutiikakRtavedhanajambvarkottamaaraNiidantiicitrakaalarkasnuhiipayaHsu tailaM vipakvamabhyaJjanenaarzaH zaatayati// SS4.6.13/ ata &uurdhvaM bheSajasaadhyeSvadRzyeSvarzaHsu yogaan yaapanaarthaM vakSyaamaH praataH pratarguDahariitakiimaaseveta, brahmacaarii gomuutradroNasiddhaM vaa hariitakiizataM praataH praataryathaabalaM kSaudreNa, apaamaargamuulaM vaa taNDulodakena sakSaudramaharahaH, zataavariimuulakalkaM vaa kSiireNa, citrakacuurNayuktaM vaa siidhuM paraardhyaM bhallaatacuurNayuktaM vaa saktumanthamalavaNaM takreNa, kalaze vaa+antazcitrakamuulakalkaavalipte niSiktaM takramamlamanamlaM vaa paanabhojaneSuupayuJjiita, eSa eva bhaargyaasphotaayavaanyaamalakaguDuuciiSu takrakalpaH, pippaliipippaliimuulacavyacitrakaviDaGgazuNThiihariitakiiSu ca puurvavadeva niranno vaa takramaharaharmaasamupaseveta, zRGgaverapunarnavaacitrakakaSaayasiddhaM vaa payaH, kRTajamuulatvakphaaNitaM vaa pippalyaadipratiivaapaM kSaudreNa, mahaavaatavyaadhyuktaM hiGgvaadicuurNamupaseveta takraahaaraH kSiiraahaaro vaa, kSaaralavaNaaMzcitrakamuulakSaarodakasiddhaM vaa payaH palaazatarukSaarasiddhaM vaa, palaazatarukSaarasiddhaan vaa kulmaaSaan, paaTalaapaamaargabRMhatiipalaazakSaaraM vaa parisrutamaharaharghRtasaMsRSTaM, kuTajabandaakamuulakalkaM vaa takreNa, citrakapuutiikanaagarakalkaM vaa puutiikakSaareNa, kSaarodakasiddhaM vaa sarpiH pippalyaadipratiivaapaM, kRSNatilaprasRtaM prakuJcaM vaa praataH praatarupaseveta ziitodakaanupaanam; ebhirabhivardhate+agnirarzaaMsi copazaamyanti// SS4.6.14/ dvipaJcamuuliidantiicitrakapathyaanaaM tulaamaahRtya jalacaturdroNe vipaacayet, tataH paadaavaziSTaM kaSaayamaadaaya suziitaM guDatulayaa sahonmizrya ghRtabhaajane niHkSipya maasamupekSeta yavapalle, tataH praataH praatarmaatraaM paayayeta, tenaarzograhaNiidoSapaaNDurogodaavartaarocakaa na bhavanti diiptazcaagnirbhavati// SS4.6.15/ pippaliimaricaviDaGgailavaalukalodhraaNaaM dve dve pale, indravaaruNyaaH paJca palaani, kapitthamadhyasya daza, pathyaaphalaanaamardhaprasthaH, prastho dhaatriiphalaanaaM, etadaikadhyaM jalacaturdroNe vipaacya, paadaavazeSaM parisraavya, suziitaM guDatulaadvayenonmizrya, ghRtabhaajane niHkSipya, pakSamupekSeta yavapalle; tataH praataH praataryathaabalamupayuJjiita/ eSa khalvariSTaH pliihaagniSaGgaarzograhaNiihRtpaaNDurogazophakuSThagulmodarakRmiharo balavarNakarazceti// SS4.6.16/ tatra vaatapraayeSu snehasvedavamanavirecanaasthaapanaanuvaasanamapratisiddhaM, pittajeSu virecanam, evaM raktajeSu saMzamanaM, kaphajeSu zRGgaverakulatthopayogaH, sarvadoSaharaM yathoktaM sarvajeSu, yathaasvauSadhisiddhaM ca payaH sarveSviti// SS4.6.17/ ata uurdhvaM bhallaatakavidhaanamupadekSyaamaH bhallaatakaani paripakvaanyanupahataanyaahRtya tata ekamaadaaya dvidhaa tridhaa caturdhaa vaa chedayitvaa kaSaayakalpena vipaacya tasya kaSaayasya zuktimanuSNaaM ghRtaabhyaktataalujihvauSThaH praataH praatarupaseveta, tato+aparaahNe kSiiraM sarpirodana ityaahaaraH; evamekaikaM vardhayedyaavat paJcati, tataH paJca paJcaabhivardhayedyaavat saptatiriti, praapya ca saptatimapakarSayedbhuuyaH paJca paJca yaavat paJceti, paJcabhyastvekaikaM yaavadekamiti/ evaM bhallaatakasahasraamupayujya sarvakuSThaarzobhirvimukto balavaanarogaH zataayurbhavati// SS4.6.18/ dvivraNiiyoktena vidhaanena bhallaatakanizcyutitaM snehamaadaaya praataH praataH zuktimaatramupayuJjiita, jiirNe puurvavadaahaaraH phalaprakarSazca/ bhallaatakamajjabhyo vaa snehamaadaayaapakRSTadoSaH pratisaMsRSTabhakto nivaatamaagaaraM pravizya yathaabalaM prasRtiM prakuJcaM vopayuJjiita, tasmiJjiirNe kSiiraM sarpirodana ityaahaaraH, evaM maasamupayujya maasatrayamaadiSTaahaaro rakSedaatmaanaM; tataH sarvopataapaanapahRtya varNavaan balavaaJ zravaNagrahaNadhaaraNazaktisaMpanno varSazataayurbhavati, maase maase ca prayoge varSazataM varSazatamaayuSo+abhivRddhirbhavati, evaM dazamaasaanupayujya varSasahasraayurbhavati// SS4.6.19/ bhavanti caatra yathaa sarvaaNi kuSThaani hataH svadirabiijakau/ tathaivaarzaaMsi sarvaaNi vRkSakaaruSkarau hataH// SS4.6.20/ haridraayaaH prayogeNa pramehaa iva SoDaza/ kSaaraagnii naativartante tathaa dRzyaa gudodbhavaaH// SS4.6.21/ ghRtaani diipaniiyaani lehaayaskRtayaH suraaH&/ aasavaazca prayoktavyaa viikSya doSasamucchritam// SS4.6.22/ vegaavarodhastriipRSThayaanaanyutkuTukaasanam/ yathaasvaM doSalaM caannamarzaHsu parivarjayet// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane+arzazcikitsitaM naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ SS4.7.1/ athaato+azmariicikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.7.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.7.3/ azmarii daaruNo vyaadhirantakapratimo mataH/ auSadhaistaruNaH saadhyaH pravRddhazchedamarhati// SS4.7.4/ tasya puurveSu ruupeSu snehaadikrama iSyate/ tenaasyaapacayaM yaanti vyaadhermuulaanyazeSataH// SS4.7.5/ paaSaaNamedo vasuko vaziraazmantakau tathaa/ zataavarii zvadaMSTraa ca bRhatii kaNTakaarikaa// SS4.7.6/ kapotavaGkaa++aartagalaH kaccakoziirakubjakaaH&// vRkSaadanii bhallukazca varuNaH zaakajaM phalam// SS4.7.7/ yavaaH kulatthaaH kolaani katakasya phalaani ca/ uuSakaadipratiivaapameSaaM kvaathairghRtaM kRtam// SS4.7.8/ bhinatti vaatasaMbhuutaamazmariiM kSiprameva tu/ kSaaraan yavaaguuryuuSaaMzca kaSaayaaNi payaaMsi ca// SS4.7.9/ bhojanaani ca kurviita varge+asmin vaatanaazane/ kuzaH kaazaH saro gundraa itkaTo moraTo+azmabhit// SS4.7.10/ varii vidaarii vaaraahii zaalimuulatrikaNTakam/ bhalluukaH paaTalaa paaThaa pattuuro+atha kuruSTikaa// SS4.7.11/ punarnavaa ziriiSazca kvathitaasteSu saadhitam/ ghRtaM zilaajamadhukabiijairindiivarasya ca// SS4.7.12/ trapusairvaarukaadiinaaM biijaizcaavaapitaM zubham/ bhinatti pittasaMbhuutaamazmariiM kSiprameva tu// SS4.7.13/ kSaaraan yavaaguuryuuSaaMzca kaSaayaaNi payaaMsi ca/ bhojanaani ca kurviita varge+asmin pittanaazane// SS4.7.14/ gaNo varuNakaadistu guggulvelaahareNavaH/ kuSThabhadraadimaricaciktrakaiH sasuraahvayaiH// SS4.7.15/ etaiH siddhamajaasarpiruuSakaadigaNena ca/ bhinatti kaphasaMbhuutaamazmariiM kSiprameva tu// SS4.7.16/ kSaaraan yavaaguuryuuSaaMzca kaSaayaaNi payaaMsi ca/ bhojanaani ca kurviita varge+asmin kaphanaazane// SS4.7.17/ picukaaGkolakatakazaakendiivarajaiH phalaiH/ cuurNitaiH saguDaM toyaM zarkaraazamanaM pibet// SS4.7.18/ krauJcoSTraraasabhaasthiini zvadaMSTraa &taalamuulikaa/ ajamodaa kadambarasya muulaM naagarameva ca// SS4.7.19/ piitaani zarkaraaM bhindyuH surayoSNodakena vaa/ trikaNTakasya biijaanaaM cuurNaM maakSikasaMyutam// SS4.7.20/ avikSiireNa saptaahamazmariibhedanaM pibet/ dravyaaNaaM tu ghRtoktaanaaM kSaaro+avimuutragaalitaH// SS4.7.21/ graamyasattvazakRtkSaaraiH saMyuktaH saadhitaH zanaiH/ tatroSakaadiraavaapaH kaaryastrikaTukaanvitaH// SS4.7.22/ eSa kSaaro+azmariiM gulmaM zarkaraaM ca bhinattyapi/ tilaapaamaargakadaliipalaazayavakalkajaH// SS4.7.23/ kSaaraH peyo+avimuutreNa zarkaraanaazanaH paraH/ paaTalaakaraviiraaNaaM kSaaramevaM samaacaret// SS4.7.24/ zvadaMSTraayaSTikaabrahmiikalkaM vaa+akSasamaM pibet/ sahaiDakaakhyau peyau vaa zobhaaJjanakamaarkavau// SS4.7.25/ kapotavaGkaamuulaM vaa pibedamlaiH suraadibhiH/ tatsiddhaM vaa pibet kSiiraM vedanaabhirupadrutaH// SS4.7.26/ hariitakyaadisiddhaM vaa varSaabhuusiddhameva vaa/ sarvathaivopayojyaH syaadgaNo viirataraadikaH// SS4.7.27/ ghRtaiH kSaaraiH kaSaayaizca kSiiraiH sottarabastibhiH/ yadi nopazamaM &gacchecchedastatrottaro vidhiH// SS4.7.28/ kuzalasyaapi vaidyasya yataH siddhirihaadhruvaa/ upakramo jaghanyo+ayamataH saMparikiirtitaH// SS4.7.29/ akriyaayaaM dhruvo mRtyuH kriyaayaaM saMzayo bhavet/ tasmaadaapRcchya kartavyamiizvaraM saadhukaariNaa// SS4.7.30/ atha &rogaanvitamupasnigdhamapakRSTakoSamiiSatkarzitamabhyaktasvinnazariiraM bhuktavantaM kRtabalimaGgalasvastivaacanamagropaharaNiiyoktena vidhaanenopakalpitasambhaaramaazvaasya, tato balavantamaviklavamaajaanusame phalake praagupaviSTaanyapuruSasyotsaGge niSaNNapuurvakaayamuttaanamunnatakaTiikaM vastraadhaarakopaviSTaM saGkucitajaanukuurparamitareNa sahaavabaddhaM suutreNa zaaTakairvaa, tataH svabhyaktanaabhipradezasya vaamapaarzvaM vimRdya muSTinaa+avapiiDayedadhonaabheryaavadazmaryadhaH prapanneti, tataH snehaabhyakte klRptanakhe vaamahastapradeziniimadhyame aGgulyau paayau praNidhaayaanusevaniimaasaadya prayatnabalaabhyaaM paayumeDhraantaramaaniiya, nirvyaliikamanaayatamaviSamaM ca bastiM sannivezya, bhRzamutpiiDayedaGgulibhyaaM yathaa granthirivonnataM zalyaM bhavati// SS4.7.31/ sa cedgRhiitazalye tu vivRtaakSo vicetanaH/ hatavallambaziirSazca nirvikaaro mRtopamaH// SS4.7.32/ na tasya nirharecchalyaM nirharettu mriyeta saH/ vinaa tveteSu ruupeSu nirhartuM prayateta& vai// SS4.7.33/ tataH savye paarzve sevaniiM yavamaatreNa muktvaa+avacaarayecchastramazmariipramaaNaM, dakSiiMato vaa kriyaasaukaryahetorityeke, yathaa saa na bhidyate cuurNyate vaa tathaa prayateta, cuurNamalpamapyavasthitaM hi punaH parivRddhimeti, tasmaat samastaamagravakreNaadadiita; striiNaaM tu bastipaarzvagato garbhaazayaH sannikRSTaH, tasmaattaasaamutsaGgavacchastraM& paatayet, ato+anyathaa khalvaasaaM muutrasraavii vraNo bhavet, puruSasya vaa muutraprasekakSaNanaanmuutrakSaraNam; azmariivraNaadRte& bhinnabastirekadhaa+api na bhavati, dvidhaa bhinnabastiraazmariko na sidhyati, &azmariivraNanimittamekadhaabhinnabastirjiivati, kriyaabhyaasaacchaastravihitacchedaanniHsyandaparivRddhatvaacca zalyasyeti/ uddhRtazalyaM tuuSNodakadroNyaamavagaahya svedayet, tathaa hi bastirasRjaa na puuryate; puurNe vaa kSiiravRkSakaSaayaM puSpanetreNa vidadhyaat// SS4.7.34/ bhavati caatra kSiiravRkSakaSaayastu puSpanetreNa yojitaH/ nirharedazmariiM tuurNaM raktaM bastigataM ca yat// SS4.7.35/ muutramaargavizodhanaarthaM caasmai guDasauhityaM vitaret; uddhRtya cainaM madhughRtaabhyaktavraNaM muutravizodhanadravyasiddhaamuSNaaM saghRtaaM yavaaguuM paayayetobhayakaalaM triraatraM; triraatraaduurdhvaM guDapragaaDhena payasaa mRdvodanamalpaM bhojayeddazaraatraM (&muutraasRgvizuddhyarthaM vraNakledanaarthaM ca), dazaraatraaduurdhvaM phalaamlairjaaGgalarasairupaacaret; tato dazaraatraM cainamapramattaH svedayet snehena dravasvedena vaa; kSiiravRkSakaSaayeNa caasya vraNaM prakSaalayet; rodhramadhukamaJjiSThaaprapauNDariikakalkairvraNaM pratigraahayet; eteSveva haridraayuteSu tailaM ghRtaM vaa vipakvaM vraNaabhyaJjanamiti; styaanazoNitaM cottarabastibhirupaacaret; saptaraatraacca svamaargamapratipadyamaane muutre vraNaM yathoktena vidhinaa dahedagninaa, svamaargapratipanne cottarabastyaasthaapanaanuvaasanairupaacarenmadhurakaSaayairiti; yadRcchayaa vaa muutramaargapratipannaamantaraasaktaaM zukraazmariiM zarkaraaM vaa srotasaa+apaharet, evaM caazakye vidaarya naaDiiM zastreNa baDizenoddharet/ ruuDhavraNazcaaGganaazvanaganaagarathadrumaan naaroheta varSaM, naapsu plaveta, bhuJjiita vaa guru// SS4.7.36/ muutravahazukravahamuSkasrotomuutraprasekasevaniiyonigudabastiinaSTau pariharet/ tatra muutravahacchedaanmaraNaM muutrapuurNabasteH, zukravahacchedaanmaraNaM klaibyaM vaa, muSkasrotaupaghaataad dhvajabhaGgaH, muutrprasekakSaNanaanmuutraprakSaraNaM, sevaniiyonicchedaadrujaH praadurbhaavaH, bastigudaviddhalakSaNaM praaguktamiti// SS4.7.37/ bhavati caatra marmaaNyaSTaavasaMbudhya srotojaani zariiriNaam/ vyaapaadayedbahuunmartyaan zastrakarmaapaTurbhiSak// SS4.7.38/ sevanii zukraharaNii srotasii phalayorgudam/ muutrasekaM muutravahaM yonirbastistathaa+aSTamaH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane+azmariicikitsitaM naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ SS4.8.1/ athaato bhagandaraaNaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.8.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.8.3/ paJca bhagandaraa vyaakhyaataaH&, teSvasaadhyaH zambuukaavartaH zalyanimittazca; zeSaaH kRcchrasaadhyaaH// SS4.8.4/ tatra bhagandarapiDakopadrutamaaturamapatarpaNaadivirecanaantenaikaadazavidhenopakrameNopakrametaapakvapiDakaM, pakveSu copasnigdhamavagaahasvinnaM zayyaayaaM sannivezyaarzasamiva yantrayitvaa, bhagandaraM samiikSya paraaciinamavaaciinaM vaa, tataH praNidhaayaiSaNiimunnamya saazayamuddharecchastreNa; antarmukhe caivaM samyagyantraM praNidhaaya pravaahamaaNasya bhagandaramukhamaasaadyaiSaNiiM dattvaa zastraM paatayet; aasaadya vaa+agniM kSaaraM ceti; etat saamaanyaM sarveSu// SS4.8.5/ vizeSatastu naaDyantare vraNaan kuryaadbhiSak tu zataponake/ tatasteSuuparuuDheSu zeSaa naaDiirupaacaret// SS4.8.6/ gatayo+anyonyasaMbaddhaa baahyaazchedyaastvanekadhaa/ naaDiiranabhisaMbaddhaa yazchinattyekadhaa bhiSak// SS4.8.7/ sa kuryaadvivRtaM jantorvraNaM gudavidaaraNam/ tasya tadvivRtaM maargaM viNmuutramanugacchati// SS4.8.8/ aaTopaM gudazuulaM ca karoti pavano bhRzam/ tatraadhigatatantro+api bhiSaGguhyedasaMzayam// SS4.8.9/ tasmaanna vivRtaH kaaryo vraNastu zataponake/ vyaadhau tatra bahucchidre bhiSajaa vai vijaanataa// SS4.8.10/ ardhalaaGgalakazchedaH kaaryo laaGgalako+api vaa/ sarvatobhadrako vaa+api kaaryo gotiirthako+api vaa// SS4.8.11/ sarvataH snaavamaargaastu dahedvaidyastathaa+agninaa/ sukumaarasya bhiirorhi duSkaraH zataponakaH// SS4.8.12/ rujaasnaavaapahaM tatra svedamaazu prayojayet/ svedadravyairyathoddiSTaiH kRzaraapaayasaadibhiH// SS4.8.13/ graamyaanuupaudakairmaaMsairlaavaadyairvaa+api viSkiraiH/ vRkSaadaniimathairaNDaM bilvaadiM ca gaNaM tathaa// SS4.8.14/ kaSaayaM sukRtaM kRtvaa snehakumbhe niSecayet/ naaDiisvedena tenaasya taM vraNaM svedayedbhiSak// SS4.8.15/ tilairaNDaatasiimaaSayavagodhuumasarSapaan/ lavaNaanyamlavargaM ca sthaalyaamevopasaadhayet// SS4.8.16/ aaturaM svedayettena tathaa sidhyati kurvataH/ svinnaM ca paayayedenaM kuSThaM ca lavaNaani ca// SS4.8.17/ vacaahiGgvajamodaM ca samabhaagaani sarpiSaa/ maardviikenaathavaa+amlena suraasauviirakeNa vaa// SS4.8.18/ tato madhukatailena tasya siJcedbhiSagbraNam/ pariSiJcedgudaM caasya tailairvaatarujaapahaiH// SS4.8.19/ vidhinaa+anena viNmuutraM svamaargamadhigacchati/ anye copadravaastiivraaH sidhyantyatra na saMzayaH// SS4.8.20/ zataponaka aakhyaata uSTragriive kriyaaM zRNu/ athoSTragriivameSitvaa chittvaa kSaaraM nipaatayet// SS4.8.21/ pRtimaaMsavyapohaarthamagniratra na puujitaH/ athainaM ghRtasaMsRSTaistilaiH &piSTaiH prapepayet// SS4.8.22/ bandhaM tato+anukurviita pariSekaM tu sarpiSaa/ tRtiiye divase muktvaa yathaasvaM zodhayedbhiSak&// SS4.8.23/ tataH zuddhaM viditvaa ca ropayettu yathaakramam/ utkRtyaasraavamaargaMstu parisraaviNi buddhimaan// SS4.8.24/ kSaareNa vaa sraavagatiM daheddhutavahena vaa/ sukhoSNenaaNutailena secayedgudamaNDalam// SS4.8.25/ upanaahaaH pradehaazca muutrakSaarasamanvitaaH/ vaamaniiyauSadhaiH kaaryaaH pariSekaazca maatrayaa// SS4.8.26/ mRdubhuutaM viditvainamalpasraavaruganvitam/ gatimanviSya zastreNa chindyaat &kharujuurapatrakam// SS4.8.27/ candraardhaM candracakraM ca suuciimusvamavaaGmukham/ chittvaa+agninaa dahet samyagevaM kSaareNa vaa punaH// SS4.8.28/ tataH saMzodhanaireva mRdupuurvairvizodhayet/ bahirantarmukhazcaapi zizoryasya bhagandaraH// SS4.8.29/ tasyaahitaM virekaagnizastrakSaaraavacaaraNam/ yadyanmRdu ca tiikSNaM ca tattattasyaavacaarayet// SS4.8.30/ aaragvadhanizaakaalaacuurNaM madhughRtaaplutam/ agravartipraNihitaM vraNaanaaM zodhanaM hitam// SS4.8.31/ yogo+ayaM naazayatyaazu gatiM meghamivaanilaH/ aagantuje bhiSaGnaaDiiM zastreNotkRtya yatnataH// SS4.8.32/ jambvoSTenaagnivarNena taptayaa vaa zalaakayaa/ dahedyathoktaM matimaaMstaM vraNaM susamaahitaH// SS4.8.33/ kRmighnaM ca vidhiM kuryaacchalyaanayanameva ca/ pratyaakhyaayaiSa caarabhyo varjyazcaapi tridoSajaH// SS4.8.34/ etat karma samaakhyaataM sarveSaamanupuurvazaH/ eSaaM tu zastrapatanaadvedanaa yatra& jaayate// SS4.8.35/ tatraaNutailenoSNena pariSekaH prazasyate/ vaataghnauSadhasaMpuurNaaM sthaaliiM chidrazaraavikaam// SS4.8.36/ snehaabhyaktagudastaptaamadhyaasiita sabaaSpikaam/ naaDyaa vaa+asyaaharet svedaM zayaanasya rujaapaham/ uSNodake+avagaahyo vaa tathaa zaamyati vedanaa// SS4.8.37/ kadaliimRgalopaakapriyakaajinasaMbhRtaan/ kaarayedupanaahaaMzca saalvaNaadiina vicakSaNaH// SS4.8.38/ kaTutrikaM vacaahiGgulavaNaanyatha diipyakam/ paayayeccaamlakaulatthasuraasauviirakaadibhiH// SS4.8.39/ jyotiSmatiilaaGgalakiizyaamaadantiitrivRttilaaH/ kuSThaM zataahvaa golomii tilvako girikarNikaa// SS4.8.40/ kaasiisaM kaaJcanaksiiryau vargaH zodhana iSyate/ trivRttilaa naagadantii maJjiSThaa payaaa saha// SS4.8.41/ utsaadanaM bhavedetat saindhavakSaudrasaMyutam/ rasaaJjanaM haridre dve maJjiSThaanimbapallavaaH// SS4.8.42/ trivRttejovatiidantiikalko& naaDiivraNaapahaH/ kuSThaM trivRttilaa dantii maagadhyaH saindhavaM madhu// SS4.8.43/ rajanii triphalaa tutthaM hitaM syaadvraNazodhanam/ maagadhyo madhukaM rodhraM kuSThamelaa hareNavaH// SS4.8.44/ samaGgaa dhaatakii caiva saarivaa rajaniidvayam/ priyaGgavaH sarjarasaH padmakaM padmakesaram// SS4.8.45 &sudhaa vacaa laaGgalakii madhuucchiSTaM sasaindhavam/ etat saMbhRtya saMbhaaraM tailaM dhiiro vipaacayet// SS4.8.46/ etadvai gaNDamaalaasu maNDaleSvatha mehiSu/ ropaNaarthaM hitaM tailaM bhagandaravinaazanam// SS4.8.47/ nyagrodhaadigaNazcaiva hitaH zodhanaropaNe&/ tailaM ghRtaM vaa tatpakvaM bhagandaravinaazanam// SS4.8.48/ trivRddantiiharidraarkamuulaM lohaazvamaarakau/ viDaGgasaaraM triphalaa snuhyarkapayasii madhu// SS4.8.49/ madhuucchiSTasamaayuktaistailametairvipaacayet/ bhagandaravinaazaarthametadyojyaM vizeSataH// SS4.8.50/ citrakaarkau trivRtpaaThe malapuuM hayamaarakam/ sudhaaM vacaaM laaGgalakiiM saptaparNaM suvarcikaam// SS4.8.51/ jyotiSmatiiM ca sambhRtya tailaM dhiiro vipaacayet/ etaddhi syandanaM tailaM bhRzaM dadyaadbhagandare// SS4.8.52/ zodhanaM ropaNaM caiva sarvaNakaraNaM tathaa/ dvivraNiiyamavekSeta vraNaavasthaasu buddhimaan// SS4.8.53/ chidraaduurdhvaM haredoSThamarzoyantrasya yantravit/ tato bhagandare dadyaadetadardhendusannibham// SS4.8.54/ vyaayaamaM maithunaM kopaM pRSThayaanaM guruuNi ca/ saMvatsaraM parihareduparuuDhavraNo naraH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane bhagandaracikitsitaM naamaaSTamo+adhyaayaH//8// navamo+adhyaayaH/ SS4.9.1/ athaataH kuSThacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.9.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.9.3/ viruddhaadhyazanaasaatmyavegavighaataiH snehaadiinaM caayathaarambhaiH paapakriyayaa puraakRtakarmayogaacca tvagdoSaa bhavanti// SS4.9.4/ tatra tvagdoSii maaMsavasaadugdhadadhitailakulatthamaaSaniSpaavekSupiSTavikaaraamlaviruddhaadhyazanaajiirNavidaahyabhiSyandiini divaasvapnaM &vyavaayaM ca pariharet// SS4.9.5/ tataH zaaliSaSTikayavagodhuumakoraduuSazyaamaakoddaalakaadiinanavaan bhuJjiita mudgaaDhakyoranyatarasya yuuSeNa suupena vaa nimbapatraaruSkaravyaamizreNa, maNDuukaparNyavalgujaaTaruupikaapuSpaiH sarpiHsiddhaiH sarSapatailasiddhairvaa, tiktavargeNa vaa+abhihitena; maaMsasaatmyaaya vaa jaaGgalamaaMsamamedaskaM vitaret; tailaM vajrakamabhyaGgaarthe; aaragvadhaadikaSaayamutsaadanaarthe; paanapariSekaavagaahaadiSu ca khadirakaSaayam; ityeSa aahaaraacaaravibhaagaH// SS4.9.6/ tatra puurvaruupeSuubhayataH saMzodhanamaaseveta/ tatra tvaksaMpraapte zodhanaalepanaani, zoNitapraapte saMzodhanaalepanakaSaayapaanazoNitaavasecanaani, maaMsapraapte zodhanaalepanakaSaayapaanazoNitaavasecanaariSTamanthapraazaaH, caturthakarmaguNapraaptaM yaapyamaatmavataH saMvidhaanavatazca, tatra saMzodhanaacchoNitaavasecanaaccordhvaM bhallaatazilaajatudhaatumaakSiikaguggulvagurutuvarakakhadiraasanaayaskRtividhaanamaaseveta; paJcamaM naivopakramet// SS4.9.7/ tatra prathamameva kuSThinaM snehapaanavidhaanenopapaadayet/ meSazRGgiizvadaMSTraazaarGgeSTaaguduuciidvipaJcamuuliisiddhaM tailaM ghRtaM vaa vaatakuSTinaaM paanaabhyaGgayorvidadhyaat, dhavaazvakarNakakubhapalaazapicumardaparpaTakamadhukarodhrasamaGgaasiddhaM sarpiH pittakuSThinaaM, priyaalazaalaaragvadhanimbasaptaparNacitrakamaricavacaakuSThasiddhaM zleSmakuSThinaaM bhallaatakaabhayaaviDaGgasiddhaM vaa, sarveSaaM tuvarakatailaM bhallaatakatailaM veti// SS4.9.8/ saptaparNaaragvadhaativiSekSurapaaThaakaTurohiNyamRtaatriphalaapaTolapicumardaparpaTakaduraalabhaatraayamaaNaamustaacandanapadmakaharidropakulyaavizaalaamuurvaazataavariisaarivendrayavaaTaruuSakaSaTgranthaamadhukabhuunimbagRSTikaa iti samabhaagaaH kalkaH syaat, kalkaaccaturguNaM sarpiH prakSipya taddviguNo dhaatriiphalarasastaccaturguNaa aapaastadaikadhyaM samaaloDya vipacet, etanmahaatiktakaM naama sarpiH kuSThaviSamajvararaktapittahRdrogonmaadaapasmaaragulmapiDaakaasRgdaragalagaNDagaNDamaalaazliipadapaaNDurogavisarpaarzaHSaaNDhyakaNDuupaamaadiiJchamayediti// SS4.9.9/ triphalaapaTolapicumandaaTaruuSakakaTurohiNiiduraalabhaatraayamaaNaaH parpaTakazcaiteSaaM dvipalikaan bhaagaaJjaladroNe prakSipya paadaavazeSaM kaSaayamaadaaya kalkapeSyaaNiimaani &bheSajaanyardhapalikaani traayamaaNaamustendrayavacandanakiraatatiktaani pippalyazcaitaani ghRtaprasthe samaavaapya vipacet, etattiktakaM naama sarpiH kuSThaviSamajvaragulmaarzograhaNiidoSazophapaaNDurogavisarpaSaaNDhyazamanamuurdhvajatrugatarogaghnaM ceti// SS4.9.10/ ato+anyatamena ghRtena snigdhasvinnasyaikaaM dve tisrazcatasraH paJca vaa siraa vidhyet; maNDalaani cotsannaanyavalikhedabhiiSNaM, pracchayedvaa, samudraphenazaakagojiikaakodumbarikaapatrairvaa+avaghRSyaalepayellaakSaasarjarasarasaaJjanaprapunnaaDaavalgujatejovatyazvamaarakaarkakuTajaarevatamuulakalkairmuutrapiSTaiH pittapiSTairvaa, svarjikaatutthakaasiisaviDaGgaagaaradhuumacitrakakaTukasudhaaharidraasaindhavakalkairvaa, etaanyevaavaapya kSaarakalpena niHsrute paalaaze kSaare tato vipaacya phaaNiitamiva saMjaatamavataarya lepayet, jyotiSkaphalalaakSaamaricappiliisumanaHpatrairvaa, haritaalamanaHzilaarkakSiiratilazigrumaricakalkairvaa, svarjikaakuSThatutthakuTajacitrakaviDaGgamaricarodhramanaHzilaakalairvaa, hariitakiikaraJjikaaviDaGgasiddhaarthakalavaNarocanaavalgujaharidraakalkairvaa// SS4.9.11/ sarve kuSThaapahaaH siddhaa lepaaH sapta prakiirtitaaH/ vaizeSikaanatastuurdhvaM dadruuzvitreSu me zRNu// SS4.9.12/ laakSaa kuSThaM sarSapaaH zriiniketaM raatrirvyeSaM cakramardasya biijam/ kRtvaikasthaM takrapiSTaH pralepo dadruuSuukto muulakaadbiijayuktaH// SS4.9.13/ sindhuudbhuutaM cakramardasya biijamikSuudbhuutaM kezaraM taarkSyazailam/ piSTo lepo+ayaM kapitthaadrasena dadruustuurNaM naazayatyeSa yogaH&// SS4.9.14/ hemakSiirii vyaadhighaataH ziriiSo nimbaH sarjo vatsakaH saajakarNaH/ ziighraM tiivraa naazayantiiha dadruuH snaanaalepodgharSaNeSuupayuktaaH// SS4.9.15/ bhadraasaMjJodumbariimuulatulyaM dattvaa muulaM kSodayitvaa malapvaaH/ siddhaM toyaM piitamuSNe sukhoSNaM sphoTaaJchvitre puNDariike ca kuryaat// SS4.9.16/ dvaipaM dagdhaM carma maataGgajaM vaa bhinne sphoTe tailayuktaM pralepaH/ puutiH kiiTo raajavRkSodbhavena kSaareNaaktaH zvitrameko nihanti// SS4.9.17/ kRSNasya sarpasya masii sudagdhaa baibhiitakaM tailamatha dvitiiyam/ etat samastaM mRditaM pralepaacchvitraaNi sarvaaNyapahanti ziighram// SS4.9.18/ adhyardhatoye &sumatisrutasya kSaarasya kalpena tu saptakRtvaH/ tailaM zRtaM tena caturguNena zvitraapahaM mrakSaNametadagryam// SS4.9.19/ ghRtena yuktaM prapunaaDabiijaM kuSThaM ca yaSTiimadhukaM ca piSTvaa/ zvetaaya dadyaadgRhakukkuTaaya caturthabhaktaaya bubhukSitaaya// SS4.9.20/ tasyopasaMgRhya ca tat puriiSamutpaacitaM& sarvata eva lompet/ abhyantaraM maasamimaM prayogaM prayojayecchvitramatho nihanti// SS4.9.21/ kSaare sudagdhe jalagaNDaje& tu gajasya muutreNa bahusrute ca/ droNapramaaNe dazabhaagayuktaM dattvaa pacedbiijamavalgujasya// SS4.9.22/ etadyadaa cikkaNataamupaiti tadaa samastaM& guTikaa vidadhyaat/ zvitraM pralimpedatha saMpraghRSya& tayaa vrajedaazu savarNabhaavam// SS4.9.23/ kaSaayakalpena subhaavitaaM tu &jalaM tvacaa cuutahariitakiinaam/ taaM taamradiipe praNidhaaya dhiimaan vartiM vaTakSiirasubhaavitaaM tu// SS4.9.24/ aadiipya tajjaatamasiiM gRhiitvaa taaM caapi pathyaambhasi bhagvayitvaa/ &saMpracchitaM tadbahuzaH kilaasaM tailena siktaM kaTunaa prayaati// SS4.9.25/ aavalgujaM biijamagryaM nadiijaM kaakaahvaanodumbarii yaa ca laakSaa/ lauhaM cuurNaM maagadhii taarkSyazailaM tulyaaH kaaryaaH kRSNavarNaastilaazca// SS4.9.26/ vartiM kRtvaa taaM gavaaM pittapiSTaaM lepaH kaaryaH zvitriNaaM zvitrahaarii/ lepaat pittaM zaikhinaM zvitrahaari hriiberaM vaa dagdhametena yuktam// SS4.9.27/ tutthaalakaTukaavyoSasiMhaarkahayamaarakaaH&/ kuSThaavalgujabhallaatakSiiriNiisarSapaaH sruhii// SS4.9.28/ tilvakaariSTapiiluunaaM patraaNyaaragvadhasya ca/ biijaM viDaGgaazvahantrorharidre bRhatiidvayam// SS4.9.29/ aabhyaaM zvitraaNi yogaabhyaaM lepaannazyantyazeSataH/ vaayasiiphalgutiktaanaaM zataM dattvaa pRthak pRthak// SS4.9.30/ dve loharajasaH prasthe triphalaatryaaDhakaM tathaa/ tridroNe+apaaM pacedyaavadbhaagau dvaavasanaadapi// SS4.9.31/ ziSTau ca vipacedbhuuya etaiH zlakSNaprapeSitaiH/ kalkairindrayavabyoSatvagdaarucaturaGgulaiH// SS4.9.32/ paaraavatapadiidamtiibaakuciikezaraahvayaiH/ kaNTakaaryaa ca tatpkvaM ghRtaM kuSThiSu yojayet// SS4.9.33/ doSadhaatvaazritaM paanaadabhyaGgaattvaggataM tathaa/ apyasaadhyaM nRNaaM kuSThaM naamnaa niilaM niyacchati// SS4.9.34/ triphalaatvak trikaTukaM surasaa madayantikaa/ vaayasyaaragvadhazcaiSaaM tulaaM kuryaat pRthak pRthak// SS4.9.35/ kaakamaacyarkavaruNadantiikuTajacitrakaat/ daarviinidigdhikaabhyaaM tu pRthagdazapalaM tathaa// SS4.9.36/ tridroNe+apaaM pacedyaavat SaTprasthaM parizeSitam/ zakRdrasadadhikSiiramuutraaNaaM pRthagaaDhakam// SS4.9.37/ tadvadghRtasya tatsaadhyaM bhuunimbavyoSacitrakaiH/ karaJjaphalaniilikaazyaamaavalgujapiilubhiH// SS4.9.38/ niiliniinimbakusumaiH siddhaM kuSThaapahaM ghRtam/ mrakSaNaadaGgasaavarNyaM zvitriNaaM janayennRNaam/ bhagandaraM kRmiinarzo mahaaniilaM niyacchati// SS4.9.39/ muutraM gavyaM citrakavyoSayuktaM sarpiHkumbhe kSaudrayuktaM sthitaM hi/ pakSaaduurdhvaM zvitribhiH peyametat kuryaaccaasmin kuSThadiSTaM vidhaanam// SS4.9.40/ puutiikaarkasruGnarendradrumaaNaaM muutraiH piSTaaH pallavaaH saumanaazca/ lepaH zvitraM hanti dadruurvraNaaMzca duSTaanyarzaaMsyeSa &naaDiivraNaaMzca// SS4.9.41/ &asmaaduurdhvaM niHsrute duSTarakte jaatapraaNaM sarpiSaa snehayitvaa/ tiikSNairyogaizchardayitvaa praagaaDhaM pazcaaddoSaM nirhareccaapramattaH// SS4.9.42/ durvaanto vaa durvirikto+api vaa syaat kuSThii doSairuddhatairvyaaptadehaH/ niHsandigdhaM yaatyasaadhyatvamaazu tasmaat kRtsnaannirharettasya doSaan// SS4.9.43/ pakSaat pakSaacchardanaanyabhyupeyaanmaasaanmaasaat sraMsanaM caapi deyam/ sraavyaM raktaM vatsare hi dviralpaM nasyaM dadyaacca triraatraattriraatraat// SS4.9.44/ pathyaa vyoSaM sekSujaataM satailaM liiDhvaa ziighraM mucyate kuSTharogaat/ dhaatriipathyaakSopakulyaaviDaGgaan kSaudraajyaabhyaamekato vaa+avalihyaat// SS4.9.45/ piitvaa maasaM vaa palaaMzaaM haridraaM muutreNaantaM paaparogasya gacchet/ evaM peyazcitrakaH zlakSNapiSTaH pippalyo vaa puurvavanmuutrayuktaaH// SS4.9.46/ tadvattaarkSyaM maasamaatraM ca peyaM tenaajasraM dehamaalepayecca/ aariSTiitvak saaptaparNii ca tulyaa laakSaa mustaM paJcamuulyau haridre// SS4.9.47/ maJjiSThaakSau vaasako devadaaru pathyaavahnii vyoSadhaatriiviDaGgaaH/ saamaanyaaMzaM yojayitvaa viDaGgaizcuurNaM kRtvaa tatpalonmaanamaznan// SS4.9.48/ kuSThaajjanturmucyate traiphalaM vaa sarpirdroNaM vyoSayuktaM ca yuJjan/ gomuutraambudroNasiddhe+akSapiiDe siddhaM sarpirnaazayeccaapi kuSTham// SS4.9.49/ aaragvadhe saptaparNe paTole savRkSake naktamaale sanimbe jiirNaM pakvaM taddharidraadvayena hanyaat kuSThaM muSkake caapi sarpiH// SS4.9.50/ rodhraariSTaM padmakaM raktasaaraH saptaahvaakSau vRkSako biijakazca/ yojyaaH snaane dahyamaanasya jantoH peyaa vaa syaat kSaudrayuktaa tribhaNDii// SS4.9.51/ khaadet kuSThii maaMsazaa(paa)te puraaNaan mudgaan siddhaannimbatoye satailaan/ nimbakvaathaM jaatasattvaH pibedvaa kvaathaM vaa+arkaalarkasaptacchadaanaam// SS4.9.52/ jagdheSvaGgeSvazvamaarasya muulaM lepo yuktaH syaadviDaGgaiH samuutraiH/ muutraizcainaM secayedbhojayecca sarvaahaaraan saMprayuktaan viDaGgaiH// SS4.9.53/ kaaraJjaM vaa saarSapaM vaa kSateSu kSepyaM tailaM zigrukozaamrayorvaa/ pakvaM sarvairvaa kaTuuSNaiH satikaiH zeSaM ca syaadduSTavat saMvidhaanam// SS4.9.54/ saptaparNakaraJjaarkamaalatiikaraviirajam/ snuhiiziriiSayormuulaM citrakaasphotayorapi// SS4.9.55/ viSalaaGgalavajraakhyakaasiisaalamanaHzilaaH/ karaJjabiijaM trikaTu triphalaaM rajaniidvayam// SS4.9.56/ siddhaarthakaan viDaGgaani prapunnaaDaM ca saMharet/ muutrapiSTaiH pacedetaistailaM kuSThavinaazanam// SS4.9.57/ etadvajrakamabhyaGgaannaaDiiduSTavraNaapaham/ siddhaarthakaH karaJjau dvau dve haridre rasaaJjanam// SS4.9.58/ kuTajazca prapunnaaDasaptaparNau mRgaadanii/ laakSaa sarjaraso+arkazca saasphotaaragvadhau snuhii// SS4.9.59/ ziriiSastuvaraakhyastu kuTajaaruSkarau vacaa/ kuSThaM kRmighnaM maJjiSThaa laaGgalii citrakaM tathaa// SS4.9.60/ maalatii kaTutumbii ca gandhaahvaa muulakaM tathaa/ saindhavaM karaviirazca gRhadhuumaM viSaM tathaa// SS4.9.61/ kampillakaM sasinduuraM tejohvaatutthakaahvaye/ samabhaagaani sarvaaNi kalkapeSyaaNi kaarayet// SS4.9.62/ gomuutraM dviguNaM dadyaattilatailaaccaturguNam/ kaaraJjaM yaa mahaaviiryaM saarSapaM vaa mahaaguNam// SS4.9.63/ abhyaGgaat sarvakuSThaani gaNDamaalaabhagandaraan/ naaDiiduSTavraNaan ghoraan naazayennaatra saMzayaH// SS4.9.64/ mahaavajrakamityetannaamnaa tailaM mahaaguNam/ pittaavaapairmuutrapiSTastailaM laakSaadikaiH kRtam// SS4.9.65/ saptaahaM kaTukaalaabvaaM nidadhiita cikitsakaH/ piitavantaM tato maatraaM tenaabhyaktaM ca maanavam// SS4.9.66/ zaayayedaatape tasya doSaa gacchanti sarvazaH/ srutadoSaM samutthaapya snaataM khadiravaariNaa// SS4.9.67/ yavaaguuM paayayedenaM saadhitaaM khadiraambunaa/ evaM saMzodhane varge kuSThaghneSvauSadheSu ca// SS4.9.68/ kuryaattailaani sarpiiSi pradehodgharSaNaani ca/ praataH praatazca seveta yogaan vairecanaaJ zubhaan/ paJca SaT sapta caaSTau vaa yairutthaanaM na gacchati// SS4.9.69/ kaarabhaM vaa pibenmuutraM jiirNe tatkSiirabhojanam/ jaatasattvaani kuSThaani maasaiH SaDbhirapohati// SS4.9.70/ didRkSurantaM kuSThasya khadiraM kuSThapiiDitaH/ sarvathaiva prayuJjiita snaanapaanaazanaadiSu// SS4.9.71/ yathaa hanti pravRddhatvaat kuSThamaaturamojasaa/ tathaa hantyupayuktastu khadiraH kuSThamojasaa// SS4.9.72/ &niicaromanakhaH zraanto hitaazyauSadhatatparaH/ yoSinmaaMsasuraavarjii kuSThii kuSThamapohati// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane kuSThacikitsitaM naama navamo+adhyaayaH//9// dazamo+adhyaayaH/ SS4.10.1/ athaato mahaakuSThacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.10.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.10.3/ kuSTheSu meheSu kaphaamayeSu sarvaaGgazopheSu ca daaruNeSu/ kRzatvamicchatsu ca medureSu yogaanimaanagryamatirvidadhyaat// SS4.10.4/ kSuNNaan yavaanniSpuutaan raatrau gomuutraparyuSitaan mahati kiliJje zoSayet, evaM saptaraatraM bhaavayecchoSayecca, tatastaan kapaalabhRSTaan zaktuun kaarayitvaa, praataH praatareva kuSThinaM pramehiNaM vaa saalasaaraadikaSaayeNa kaNTakivRkSakaSaayeNa vaa paayayedbhallaatakaprapunnaaDaavalgujaarkacitrakaviDaGgamustacuurNacaturbhaagayuktaan; evameva saalasaaraadikaSaayaparipiitaanaamaaragvadhaadikaSaayaparipiitaanaaM vaa gavaazvaazakRdbhuutaanaaM vaa yavaanaaM zaktuun kaarayitvaa bhallaatakaadiinaaM cuurNaanyaavaapya khadiraazananimbaraajavRkSarohiitakaguDuuciinaamanyatamasya kaSaayeNa zarkaraamadhumadhureNa draakSaayuktena daaDimaamalakavetasaamlena saindhavalavaNaanvitena paayayet; eSa sarvamanthakalpaH// SS4.10.5/ yaavakaaMzca bhakSyaan dhaanolumbakakulmaaSaapuupapuurNakozotkaarikaazaSkulikaakuNaaviiprabhRtiin seveta; yavavidhaanena godhuumaveNuyavaanupayuJjiita// SS4.10.6/ ariSTaanato vakSyaamaH puutiikacavyacitrakasuradaarusaarivaadantiitrivRttrikaTukaanaaM pratyekaM SaTpalikaa bhaagaa badarakuDavastriphalaakuDava ityeteSaaM cuurNaani, tataH pippaliimadhughRtairantaHpralipte ghRtabhaajane praakkRtasaMskaare saptodakakuDavaanayorajo+ardhakuDavamardhatulaaM ca guDasyaabhihitaani cuurNaanyaavaapya svanuguptaM kRtvaa yavapalle saptaraatraM vaasayet, tato yathaabalamupayuJjiita, eSo+ariSTaH kuSThamehamedaHpaaNDurogazvayathuunapahanti/ evaM zaalasaaraadau nyagrodhaadaavaaragvadhaadau caariSTaan kurviita// SS4.10.7/ aasavaanato vakSyaamaH palaazabhasmaparisrutasyoSNodakasya ziitiibhuutasya trayo bhaagaa dvau phaaNitasyaikadhyamariSTakalpena vidadhyaat, evaM tilaadiinaaM kSaareSu; zaalasaaraadau vyagrodhaadaavaaragvadhaadau muutreSu caasavaan vidadhyaat// SS4.10.8/ atha suraa vakSyaamaH ziMzapaakhadirayoH saaramaadaayotpaaThya cottamaaraNiibraahmiikozavatiistatsarvamakataH kaSaayakalpena vipaacyodakamaadadiita maNDodakaarthaM, kiNvapiSTamabhiSuNuyaacca yathoktam/ evaM suraaH zaalasaaraadau nyagrodhaadaavaaragvadhaadau ca vidadhyaat// SS4.10.9/ prakSipya vipacet, tato naatidravaM naatisaandramavataarya tasya paaNitalaM puurNamapraataraazo madhumizraM lihyaat; evaM zaalasaaraadau nyagrodhaadaavaaragvadhaadau ca lehaan kaarayet// SS4.10.10/ atazcuurNakriyaaM vakSyaamaH zaalasaaraadiinaaM saaracuurNaprasthamaahRtyaaragvadhaadikaSaayaparipiitamanekazaH zaalasaaraadikaSaayeNaiva paayayet; evaM nyagrodhaadiinaaM phaleSu, puSpeSvaaragvadhaadiinaaM cuurNakriyaaM kaarayet// SS4.10.11/ ata uurdhvamayaskRtiirvakSyaamaH tiikSNalohapatraaNi tanuuni lavaNavargapradigdhaani gomayaagniprataptaani triphalaazaalasaaraadikaSaayeNa nirvaapayet SoDazavaaraan, tataH khadiraaGgaarataptaanyupazaantataapaani suukSmacuurNaani kaarayedghanataantavaparisraavitaani&, tato yathaabalaM maatraaM sarpirmadhubhyaaM saMsRjyopayuJJiita, jiirNe yathaavyaadhyanamlamalavaNamaahaaraM kurviita, evaM tulamupayujya kuSThamedamedaHzvayathupaaNDurogonmaadaapasmaaraanapahatya varSazataM jiivati, tulaayaaM tulaayaaM varSazatamutkarSaH, etena sarvalauheSvayaskRtayo vyaakhyaataaH// SS4.10.12/ trivRcchyaamaagnimanthasaptalaakevukazaGkhiniitilvakatriphalaapalaazaziMzapaanaaM svarasamaadaaya paalaazyaaM droNyaamabhyaasicya khadiraaGgaarataptamayaHpiNDaM trisaptakRtvo nirvaapya tamaadaaya punaraasicya sthaalyaaM gomayaagninaa vipacet, tatazcaturthabhaagaavaziSTamavataarya parisraavya bhuuyo+agnitaptaanyayaHpatraaNi prakSipet, sidhyati caasmin pippalyaadicuurNabhaagaM dvau madhunastaavadghRtasyeti dadyaat, tataH prazaantamaayase paatre svanuguptaM nidadhyaat, tato yathaayogaM zuktiM prakuJcaM vopayuJjiita, jiirNe yathaavyaadhyaahaaramupaseveta/ eSauSadhaayaskRtirasaadhyaM kuSThaM pramehaM vaa saadhayati, sthuulamapakarSati, zophamupahanti, sannmagnimuddharati, vizeSeNa copadizyate raajayakSmiNaaM, varSazataayuzcaanayaa puruSo bhavati/ zaalasaaraadikvaathamaasicya paalaazyaaM droNyaamayoghanaaMstaptaannirvaapya kRtasaMskaare kalaze+abhyaasicya pippalyaadicuurNabhaagaM kSaudraM guDamiti ca dattvaa svanuguptaM nidadhyaat, etaaM mahauSadhaayaskRtiM maasamardhamaasaM vaa sthitaaM yathaabalamupayuJjiita/ evaM nyagrodhaadaavaarevataadiSu ca vidadhyaat// SS4.10.13/ ataH khadiravidhaanamupadekSyaamaH prazastadezajaatamanupahataM &madhyamavayasaM khadiraM paritaH khaanayitvaa tasya madhyamaM muulaM chittvaa+ayomayaM kumbhaM tasminnantare nidadhyaadyathaa rasagrahaNasamartho bhavati, tatastaM gomayamRdaa+avaliptamavakiiryendhanairgomayamizrairaadiipayedyathaa+asya dahyamaanasya rasaH sravatyadhastaat, tadyadaa jaaniiyaat puurNaM bhaajanamiti, athainamuddhRtya parisraavya rasamanyasmin paatre nidhaayaanuguptaM nidadhyaat, tato yathaayogaM maatraamaamalakarasamadhusarpirbhiH saMsRjyopayuJjiita, jiirNe bhallaatakavidhaanavadaahaaraH parihaarazca, prasthe copayukte zataM varSaaNaamaayuSo+abhivRddhirbhavati/ khadirasaaratulaamudakadroNe vipaacya SoDazaaMzaavaziSTamavataaryaanuguptaM nidadhyaat, tamaamalakarasamadhusarpirbhiH saMsRjyopayuJjiita/ eSa eva sarvavRkSaasaareSu kalpaH/ khadirasaaracuurNatulaaM khadirasaarakvaathamaatraaM vaa praataH praatarupaseveta, khadirasaarakvaathasiddhamaavikaM vaa sarpiH// SS4.10.14/ amRtavalliisvarasaM kvaathaM vaa praataH praatarupaseveta, tatsiddhaM vaa sarpiH, aparaahNe sasarpiSkamodanamaamalakayuuSeNa bhuJjiita; evaM maasamupayujya sarvakuSThairvimucyata iti// SS4.10.15/ kRSNatilabhallaatakatailaamalakarasasarpiSaaM droNaM zaalasaaraadikaSaayasaya ca, triphalaatrikaTukaparuuSaphalamajjaviDaGgaphalasaaracitraarkaavalgujaharidraadvayatrivRddantiidravantiindrayavayaSTiimadhukaativiSaarasaaJjanapriyaGguuNaaM paalikaa bhaagaastaanaikadhyaM snehapaakavidhaanena pacet, tat saadhusiddhamavataarya parisraavyaanuguptaM nidadhyaat, tata upasaMskRtazariiraH praataH praatarutthaaya paaNizuktimaatraM kSaudreNa pratisaMsRjyopayuJjiaata, jiirNe mudgaamalakayuuSeNaalavaNena sarpiSmantaM khadirodakasiddhaM mRdvodanamazniiyaat khadirodakasevii, ityevaM droNamupayujya sarvakuSThairvimuktaH zuddhatanuH smRtimaan varSazataayurarogo bhavati// SS4.10.16/ bhavati caatra suraamanthaasavaariSTaaMllehaaMzcuurNaanyayaskRtiiH/ sahasrazo+api kurviita biijenaanena buddhimaan// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane mahaakuSThacikitsitaM naama dazamo+adhyaayaH//10// ekaadazo+adhyaayaH/ SS4.11.1/ athaataH pramehacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.11.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.11.3/ dvau pramehau bhavataH sahajo+apathyanimittazca/ tatra sahajo maatRpitRbiijadoSakRtaH, ahitaahaarajo+apathyanimittaH/ tayoH puurveNopadrutaH kRzo ruukSo+alpaazii pipaasurbhRzaM parisaraNaziilazca bhavati; uttareNa sthuulo bahvaaii snigdhaH zayyaasanasvapnaziilaH praayeNeti// SS4.11.4/ tatra kRzamannapaanapratisaMskRtaabhiH kriyaabhizcikitseta, sthuulamapatarpaNayuktaabhiH// SS4.11.5/ sarva eva ca parihareyuH sauviirakatuSodakazuktamaireyasuraasavatoyapayastailaghRtekSuvikaaradadhipiSTaannaamlayavaaguuNaanakaani graamyaanuupaudakamaaMsaani ceti// SS4.11.6/ tataH zaaliSaSTikayavagodhuumakodravoddaalakaananavaan bhuJjiita caNakaaDhakiikulatthamudgavikalpena, tiktakaSaayaabhyaaM ca zaakagaNaabhyaaM nikumbheGgudiisarSapaatasiitailasiddhaabhyaaM, baddhamuutrairvaa jaaGgalairmaaMsairapahRtamedobhiranamlairaghRtaizceti// SS4.11.7/ tatraadita eva pramehiNaM snigdhamanyatamena tailena priyaGgvaadisiddhena vaa ghRtena vaamayet pragaaDhaM virecayecca, virecanaadanantaraM surasaadikaSaayeNaasthaapayenmahauSadhabhadradaarumustaavaapena madhusaindhavayuktena, dahyamaanaM ca nyagrodhaadikaSaayeNa nistailena// SS4.11.8/ tataH zuddhadehamaamalakarasena haridraaM madhusaMyuktaaM paayayet, triphalaavizaalaadevadaarumustakaSaayaM vaa, zaalakampillakamuSkakakalkamakSamaatraM vaa madhumadhuramaamalakarasena haridraayutaM, kuTajakapittharohiitakabibhiitakasaptaparNapuSpakalkaM vaa nimbaaragvadhasaptaparNamuurvaakuTajasomavRkSapalaazaanaaM vaa tvakpatramuulaphalapuSpakaSaayaaNi, ete paJca yogaaH sarvamehaanaamapahantaaro vyaakhyaataaH// SS4.11.9/ &vizeSazcaata uurdhvaM tatrodakamehinaM paarijaatakaSaayaM paayayet, ikSumehinaM citrakakaSaayaM, zanairmehinaM khadirakaSaayaM, lavaNamehinaM &paaThaa+aguruharidraakaSaayaM, piSTamehinaM haridraadaaruharidraakaSaayaM, saandramehinaM saptaparNakaSaayaM, zukramehinaM duurvaazaivalaplavahaThakaraJjakaserukakaSaayaM kakubhacandanakaSaayaM vaa, phenamehinaM triphalaaragvaghamRdviikaakaSaayaM, madhumadhuramiti; paittikeSu niilamehinaM zaalasaaraadikaSaayamazvatthakaSaayaM vaa paayayet, haridraamehinaM raajavRkSakaSaayaM, amlamehinaM nyagrodhaadikaSaayaM, kSaaramehinaM triphalaakaSaayaM, maJjiSThaamehinaM maJjiSThaacandanakaSaayaM, zoNitamehinaM guDuuciitindukaasthikaazmaryakharjuurakaSaayaM madhumizraM; ata uurdhvamasaadhyeSvapi yogaan yaapanaarthaM vakSyaamaH, tadyathaa sarpirmehinaM kuSThakuTajapaaThaahiGgukaTurohiNiikalkaM guDuuciicitrakakaSaayeNa paayayet, vasaamehinamagnimanthakaSaayaM ziMzapaakaSaayaM vaa, kSaudramehinaM kadarakramukakaSaayaM&, hastimehinaM tindukakapitthaziriiSapalaazapaaThaamuurvaaduHsthikSaaraM ceti; dahyamaanamaudakakandakvaathasiddhaaM yavaaguuM kSiirekSurasamadhuraaM paayayet// SS4.11.10/ tataH priyaGgvanantaayuuthikaapadmaatraayantikaalohitikaambaSThaadaaDimatvakzaalaparNiipadmatuGgakezaradhaatakiivakulazaalmaliizriiveSTakamocaraseSvariSTaanayaskRtiirlehaanaasavaaMzca kurviita; zRGgaaTakagiloDyavisamRNaalakaazakaserukamadhukaamrajambvasanatinizakakubhakaTvaGgarodhrabhallaatakapalaazacarmavRkSagirikarNikaaziitazivaniculadaaDimaajakarNaharivRkSaraajaadanagopaghoNTaavikaGgateSu vaa; yavaannavikaaraaMzca seveta; yathoktakaSaayasiddhaaM yavaaguuM caasmai prayacchet, kaSaayaaNi vaa paatum// SS4.11.11/ mahaadhanamahitaahaaramauSadhadveSiNamiizvaraM vaa paaThaabhayaacitrakapragaaDhamanalpamaakSikamanyatamamaasavaM paayayet, aGgaaarazuulyopadaMzaM vaa maadhviikamabhiikSNaM, kSaudrakapitthamaricaanuviddhaani caasmai paanabhojanaanyupaharet, uSTraazvatarakharapuriiSacuurNaani caasmai dadyaadazaneSu; hiGgusaindhavayuktairyuuSaiH saarSapaizca raagairbhojayet; aviruddhaani caasmai paanabhojanaanyupaharedrasagandhavanti ca; pravRddhamehaastu vyaayaamaniyuddhakriiDaagajaturagarathapadaaticaryaaparikramaNaanyastropaastre& vaa severan// SS4.11.12/ adhanastvabaandhavo vaa paadatraaNaatapatravirahito bhaikSyaazii graamaikaraatravaasii muniriva saMyataatmaa yojanazatamadhikaM vaa gacchet, mahaadhano vaa zyaamaakaniivaaravRttiraamalakakapitthatindukaazmantakaphalaahaaro mRgaiH saha vaset, tanmuutrazakRdbhakSaH satatamanuvrajedgaaH, brahmaNo vaa ziloJchavRttirbhuutvaa brahmarathamuddharet, kRSet satatamitaraH khanedvaa kuupaM, kRzaM tu satataM rakSet// SS4.11.13/ bhavati caatra adhano vaidyasandezaadevaM kurvannatandritaH/ saMvatsaraadantaraadvaa pramehaat pratimucyate// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane pramehacikitsitaM naamaikadazo+adhyaayaH//11// dvaadazo+adhyaayaH/ SS4.12.1/ athaataH pramehapiDakaacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.12.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.12.3/ zaraavikaadyaa nava piDakaaH praaguktaaH; taaH praaNavato+alpaastvaGmaaMsapraaptaa mRdvyo+alparujaH kSiprapaakabhedinyazca saadhyaaH// SS4.12.4/ taabhirupadrutaM pramehiNamupacaret/ tatra puurvaruupeSvapatarpaNaM vanaspatikaSaayaM bastamuutraM copadizet; evamakurvatastasaya madhuraahaarasya muutraM svedaH zleSmaa ca madhuriibhavati pramehazcaabhivyakto bhavati, tatrobhayataH saMzodhanamaaseveta; evamakurvatastasya doSaaH pravRddhaa maaMsazoNite praduuSya zophaM janayantyupadravaan vaa kaaMzcit, tatroktaH pratiikaaraH siraamokSazca; evamakurvatastasya zopho vRddho+atimaatraM rujo vidaahamaapadyate, tatra zastrapraNidhaanamuktaM vraNakriyopasevaa ca; evamakurvatastasya puuyo+abhyantaramavadaaryotsaGgaM mahaantamavakaazaM kRtvaa pravRddho bhavatyasaadhyaH; tasmaadaadita eva pramehiNamupakramet// SS4.12.5/ bhallaatakabilvaambupippaliimuulodakiiryaavarSaabhuupunarnavaacitrakazaTiisnuhiivaruNakapuSkaradantiipathyaa dazapalonmitaa yavakolakulatthaaMzca praasthikaan saliladroNe niSkvaathya caturbhaagaavaziSTe+avataarya vacaatrivRtkampillakabhaargiiniculazuNThiigajapippaliiviDaGgarodhraziriiSaaNaaM bhaagairardhapalikairghRtaprasthaM vipaacayenmehazvayathukuSThagulmodaraarzaHpliihavidradhipiDakaanaaM naazanaM naamnaa dhaanvantaram// SS4.12.6/ durvirecyaa hi madhumehino bhavanti medo+abhivyaaptazariiratvaat, tasmaattiikSNameteSaaM zodhanaM kurviita/ piDakaapiiDitaaH sopadravaaH sarva eva pramehaa muutraadimaadhurye madhugandhasaamaanyaat paaribhaaSikiiM madhumehaakhyaaM labhante// SS4.12.7/ na caitaan kathaMcidapi svedayet, medobahutvaadeteSaaM viziiryate dehaH svedena// SS4.12.8/ rasaayaniinaaM ca daurbalyaannordhvamuttiSThanti pramehiNaaM doSaaH, tato madhumehinaamadhaHkaaye piDakaaH praadurbhavanti// SS4.12.9/ apakvaanaaM tu piDakaanaaM zophavat pratiikaaraH, pakvaanaaM vraNavaditi; tailaM tu vraNaropaNamevaadau kurviita, aaragvadhaadikaSaayamutsaadanaarthe, zaalasaaraadikaSaayaM pariSecane, pippalyaadikaSaayaM paanabhojaneSu, paaThaacitrakazaarGgeSTaakSudraabRhatiisaarivaasomavalkasaptaparNaaragvadhakuTajamuulacuurNaani madhumithaaNi prazniiyaat// SS4.12.10/ zaalasaaraadivargakaSaayaM caturbhaagaavaziSTamavataarya parisraavya punarupaniiya saadhayet, sidhyati caamalakarodhrapriyaGgudantiikRSNaayastaamracuurNaanyaavapet, etadanupadagdhaM lehiibhuutamavataaryaanuguptaM nidadhyaat, tato yathaayogamupayuJjiita, eSa lehaH sarvamehaanaaM hantaa// SS4.12.11/ triphalaanitrakatrikaTukaviDaGgamustaanaaM nava bhaagaastaavanta eva kRSNaayazcuurNasya, tatsarvamaikadhyaM kRtvaa yathaayogaM maatraaM sarpirmadhubhyaaM saMsRjyopayuJjiita, etannavaayasam; etena jaaTharyaM na bhavati, sanno+agniraapyaayate, durnaamazophapaaNDukuSTharogaavipaakakaasazvaasapramehaazca na bhavanti// SS4.12.12/ zaalasaaraadiniryuuhe caturthaaMzaavazeSite/ parisrute tataH ziite madhu maakSikamaavapet// SS4.12.13/ phaaNitiibhaavamaapannaM guDaM zodhitameva ca/ zlakSNapiSTaani cuurNaani pippalyaadigaNasya ca// SS4.12.14/ aikadhyamaavapet kumbhe saMskRte ghRtabhaavaite/ pippaliicuurNamadhubhiH pralipte+antaHzucau dRDhe// SS4.12.15/ zlakSNaani tiikSNalohasya tatra patraaNi buddhimaan/ khadiraaGgaarataptaani bahuzaH sannipaatayet// SS4.12.16/ supidhaanaM tu taM kRtvaa yavapalle nidhaapayet/ maasaaMstriiMzcaturo vaa+api yaavadaalohasaMkSayaat// SS4.12.17/ tato jaatarasaM taM tu praataH praataryathaabalam/ niSeveta yathaayogamaahaaraM caasya kalpayet// SS4.12.18/ kaarzyakRdbalinaameSa sannasyaagneH prasaadhakaH/ zophanudgulmahRt kuSThamehapaaNDvaamayaapahaH// SS4.12.19/ pliihodaraharaH ziighraM viSamajvaranaazanaH/ abhiSyandaapaharaNo lohaariSTo mahaaguNaH// SS4.12.20/ pramehiNo yadaa muutramapicchilamanaavilam/ vizadaM tiktakaTukaM tadaa++aarogyaM pracakSate// iti zriisuzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane pramehapiDakaacikitsitaM naama dvaadazo+adhyaayaH//12// trayodazo+adhyaayaH/ SS4.13.1/ athaato madhumehacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.13.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.13.3/ madhumehitvamaapannaM bhiSagbhiH parivarjitam/ yogenaanena matimaan pramehiNamupaacaret// SS4.13.4/ maase zukre zucau caiva zailaaH suuryaaMzutaapitaaH/ jatuprakaazaM svarasaM zilaabhyaH prasravanti hi// SS4.13.5/ zilaajatviti vikhyaataM sarvavyaadhivinaazanam/ trapvaadiinaaM tu lohaanaaM SaNNaamanyatamaanvayam// SS4.13.6/ jJeyaM svagandhatazcaapi SaDyoni prathitaM kSitau/ lohaadbhavati tadyasmaacchilaajatu jatuprabham// SS4.13.7/ tasya lohasya tadviiryaM rasaM caapi bibharti &tat/ trapusiisaayasaadiini pradhaanaanyuttarottaram// SS4.13.8/ yathaa tathaa prayoge+api zreSThe zreSThaguNaaH smRtaaH/ tatsarvaM tiktakaTukaM kaSaayaanurasaM saram// SS4.13.9/ kaTupaakyuSNaviiryaM ca zoSaNaM chedanaM tathaa/ teSu yat kRSNamalaghu snigdhaM niHzarkaraM ca yat// SS4.13.10/ gomuutragandhi yaccaapi tat pradhaanaM pracakSate/ tadbhaavitaM saaragaNairhRtadoSo dinodaye// SS4.13.11/ pibet saarodakenaiva zlakSNapiSTaM yathaabalam/ jaaGgalena rasenaannaM tasmiJjiirNe tu bhojayet// SS4.13.12/ upayujya tulaamevaM girijaadamRtopamaat/ vapurvarNabalopeto madhumehavivarjitaH// SS4.13.13/ jiivedvarSazataM puurNamajaro+amarasannibhaH/ zataM zataM tulaayaaM tu sahasraM dazataulike// SS4.13.14/ bhallaatakavidhaanena parihaaravidhiH smRtaH/ mehaM kuSThamapasmaaramunmaadaM zliipadaM garam// SS4.13.15/ zoSaM zophaarzasii gulmaM paaNDutaaM viSamajvaram/ apohatyaciraatkaalaacchilaajatu niSevitam// SS4.13.16/ na so+asti rogo yaM caapi nihanyaanna zilaajatu/ zarkaraaM cirasaMbhuutaaM bhinatti ca tathaa+azmariim// SS4.13.17/ bhaavanaaloDane caasya kartavye bheSajairhitaiH/ evaM ca maakSikaM dhaatuM taapiijamamRtopamam// SS4.13.18/ madhuraM kaaJcanaabhaasamamlaM vaa rajataprabham/ piban hanti jaraakuSThamehapaaNDvaamayakSayaan// SS4.13.19/ tadbhaavitaH kapotaaMzca kulatthaaMzca vivarjayet/ paJcakarmaguNaatiitaM zraddhaavantaM jijiiviSum// SS4.13.20/ yogenaanena matimaan saadhayedapi kuSThanam/ vRkSaastuvarakaa ye syuH pazcimaarNavabhuumiSu// SS4.13.21/ viiciitaraGgavikSepamaarutoddhuutapallavaaH/ teSaaM phalaani gRhNiiyaat supakvaanyambudaagame// SS4.13.22/ &majjaaM tebhyo+api saMhRtya zoSayitvaa vicuurNya ca/ tilavat piiDayeddroNyaaM sraavayedvaa kusumbhavat// SS4.13.23/ tattailaM saMhRtaM bhuuyaH pacedaatoyasaMkSayaat/ avataarya kariiSe ca pakSamaatraM nidhaapayet// SS4.13.24/ snigdhaH svinno hRtamalaH pakSaaduurdhvaM prayatnavaan/ caturthabhaktaantaritaH zuklaadau divase zubhe// SS4.13.25/ mantrapuutasya tailasya pibenmaatraaM yathaabalam/ tatra mantraM pravakSyaami yenedamabhimantryate// SS4.13.26/ majjasaara mahaaviirya sarvaan dhaatuun vizodhaya/ zaGkhacakragadaapaaNistvaamaajJaapayate+acyutaH// SS4.13.27/ tenaasyordhvamadhazcaapi doSaa yaantyasakRttataH/ asnehalavaNaaM saayaM yavaaguuM ziitalaaM pibet// SS4.13.28/ paJcaahaM prapibettailamanena vidhinaa naraH/ pakSaM parihareccaapi mudgayuuSaudanaazanaH// SS4.13.29/ paJcabhirdivasairevaM sarvakuSThairvimucyate/ tadeva khadirakvaathe triguNe saadhu saadhitam// SS4.13.30/ nihitaM puurvavat &pakSaat pibenmaasamatandritaH/ tenaabhyaktazariirazca kurviitaahaaramiiritam// SS4.13.31/ bhinnasvaraM raktanetraM viziirNaM kRmibhakSitam/ anenaazu prayogeNa saadhayet kuSThinaM naram// SS4.13.32/ sarpirmadhuyutaM piitaM tadeva khadiraambunaa/ pakSimaaMsarasaahaaraM karoti dvizataayuSam// SS4.13.33/ tadeva nasye paJcaazaddivasaanupayojitam/ vapuSmantaM zrutidharaM karoti trizataayuSam// SS4.13.34/ zodhayanti naraM piitaa majjaanastasya maatrayaa/ mahaaviiryastuvarakaH kuSThamehaapahaH paraH// SS4.13.35/ saantardhuumastasya majjaa tu dagdhaH kSiptastaile saindhavaM caaJjanaM ca/ paillyaM hanyaadarmanaktaandhyakaacaan niiliirogaM taimiraM caaJjanena// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane madhumehacikitsitaM naama trayodazo+adhyaayaH//13// caturdazo+adhyaayaH/ SS4.14.1/ athaata udaraaNaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.14.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.14.3/ aSTaavudaraaNi puurvamuddiSTaani/ teSvasaadhyaM baddhagudaM parisraavi ca; avaziSTaani kRcchrasaadhyaani; sarvaaNyeva pratyaakhyaayopakrameta/ teSvaadyazcaturvargo bheSajasaadhyaH, uttaraH zastrasaadhyaH, kaalaprakarSaat sarvaaNyeva zastrasaadhyaani varjayitavyaani vaa// SS4.14.4/ udarii tu gurvabhiSyandiruukSavidaahisnigdhapizitapariSekaavagaahaan pariharet; zaaliSaSTikayavagodhuumaniivaaraan nityamazniiyaat// SS4.14.5/ tatra vaatodariNaM vidaarigandhaadisiddhena sarpiSaa snehayitvaa, tilvakavipakvenaanulomya, citraaphalatailapragaaDhena vidaarigandaadikaSaayeNaasthaapayedanuvaasayecca, saalvaNena copanaahayedudaraM, bhojayeccainaM vidaarigandhaadisiddhena kSiireNa jaaGgalarasena ca, svedayeccaabhiikSNam// SS4.14.6/ pittodariNaM tu madhuragaNavipakvena sarpiSaa snehayitvaa, zyaamaatriphalaatrivRdvipakvenaanulomya, zarkaraamadhughRtapragaaDhena nyagrodhaadikaSaayeNaasthaapayedanuvaasayecca, paayasenopanaahayedudaraM, bhojayeccainaM vidaarigandhaadisiddhena payasaa// SS4.14.7/ zleSmodariNaM tu pippalyaadikaSaayasiddhena sarpiSopasnehya, snuhiikSiiravipakvenaanulomya, trikaTukamuutrakSaaratailapragaaDhena muSkakaadikaSaayeNaasthaapayedanuvaasayecca, zaNaatasiidhaatakiikiNvasarSapamuulakabiijakalkaizcopanaahayedudaraM, bhojayeccainaM trikaTukapragaaDhena kulatthayuuSeNa paayasena vaa, svedayeccaabhiikSNam// SS4.14.8/ duuSyodariNaM tu pratyaakhyaaya saptalaazaGkhiniisvarasasiddhena sarpiSaa &viracayenmaasamardhamaasaM vaa, mahaavRkSakSiirasuraagomuutrasiddhena vaa; zuddhakoSThaM tu madyenaazvamaarakaguJjaakaakaadaniimuulakalkaM paayayet; ikSukaaNDaani vaa kRSNasarpeNa daMzayitvaa bhakSayedvalliiphalaani vaa, muulajaM kandajaM vaa viSamaasevayet, tenaagado bhavatyanyaM vaa bhaavamaapadyate// SS4.14.9/ bhavati caatra kupitaanilamuulatvaat &saMcitatvaanmalasya ca/ sarvodareSu zaMsanti bahuzastvanulomanam// SS4.14.10/ ata uurdhvaM saamaanyayogaan vakSyaamaH/ tadyathaa eraNDatailamaharaharmaasM dvau vaa kevalaM muutrayuktaM kSiirayuktaM vaa sevetodakavarjii, maahiSaM vaa muutraM kSiireNa niraahaaraH saptaraatram, uSTriikSiiraahaaro vaa+annavaarivarjii pakSaM, pippaliiM vaa maasaM puurvoktena vidhaanenaaseveta, saindhavaajamodaayuktaM vaa nikumbhatailam, aardrazRGgaverarasapaatrazatasiddhaM vaa vaatazuule+avacaaryaM, zRGgaverarasavipakvaM kSiiramaaseveta, cavyazRGgaverakalkaM vaa payasaa saraladevadaarucitrakameva vaa, muraGgiizaalaparNiizyaamaapunarnavaakalkaM vaa, jyotiSkaphalatailaM vaa kSiireNa svarjikaahiGgumizraM pibet, &guDadvitiiyaaM vaa hariitakiiM bhakSayet, srutiikSiirabhaavitaanaaM vaa pippaliinaaM sahasraM kaalena, pathyaakRSNaacuurNaM vaa snuhiikSiirabhaavitamutkaarikaaM pakvaaM daapayet; hariitakiicuurNaM prasthamaaDhake ghRtasyaavaapyaaGgaareSvabhivilaapya khajenaabhimathyaanuguptaM kRtvaa+ardhamaasaM yavapalle vaasayet, tatazcoddhRtya parisraavya hariitakiikvaathaamladadhiinyaavaapya vipacet, tadyathaayogaM maasamardhamaasaM vaa paayayet; gavye payasi mahaavRkSakSiiramaavaapya vipacet, vipakvaM caavataarya ziitiibhuutaM manthaanenaabhimathya navaniitamaadaaya bhuuyo mahaavRkSakSiireNaiva vipacet, tadyathaayogaM maasaM maasaardhaM vaa paayayet; cavyacitrakadantyativiSaakuSThasaarivaatriphalaajamodaharidraazaGkhiniitrivRttrikaTukaanaamardhakaarSikaa bhaagaa, raajavRkSaphalamajjJaamaSTau karSaaH, mahaavRkSakSiirapaledve, gavaaM kSiiramuutrayoraSTaavaSTau palaani, etat sarvaM ghRtaprasthe samaavaapya vipacet, tadyathaayogaM maasamardhamaasM vaa paayayet; etaani tilvakaghRtacaturthaani sarpiiSyudaragulmavidradhyaSThiilaanaahakuSThonmaadaapasmaareSuupayojyaani virecanaarthaM; muutraasavaariSTasuraazcaabhiikSNaM mahaavRkSakSiirasaMbhRtaaH seveta; virecanadravyakaSaayaM vaa zRGgaveradevadaarupragaaDham// SS4.14.11/ vamanavirecanazirovirecanadravyaaNaaM paalikaabhaagaaH pippalyaadivacaadiharidraadiparipaThitaanaaM ca dravyaaNaaM zlakSNapiSTaanaaM yathoktaanaaM ca lavaNaanaaM tatsarvaM muutragaNe prakSipya mahaavRkSakSiiraprasthaM ca mRdvagninaa+avaghaTTayan vipacedapradagdhakalkaM, tatsaadhusiddhamavataarya ziitiibhuutamakSamaatraa guTikaa vartayet, taasaamekaaM dve tisro vaa guTikaa balaapekSayaa maasaaMstriiMzcaturo vaa seveta, eSaa++&aanaahavartikriyaa vizeSeNa mahaavyaadhiSuupayujyate (vizeSeNa) koSThajaaMzca kRmiinapahanti kaasazvaasakRmikuSThapratizyaayaarocakaavipaakodaavartaaMzca naazayati// SS4.14.12/ madanaphalamajjakuTajajiimuutakekSvaakudhaamaargavatrivRttrikaTukasarSapalavaNaani mahaavRkSakSiiramuutrayoranyatareNa piSTvaa+aGguSThamaatraaM vartiM kRtvodariNa aanaahe tailalavaNaabhyaktagudasyaikaaM dve tisro vaa paayau nidadhyaat, eSaa++aanaahavartikriyaa vaatamuutrapuriiSodaavartaadhmaanaanaaheSu vidheyaa// SS4.14.13/ pliihodariNaH snigdhasvinnasya dadhnaa bhuktavato vaamabaahau kuurparaabhyantarataH siraaM vidhyet, vimardayecca paaNinaa pliihaanaM rudhirasyandanaarthaM; tataH saMzuddhadehaM samudrazuktikaakSaaraM payasaa paayayeta, hiGgusauvarcike vaa kSiireNa, srutena palaazakSaareNa vaa yavakSaaraM, kiMzukakSaarodakena vaa bahuzaH srutena yavakSaaraM, paarijaatakekSurakaapaamaargakSaaraM vaa, tailasMsRSTaM zobhaaJjanakayuuSaM pippaliisaindhavacitrakayuktaM, puutikaraJjakSaaraM vaa+amlasrutaM viDlavaNapippaliipraagaaDham// SS4.14.14/ pippaliipippaliimuulacavyacitrakazRGgaverayavakSaarasaindhavaanaaM paalikaa bhaagaaH, ghRtaprasthaM tattulyaM ca kSiiraM tadaikadhyaM vipaacayet, etat SaTpalakaM naama sarpiH pliihaagnisaGgagulmodarodaavartazvayathupaaNDurogakaasazvaasapratizyaayordhvavaataviSamajvaraanapahanti/ mandaagnirvaa hiGgvaadikaM cuurNamupayuJjiita// SS4.14.15/ yakRddaalye+apyeSa eva kriyaavibhaagaH/ vizeSatastu dakSiNabaahau siraavyadhaH// SS4.14.16/ maNibandhaM sakRnnaamya vaamaaGguSThasamiiritaam/ dahet siraaM zareNaazu pliihno vaidyaH prazaantaye// SS4.14.17/ baddhagude parisraaviNi ca snigdhasvinnasyaabhyaktasyaadho naabhervaamatazcaturaGgulamapahaaya romaraajyaa udaraM paaTayitvaa caturaGgulapramaaNamantraaNi niSkRSya niriikSya baddhagudasyaantrapratirodhakaramazmaanaM baalaM vaa+apohya malajaataM vaa tato madhusarpirbhyaamabhyajyaantraaNi yathaasthaanaM sthaapayitvaa &baahyaM vraNamudarasya siivyet/ parisraaviNyapyevameva zalyamuddhRtyaantrasraavaan saMzodhya&, tacchidramaantraM samaadhaaya kaalapipiilikaabhirdaMzayet, daSTe ca taasaaM kaayaanapaharenna ziraaMsi, tataH puurvavat siivyet, saMdhaanaM ca yathoktaM kaarayet, yaSTiimadhukamizrayaa ca kRSNamRdaa+avalipya bandhenopacaret, tato nivaatamaagaaraM pravezyaacaarikamupadizet, vaasayeccainaM tailadroNyaaM sarpirdroNyaaM vaa payovRttimiti// SS4.14.18/ &dakodariNastu vaataharatailaabhyaktasyoSNodakasvinnasya sthitasyaaptaiH suparigRhiitasyaakakSaat pariveSTitasyaadhonaabhervaamatazcaturaGgulamapahaaya romaraajyaa vriihimukhenaaGguSThodarapramaaNamavagaaDhaM vidhyet, tatra trapvaadiinaamanyatamasya naaDiiM dvidvaaraaM pakSanaaDiiM vaa saMyojya doSodakamavasiJcet, toto naaDiimapahRtya tailalavaNenaabhyajya vraNaM bandhenopacaret, na caikasminneva divase sarvaM doSodakamapaharet, sahasaa hyapahRte tRSNaajvaraaGgamardaatiisaarazvaasakaasapaadadaahaa utpadyerannaapuuryate vaa bhRzataramudaramasaJjaatapraaNasya, tasmaattRtiiyacaturthapaJcamaSaSThaaSTamadazamadvaadazaSoDazaraatraaNaamanyatamamantariikRtya doSodakamalpaalpamavasiJcet; niHsRte ca doSe gaaDhataramaavikakauzeyacarmaNaamanyatamena pariveSTayedudaraM, tathaa naadhmaapayati vaayuH; SaNmaasaaMzca payasaa bhojayejjaaGgalarasena vaa, tatastriinmaasaanardhodakena payasaa phalaamlena jaaGgalarasena vaa, avaziSTaM maasatrayamannaM laghu hitaM vaa seveta, evaM saMvatsareNaagado bhavati// SS4.14.19/ bhavati caatra aasthaapane caiva virecane ca paane tathaa++aahaaravidhikriyaasu/ sarvodaribhyaH kuzalaiH prayojyaM kSiiraM zRtaM jaaGgalajo raso vaa// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane udaracikitsitaM naama caturdazo+adhyaayaH//14// paJcadazo+adhyaayaH/ SS4.15.1/ athaato muuDhagarbhacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.15.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.15.3/ naato+anyat kaSTatamamasti yathaa muuDhagarbhazalyoddharaNam; atra hi yoniyakRtpliihaantravivaragarbhaazayaanaaM madhye karma kartavyaM sparzena, utkarSaNaapakarSaNasthaanaapavartanotkartanabhedanacchedanapiiDanarjuukaraNadaaraNaani caikahastena garbhaM garbhiNiiM caahiMsataa, tasmaadadhipatimaapRcchya paraM ca yatnamaasthaayopakrameta// SS4.15.4/ tatra samaasenaaSTavidhaa muuDhagarbhagatiruddiSTaa; svabhaavagataa api trayaH saGgaa bhavanti ziraso vaiguNyaadaMsayorjaghanasya vaa// SS4.15.5/ jiivati tu garbhe suutikaagarbhanirharaNe prayateta/ nirhartumazakye cyaavanaan mantraanupazRNuyaat; taan vakSyaamaH// SS4.15.6/ ihaamRtaM ca somazca citrabhaanuzca bhaamini/ uccaiHzravaazca turago mandire nivasantu te// SS4.15.7/ idamamRtamapaaM samuddhRtaM vai tava laghu garbhamimaM pramuJcatu stri/ tadanalapavanaarkavaasavaaste saha lavaNaambudharairdizantu zaantim// SS4.15.8/ muktaaH &pazorvipaazaazca muktaaH suuryeNa razmayaH/ muktaH sarvabhayaadgarbha ehyehi viramaavitaH// SS4.15.9/ auSadhaani ca vidadhyaadyathoktaani/ mRte cottaanaayaa aabhugnasakthyaa vastraadhaarakonnamitakaThyaa &dhanvananagavRttikaazaalmaliimRtsnaghRtaabhyaaM mrakSayitvaa hastaM yonau pravezya garbhamupaharet/ tatra sakthibhyaamaagatamanulomamevaaJchet, ekasakthnaa pratipannasyetarasakthi prasaaryaapaharet, sphigdezenaagatasya sphigdezaM prapiiDyordhvamutkSipya sakthinii prasaaryaapaharet, tiryagaagatasya parighasyeva tirazciinasya pazcaadardhamuurdhvamutkSipya puurvaardhamapatyapathaM pratyaarjavamaaniiyaapaharet, paarzvaapavRttazirasamaMsaM prapiiDyordhvamutkSipya ziro+apatyapathamaaniiyaapaharet, baahudvayapratipannasyordhvamutpiiDyaaMsau ziro+anulomamaaniiyaapaharet, dvaavantyaavasaadhyau muuDhagarbhau, evamazakye zastramavacaarayet// SS4.15.10/ sacetanaM ca zastreNa na kathaJcana daarayet/ daaryamaaNo hi jananiimaatmaanaM caiva ghaatayet// SS4.15.11/ aviSahye vikaare tu zreyo garbhasya paatanam/ na garbhiNyaa viparyaasastasmaatpraaptaM na haapayet// SS4.15.12/ tataH striyamaazvaasya maNDalaagreNaaGguliizastreNa vaa ziro vidaarya, ziraHkapaalaanyaahRtya, zaGkunaa gRhiitvorasi kakSaayaaM vaa+apaharet; abhinnazirasamakSikuuTe gaNDe vaa, aMsasaMsaktasyaaMsadeze baahuu chittvaa, dRtimivaatataM vaatapuurNodaraM vaa vidaarya nirasyaantraaNi zithiliibhuutamaaharet, jaghanasaktasya vaa jaghanakapaalaaniiti// SS4.15.13/ kiMbahunaa yadyadaGgaM hi garbhasya tasya sajjati tadbhiSak/ samyagvinirharecchittvaa rakSennaariiM ca yatnataH// SS4.15.14/ garbhasya gatayazcitraa jaayante+anilakopataH/ tatraanalpamatirvaidyo varteta vidhipuurvakam// SS4.15.15/ nopekSeta mRtaM garbhaM muhuurtamapi paNDitaH/ sa hyaazu jananiiM hanti nirucchvaasaM pazuM yathaa// SS4.15.16/ maNDalaagreNa kartavyaM chedyamantarvijaanataa/ vRddhipatraM hi tiikSNaagraM naariiM hiMsyaat kadaacana// SS4.15.17/ athaapatantiimaparaaM paatayet puurvavadbhiSak/ hastenaapaharedvaa+api paarzvabhyaaM paripiiDya vaa// SS4.15.18/ dhunuyaacca muhurnaariiM piiDayedvaa+aMsapiNDikaam&/ tailaaktayonerevaM taaM paatayenmatimaan bhiSak// SS4.15.19/ evaM nirhRtazalyaaM tu siJceduSNena vaariNaa/ tato+abhyaktazariiraayaa yonau snehaM nidhaapayet// SS4.15.20/ evaM mRdvii bhavedyonistacchuulaM copazaamyati/ kRSNaatanmuulazuNThyelaahiGgubhaargiiH sadiipyakaaH// SS4.15.21/ vacaamativiSaaM raasnaaM cavyaM saMcuurNya paayayet/ snehena doSasyandaarthaM vedanopazamaaya ca// SS4.15.22/ kvaathaM caiSaaM tathaa kalkaM cuurNaM vaa snehavarjitam/ zaakatvagghiGgvativiSaapaaThaakaTukarohiNiiH// SS4.15.23/ tathaa tejovatiiM caapi paayayet puurvavadbhiSak/ triraatraM paJcasaptaahaM& tataH snehaM punaH pibet// SS4.15.24/ paayayetaasavaM naktamariSTaM vaa susaMskRtam/ ziriiSakakubhaabhyaaM ca toyamaacamane hitam// SS4.15.25/ upadravaazca ye+anye syustaan yathaasvamupaacaret/ sarvataH parizuddhaa ca snigdhapathyaalpabhojanaa// SS4.15.26/ svedaabhyaGgaparaa nityaM bhavet krodhavivarjitaa/ payo vaataharaiH siddhaM dazaahaM bhojane hitam// SS4.15.27/ rasaM dazaahaM zeSe tu yathaayogamupaacaret/ vyupadravaaM vizuddhaaM ca jJaatvaa ca varavarNiniim// SS4.15.28/ uurdhvaM caturbhyo maasebhyo visRjet parihaarataH/ yonisantarpaNe+abhyaGge paane bastiSu bhojane// SS4.15.29/ balaatailamidaM caasyai dadyaadanilavaaraNam/ balaamuulakaSaayasya dazamuuliizRtasya ca// SS4.15.30/ yavakolakulatthaanaaM kvaathasya payasastathaa/ aSTaavaSTau zubhaa bhaagaastailaadekastadekataH// SS4.15.31/ pacedaavaapya madhuraM gaNaM saindhavasaMyutam/ tathaa+aguruM sarjarasaM saralaM devadaaru ca// SS4.15.32/ maJjiSThaaM candanaM kuSThamelaaM kaalaanusaarivaam/ maaMsiiM zaileyakaM patraM tagaraM saarivaaM vacaam// SS4.15.33/ zataavariimazvagandhaaM zatapuSpaaM punarnavaam/ tat saadhusiddhaM sauvarNe raajate mRnmaye+api vaa// SS4.15.34/ prakSipya kalaze samyak svanuguptaM nidhaapayet/ balaatailamidaM khyaataM sarvavaatavikaaranut// SS4.15.35/ yathaabalamato maatraaM suutikaayai pradaapayet/ yaa ca garbhaarthinii naarii kSiiNazukrazca yaH pumaan// SS4.15.36/ vaatakSiiNe marmahate mathite+abhihate tathaa/ bhagne zramaabhipanne ca sarvathaivopayujyate// SS4.15.37/ etadaakSepakaadiin vai vaatavyaadhiinapohati/ hikkaaM kaasamadhiimanthaM gulmaM zvaasaM ca dustaram// SS4.15.38/ SaNmaasaanupayujyaitadantravRddhimapohati/ pratyagradhaatuH puruSo bhavecca sthirayauvanaH// SS4.15.39/ raajJaametaddhi kartavyaM raajamaatraazca ye naraaH/ sukhinaH sukumaaraazca dhaninazcaapi ye naraaH// SS4.15.40/ balaakaSaayapiitebhyastilebhyo vaa+apyanekazaH/ tailamutpaadya &tatkvaathazatapaakaM kRtaM zubham// SS4.15.41/ nivaate nibhRtaagaare prayuJjiita yathaabalam/ jiirNe+asmin payasaa snigdhamazniiyaat SaSTikaudanam// SS4.15.42/ anena vidhinaa droNamupayujyaannamiiritam/ bhuJjiita dviguNaM kaalaM balavarNaanvitastataH// SS4.15.43/ sarvapaapairvinirmuktaH zataayuH puruSo bhavet/ zataM zataM tathotkarSo droNe droNe prakiirtitaH// SS4.15.44/ balaakalpenaatibalaaguDuucyaadityaparNiSu/ saireyake viiratarau zataavaryaaM trikaNTake// SS4.15.45/ tailaani madhuke kuryaat prasaariNyaaM ca buddhimaan/ niilotpalaM variimuulaM gavye kSiire vipaacayet// SS4.15.46/ zatapaakaM tatastena tilatailaM pacedbhiSak/ balaatailasya kalkaaMstu supiSTaaMstatra daapayet// SS4.15.47/ sarveSaameva jaaniiyaadupayogaM cikitsakaH/ balaatailavadeteSaaM guNaaMzcaiva vizeSataH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane muuDhagarbhacikitsitaM naama paJcadazo+adhyaayaH//15// SoDazo+adhyaayaH/ SS4.16.1/ athaato vidradhiitaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.16.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.16.3/ ukta vidradhayaH SaDye teSvasaadhyastu sarvajaH/ zeSeSvaameSu kartavyaa tvaritaM zophavat kriyaa// SS4.16.4/ vaataghnamuulakalkaistu ghRtatailavasaayutaiH/ sukhoSNo bahalo lepaH prayojyo vaatavidradhau// SS4.16.5/ saanuupaudakamaaMsastu kaakolyaadiH satarpaNaH/ snehaamlasiddho lavaNaH prayojyazcopanaahane// SS4.16.6/ vezavaaraiH sakRzaraiH payobhiH paayasaistathaa/ svedayet satataM caapi nirhareccaapi zoNitam// SS4.16.7/ sa cedevamupakraantaH paakaayaabhimukho yadi/ taM paacayitvaa zastreNa bhindyaadbhinnaM ca zodhayet&// SS4.16.8/ paJcamuulakaSaayeNa prakSaalya lavaNottaraiH/ tailairbhadraadimadhukasaMyuktaiH pratipuurayet// SS4.16.9/ vairecanikayuktena traivRtena vizodhya ca/ pRthakparNyaadisiddhena traivRtena ca ropayet// SS4.16.10/ paittikaM zarkaraalaajaamadhukaiH saarivaayutaiH/ pradihyaat kSiirapiSTairvaa payasyoziiracandanaiH// SS4.16.11/ paakyaiH ziitakaSaayairvaa kSiirairikSurasaistathaa/ jiivaniiyaghRtairvaa+api secayeccharkaraayutaiH// SS4.16.12/ trivRddhariitakiinaaM ca cuurNaM lihyaanmadhudravam/ jalaukobhirhareccaasRk pakvaM caapaThya buddhimaan// SS4.16.13/ kSiiravRkSakaSaayeNa prakSaalyaudakajena vaa/ tilaiH sayaSTiimadhukaiH sakSaudraiH sarpiSaa yutaiH// SS4.16.14/ upadihya pratanunaa vaasasaa veSTayedvraNam/ prapauNDariikamaJjiSThaamadhukoziirapadmakaiH// SS4.16.15/ saharidraiH kRtaM sarpiH sakSiiraM vraNaropaNam/ kSiirazuklaapRthakparNiisamaGgaarodhracandanaiH// SS4.16.16/ nyagrodhaadipravaaleSu teSaaM tvakSvathavaa kRtam/ naktamaalasya patraaNi taruNaani phalaani ca// SS4.16.17/ sumanaayaazca patraaNi paTolaariSTayostathaa/ dve haridre madhuucchiSTaM madhukaM tiktarohiNii// SS4.16.18/ priyaGguH kuzamuulaM ca niculasya tvageva ca/ maJjiSThaacandanoziiramutpalaM saarive trivRt// SS4.16.19/ eteSaaM kaarSikairbhaagairghRtaprasthaM vipaacayet/ duSTavraNaprazamanaM naaDiivraNavizodhanam// SS4.16.20/ sadyazchinnavraNaanaaM ca karaJjaadyamidaM zubham/ duSTavraNaazca ye kecidye cotsRSTakriyaa vraNaaH// SS4.16.21/ naaDyo gambhiirikaa yaazca sadyazcchinnaastathaiva ca/ agnikSaarakRtaazcaiva ye vraNaa daaruNaa api// SS4.16.22/ karaJjaadyena haviSaa &prazaamyanti na saMzayaH/ iSTakaasikataaloSTagozakRttuSapaaMzubhiH// SS4.16.23/ muutrairuSNaizca satataM svedayecchlaSmavidradhim/ kaSaayapaanairvamanairaalepairupanaahanaiH// SS4.16.24/ hareddoSaanabhiikSNaM caapyalaabvaa+asRk tathaiva ca/ aaragvadhakaSaayeNa pakvaM caapaaThya dhaavayet// SS4.16.25/ haridraatrivRtaazaktutilairmadhusamaayutaiH/ puurayitvaa vraNaM samyagbadhniiyaat kiirtitaM yathaa// SS4.16.26/ tataH kulatthikaadantiitrivRcchyaamaarkatilvakaiH/ kuryaattailaM sagomuutraM hitaM tatra sasaindhavam// SS4.16.27/ pittavidradhivat sarvaaH kriyaa niravazeSataH/ vidradhyoH kuzalaH kuryaadraktaagantunimittayoH// SS4.16.28/ varuNaadigaNakvaathamapakve+abhyantarotthite/ uuSakaadipratiivaapaM pibet sukhakaraM naraH// SS4.16.29/ anayorvargayoH siddhaM sarpirvairecanena ca/ aciraadvidradhiM hanti praataH praatarniSevitam// SS4.16.30/ ebhireva gaNaizcaapi saMsiddhaM snehasaMyutam/ kaaryamaasthaapanaM kSipraM tathaivaapyanuvaasanam// SS4.16.31/ paanaalepanabhojyeSu madhuzigrudrumo+api vaa/ dattaavaapo yathaadoSamapakvaM hanti vidradhim// SS4.16.32/ toyadhaanyaamlamuutraistu peyo vaa+api suraadibhiH/ yathaadoSagaNakvaathaiH pibedvaa+api zilaajatu// SS4.16.33/ pradhaanaM guggulaM caapi zuNThiiM ca suradaaru ca/ snehopanaahau kuryaacca sadaa caapyanulomanam// SS4.16.34/ yathoddiSTaaM siraaM vidhyet kaphaje vidradhau bhiSak/ raktapittaanilottheSu kecidbaahau vadanti tu// SS4.16.35/ pakvaM vaa bahirunnaddhaM bhittvaa vraNavadaacaret/ sruteSuurdhvamadho vaa+api maireyaamlasuraasavaiH// SS4.16.36/ peyo varuNakaadistu madhuzigrudrumo+api vaa/ zigrumuulajale siddhaM sasiddhaarthakamodanam// SS4.16.37/ yavakolakulatthaanaaM yuuSairbhuJjiita maanavaH/ praataH praatazca seveta maatrayaa tailvakaM ghRtam// SS4.16.38/ trivRtaadigaNakvaathasiddhaM vaa+apyupazaantaye/ nopagacchedyathaapaakaM prayateta tathaa bhiSak// SS4.16.39/ paryaagate vidradhau tu siddhirnaikaantikii smRtaa/ pratyaakhyaaya tu kurviita majjajaate tu vidradhau// SS4.16.40/ snehasvedopapannaanaaM kuryaadraktaavasecana/ vidradhyuktaaM kriyaaM kuryaat pakve vaa+asthi tu bhedayet// SS4.16.41/ niHzalyamatha vijJaaya kartavyaM vraNazodhanam/ dhaavettiktakaSaayeNa tiktaM sarpistathaa hitam// SS4.16.42/ yadi majjaparisraavo na nivarteta dehinaH/ kuryaat saMzodhaniiyaani kaSaayaadiini buddhimaan// SS4.16.43/ priyaGgudhaatakiirodhrakaTphalaM tinisaindhavam/ etaistailaM vipaktavyaM vidradhivraNaropaNam// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane vidradhicikitsitaM naama SoDazo+adhyaayaH//16// saptadazo+adhyaayaH/ SS4.17.1/ athaato visarpanaaDiistanarogacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.17.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.17.3/ saadhyaa visarpaastraya aadito ye na sannipaatakSatajau hi saadhyau/ saadhyeSu tatpathyagaNairvidadhyaadghRtaani sekaaMzca tathopadehaan// SS4.17.4/ mustaazataahvaasuradaarukuSThavaaraahikustumburukRSNagandhaaH/ vaataatmako coSNagaNaaH prayojyaaH sekeSu lepeSu tathaa &zRteSu// SS4.17.5/ yat paJcamuulaM khalu kaNTakaakhyamalpaM mahaccaapyatha vallijaM ca/ taccopayojyaM bhiSajaa pardehe seke ghRte caapi tathaiva taile// SS4.17.6/ kaseruzRGgaaTakapadmagundraaH sazaivalaaH sotpalakardamaazca/ vastraantaraaH pittakRte visarpe lepaa vidheyaaH saghRtaaH suziitaaH// SS4.17.7/ hriiveralaamajjakacandanaani srotojamuktaamaNigairikaazca/ kSiireNa piSTaaH saghRtaaH suziitaa lepaaH prayojyaastanavaH sukhaaya// SS4.17.8/ prapauNDariikaM madhukaM payasyaa maJjiSThikaa padmakacandane ca/ sugandhikaa ceti sukhaaya lepaH paitte visarpe bhiSajaa prayojyaH// SS4.17.9/ nyagrodhavargaiH pariSecanaM ca ghRtaM ca kuryaat svarasena tasya/ ziitaiH payobhizca madhuudakaizca sazarkarairikSurasaizca sekaan// SS4.17.10/ ghRtasya gauriimadhukaaravindarodhraamburaajaadanagairikeSu/ tatharSabhe padmakasaarivaasu kaakolimedaakumudotpaleSu&// SS4.17.11/ sacandanaayaaM madhuzarkaraayaaM draakSaasthiraapRznizataahvayaasu/ kalkiikRtaasuudakamatra dattvaa nyagrodhavargasya tathaa sthiraadeH// SS4.17.12/ gaNasya bilvaadikapaJcamuulyaazcaturguNaM kSiiramathaapi tadvat/ prasthaM vipakvaM pariSecanena paittiirnihanyaattu visarpanaaDiiH// SS4.17.13/ visphoTaduSTavraNaziirSarogaan paakaM tathaa++aasyasya nihanti paanaat/ grahaardite zoSiNi caapi baale ghRtaM hi gauryaadikametadiSTam// SS4.17.14/ ajaa+azvagandhaa saralaa sakaalaa saikaiSikaa caapyathavaa+ajazRGgii/ gomuutrapiSTo vihitaH pradeho hanyaadvisarpaM kaphajaM sa ziighram// SS4.17.15/ kaalaanusaaryaagurucocaguJjaaraasnaavacaaziitazivedraparNyaH/ paalindimuJjaatamahiikadambaa hitaa visarpeSu kaphaatmakeSu// SS4.17.16/ gaNastu yojyo varuNapravRttaH kriyaasu sarvaasu vicakSaNena/ saMzodhanaM zoNitamokSaNaM ca zreSThaM visarpeSu cikitsitaM hi// SS4.17.17/ sarvaaMzca pakvaan parizodhya dhiimaan vraNakrameNopacaredyathoktam/ naaDii tridoSaprabhavaa na sidhyeccheSaazcatasraH khalu& yatnasaadhyaaH// SS4.17.18/ tatraanilotthaamupanaahya puurvamazeSataH puuyagatiM vidaarya/ tilairapaamaargaphalaizca piSTvaa sasaindhavairbandhanamatra kuryaat// SS4.17.19/ prakSaalane caapi sadaa varaNasya yojyaM mahadyat khalu paJcamuulam/ hiMsraaM haridraaM kaTukaaM balaaM ca gojihvikaaM caapi sabilvamuulaam// SS4.17.20/ saMhRtya tailaM vipacedvraNasya saMzodhanaM puuraNaropaNaM ca/ pittaatmikaaM praagupanaahya dhiimaanutkaarikaabhiH sapayoghRtaabhiH// SS4.17.21/ nipaatya zastraM tilanaagadantiiyaSTyaahvakalkaiH paripuurayettaam/ prakSaalane caapi sasomanimbaa nizaa prayojyaa kuzalena nityam// SS4.17.22/ zyaamaatribhaNDiitriphalaasu siddhaM haridrayo rodhrakavRkSayozca/ ghRtaM sadugdhaM vraNatarpaNena hanyaadgatiM koSThagataa+api yaa syaat// SS4.17.23/ naaDiiM kaphotthaamupanaahya samyak kulatthasiddhaarthakazaktukiNvaiH/ mRduukRtaameSya gatiM viditvaa nipaatayecchastramazeSakaarii// SS4.17.24/ dadyaadvraNe nimbatilaan &sadantiin suraaSTrajaasaindhavasaMprayuktaan/ prakSaalane caapi karaJjanimbajaatyakSapiilusvarasaaH prayojyaaH// SS4.17.25/ suvarcikaasaindhavacitrakeSu nikumbhataaliitalaruupikaasu/ phaleSvapaamaargabhaveSu caiva kuryaat samuutreSu hitaaya tailam// SS4.17.26/ naaDiiM tu zalyaprabhavaaM vidaarya nirhRtya zalyaM pravizodhya maargam/ saMzodhayet kSaudraghRtapragaaDhaistilaistato ropaNamaazu kuryaat// SS4.17.27/ kumbhiikakharjuurakapitthabilvavanaspatiinaaM ca zalaaTuvargaiH/ kRtvaa kaSaayaM vipacettu tailamaavaapya mustaasaralaapriyaGguuH// SS4.17.28/ sugandhikaamocarasaahipuSoaM rodhraM vidadhyaadapi dhaatakiiM ca/ etena zalyaprabhavaa tu naaDii rohedvraNo vaa sukhabhaazu caiva// SS4.17.29/ kRzadurbalabhiiruuNaaM naaDii marmaazritaa ca yaa/ kSaarasuutreNa taaM cchindyaanna tu zastreNa buddhimaan// SS4.17.30/ eSaNyaa gatimanviSya aarasuutraanusaariNiim/ suuciiM nidadhyaadgatyante tahonnamyaazu nirharet// SS4.17.31/ suutrasyaantaM samaaniiya gaaDhaM bandhaM samaacaret/ tataH kSaarabalaM viikSya suutramanyat pravezayet// SS4.17.32/ kSaaraaktaM matimaan vaidyo yaavanna &chidyate gatiH/ bhagandare+apyeSa vidhiH kaaryo vaidyena jaanataa// SS4.17.33/ suuciibhiryavavaktraabhiraacitaan vaa samantataH/ muule suutreNa badhniiyaacchinne copavaredvraNam// SS4.17.34/ yaa dvivraNiiye+abhihitaastu vartyastaaH sarvanaaDiiSu bhiSagvidadhyaat/ ghoNTaaphalatvaglavaNaani laakSaapuugiiphalaM caalavaNaM ca patram// SS4.17.35/ sruhyarkadugdhena tu kalka eSa vartiikRto hantyacireNa naaDiiH/ bibhiitakaamraasthivaTapravaalaa hareNukaazaGkhinibiijamasyaH// SS4.17.36/ vaaraahikandazca tathaa pradeyo naaDiiSu tailena ca mizrayitvaa// SS4.17.37/ dhattuurajaM madanakodravajaM ca biijaM kozaatakii zukanasaa mRgabhojinii ca/ aGkoTabiijakusumaM gatiSu prayojyaM laakSodakaahRtamalaasu vikRtya& cuurNam// SS4.17.38/ tathaa ca gomaaMsamasiiM hitaaya koSThaazritasyaadarato dizanti/ variikRtaM maakSikasaMprayuktaM naaDiighnamuktaM lavaNottamaM vaa// SS4.17.39/ duSTavraNe yadvihitaM ca tailaM tat sarvanaaDiiSu bhiSagvidadhyaat/ cuurNiikRtairatha vimizritamebhireva tailaM prayuktamacireNa gatiM nihanti// SS4.17.40/ eSveva muutrasahiteSu vidhaaya tailaM tat saadhitaM gatimapohati saptaraatraat/ piNDiitakasya tu varaahavibhaavitasya muuleSu kandazakaleSu ca sauvaheSu// SS4.17.41/ tailaM kRtaM gatimapohati ziighrametat kandeSu caamaravaraayudhasaahvayeSu/ bhallaatakaarkamaricairlavaNottamena siddhaM viDaGgarajaniidvayacitrakaizca// SS4.17.42/ syaanmaarkavasya ca rasena nihanti tailaM naaDiiM kaphaanilakRtaamapaciiM vraNaaMzca/ stanye gate vikRtimaazu bhiSak tu dhaatriiM piitaaM ghRtaM pariNate+ahani vaamayettu// SS4.17.43/ nimbodakena madhumaagadhikaayutena vaantaagate+ahani ca mudgarasaazanaa syaat/ evaM tryahaM caturahaM SaDahaM vamedvaa sarpiH pibettriphalayaa saha saMyutaM vaa// SS4.17.44/ bhaargiiM pibettu payasaH parizodhanaarthamaaragvadhaadiSu varaM madhunaa kaSaayam// SS4.17.45/ saamaanyametadupadiSTamato vizeSaaddoSaan payonipatitaan zamayedyathaasvam/ rogaM stanotthitamavekSya bhiSagvidadhyaadyadvidradhaavabhihitaM bahuzo vidhaanam// SS4.17.46/ saMpacyamaanamapi taM tu vinopanaahaiH saMbhojanena khalu paacayituM yateta/ ziighraM stano hi mRdumaaMsatayopanaddhaH sarvaM prakothamupayaatyavadiiryate ca// SS4.17.47/ pakve tu dugdhahariNiiH parihRtya naaDiiH kRSNaM ca cuucukayugaM vidadhiita zastram/ aame vidaahini tathaiva gate ca paakaM dhaatryaaH stanau satatameva ca nirduhiita// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane visarpanaaDiistanarogacikitsitaM naama saptadazo+adhyaayaH//17// aSTaadazo+adhyaayaH/ SS4.18.1/ athaato granthyapacyarbudagalagaNDacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.18.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.18.3/ granthiSvathaameSu bhiSagvidadhyaacchophakriyaaM vistarazo& vidhijJaH/ rakSedbalaM caapi narasya nityaM tadrakSitaM vyaadhibalaM nihanti// SS4.18.4/ tailaM pibet sarpiratho dvayaM vaa dattvaa vasaaM vaa trivRtaM vidadhyaat/ apehivaataadazamuulasiddhaM vaidyazcatuHsnehamatho dvayaM vaa// SS4.18.5/ hiMsraa+atha rohiNyamRtaa+atha bhargii zyonaakabilvaagurukRSNagandhaaH/ gojii ca piSTaa saha taalapatryaa granthau vidheyo+anilaje pralepaH// SS4.18.6/ svedopanaahaan vividhaaMzca kuryaattathaa prasiddhaanaparaaMzca lepaan/ vidaarya vaa pakvamapohya puuyaM prakSaalya bilvaarkanarendratoyaiH// SS4.18.7/ tilaiH sapaJcaaGgulapatramizraiH saMzodhayet saindhavasaMprayuktaiH/ zuddhaM vraNaM vaa+apyuparopayettu tailena raasnaasaralaanvitena// SS4.18.8/ viDaGgayaSTiimadhukaamRtaabhiH siddhena vaa kSiirasamanvitena/ jalaukasaH pittakRte hitaastu kSiirodakaabhyaaM paribecanaM ca// SS4.18.9/ kaakolivargasya ca ziitalaani pibet kaSaayaaNi sazarkaraaNi/ draakSaarasenekSurasena vaa+api cuurNaM pibeccaapi hariitakiinaam// SS4.18.10/ madhuukajambvarjunavetasaanaaM tvagbhiH pradehaanavacaarayeta/ sazarkarairvaa tRNazuunyakandairdihyaadabhiikSNaM muculundajairvaa// SS4.18.11/ vidaarya vaa pakvamapohya puuyaM dhaavet kaSaayeNa vanaspatiinaam/ tilaiH sayaSTiimadhukairvizodhya sarpiH prayojyaM madhurairvipakvam// SS4.18.12/ hRteSu doSeSu yathaanupuurvyaa granthau bhiSak zleSmasamutthite tu/ svinnasya vimlaapanameva kuryaadaGguSThalohopalaveNudaNDaiH// SS4.18.13/ vikaGkataaragvadhakaakaNantiikaakaadaniitaapasavRkSamuulaiH/ aalepayet piNDaphalaarkabhaargiikaraJjakaalaamadanaizca vidvaan// SS4.18.14/ amarmajaataM zamamaprayaantamapakvamevaapaharedvidaarya/ dahet sthite caasRji siddhakarmaa sadyaHkSatoktaM ca vidhiM vidadhyaat// SS4.18.15/ yaa maaMsakandyaH kaThinaa bRhatyastaasveSa yojyazca vidhirvidhijJaiH/ zastreNa vaa++aapaaThya supakvamaazu prakSaalayet pathyatamaiH kaSaayaiH// SS4.18.16/ saMzodhanaistaM ca vizodhayettu kSaarottaraiH kSaudraguDapragaaDhaiH/ zuddhe ca tailaM tvavacaaraNiiyaM viDaGgapaaThaarajaniivipakvam// SS4.18.17/ medaHsamutthe tilakalkadigdhaM dattvopariSTaadviguNaM paTaantam/ hutaazataptena muhuH pramRjyaallohena dhiimaanadahan hitaaya// SS4.18.18/ pralipya daarviimatha laakSayaa vaa prataptayaa svedanamasya kaaryam/ nipaatya vaa zastramapohya medo dahet supakvaM tvathavaa vidaarya// SS4.18.19/ prakSaalya muutreNa tilaiH supiSTaiH suvarcikaadyairharitaalamizraiH/ sasaindhavaiH kSaudraghRtapragaaDhaiH kSaarottarairenamabhiprazodhya// SS4.18.20/ tailaM vidadyaaddvikaraJjaguJjaavaMzaavalekheGgudamuutrasiddham/ jiimuutakaiH kozavatiiphalaizca dantiidravantiitrivRtaasu caiva// SS4.18.21/ sarpiH kRtaM hantyapaciiM pravRddhaaM dvidhaa pravRttaM tadudaaraviiryam/ nirguNDijaatiibarihiSThayuktaM jiimuutakaM maakSikasaindhavaaDhyam// SS4.18.22/ abhiprataptaM vamanaM pragaaDhaM duSTaapaciiSuuttamamaadizanti/ kaiDaryabimbiikaraviirasiddhaM tailaM hitaM muurdhavirecanaM ca// SS4.18.23/ zaasvoTakasya svarasena siddhaM tailaM hitaM nasyavirecaneSu/ madhuukasaarazca hito+avapiiDe phalaani zigroH kharamaJjarervaa// SS4.18.24/ granthiinamarmaprabhavaanapakvaanuddhRtya caagniM vidadhiita pazcaat/ kSaareNa vaa+api pratisaarayettu saMlikhya zastreNa yathopadezam// SS4.18.25/ paarSNi prati dve daza caaGgulaani mitvendrabastiM parivarjya dhiimaan/ vidaarya matsyaaNDanibhaani vaidyo niSkRSya jaalaanyanalaM vidadhyaat// SS4.18.26/ aa gulphakarNaat sumitasya jantostasyaaSTabhaagaM khuDakaadvibhajya/ ghoNarjuvedhaH suraraajabasterhitvaa+akSimaatraM tvapare vadanti// SS4.18.27/ maNibandhopariSTaadvaa kuryaadrekhaatrayaM bhiSak/ aGgulyantaritaM samyagapaciinaaM nivRttaye// SS4.18.28/ cuurNasya kaale parcalaakakaakagodhaahikuurmaprabhavaaM masiiM tu/ dadyaacca tailena saheGgudiinaaM yadvakSyate zliipadinaaM ca tailam// SS4.18.29/ virecanaM dhuumamupaadadiita bhavecca nityaM yavamudgabhojii/ karkaarukairvaarukanaasirkelapriyaalapaJcaaGgulabiijacuurNaiH// SS4.18.30/ vaataarbudaM kSiiraghRtaambusiddhairuSNaiH satailairupanaahayettu/ kuryaacca mukhyaanyupanaahanaani siddhaizca maaMsairatha vesavaaraiH// SS4.18.31/ svedaM vidadhyaat kuzalastu naaDyaa zRGgeNa raktaM bahuzo harecca/ vaataghnaniryuuhapayomlabhaagaiH siddhaM zataakhyaM trivRtaM pibedvaa// SS4.18.32/ svedopanaahaa mRdavastu &kaaryaaH pittaarbude kaayavirecanaM ca/ vighRSya codumbarazaakagojiipatrairbhRzaM kSaudrayutaiH pralimpet// SS4.18.33/ zlakSNiikRtaiH sarjarasapriyaGgupattaGgarodhraaJjanayaSTikaahvaiH/ visraavya caaragvadhaagojisomaaH zyaamaa ca yojyaa kuzalena lepe// SS4.18.34/ zyaamaagirihvaaJjanakiiraseSu draakSaarase saptalikaarase ca/ ghRtaM pibet kliitakasaMprasiddhaM pittaarbudii tajjaTharii ca jantuH// SS4.18.35/ zuddhasya jantoH kaphaje+arbude tu rakte+avasikte tu tato+arbudaM tat/ dravyaaNi yaanyuurdhvamadhazca doSaan haranti taiH kalkakRtaiH pradihyaat// SS4.18.36/ kapotapaaraavataviGvimizraiH sakaaMsyaniilaiH zukalaaGgalaakhyaiH/ muutraistu kaakaadanimuulamizraiH kSaarapradigdhairathavaa pradihyaat// SS4.18.37/ niSpaavapiNyaakakulatthakalkairmaaMsapragaaDhairdadhimastuyuktaiH/ lepaM vidadhyaat kRmayo yathaa+atra muurcchanti muJcantyatha makSikaazca// SS4.18.38/ alpaavaziSTe kRmibhakSite& ca likhettato+agniM vidadhiita pazcaat/ yadalpamuulaM traputaamrasiisapaTTaiH samaaveSTya tadaayasairvaa// SS4.18.39/ kSaaraagnizastraaNyasakRdvidadhyaat praaNaanahiMsan bhiSagpramattaH/ aasphotajaatiikaraviirapatraiH kaSaayamiSTaM vraNazodhanaartham// SS4.18.40/ zuddhe ca tailaM vidadhiita bhaargiiviDaGgapaaThaatriphalaavipakvam/ yadRcchayaa copagataani paakaM paakakrameNopacaredvidhijJaH// SS4.18.41/ medorbudaM svinnamatho vidaarya vizodhya siivyedgataraktamaazu/ tato haridraagRhadhuumarodhrapataGgacuurNaiH samanaH zilaalaiH// SS4.18.42/ vraNaM pratigraahya madhupragaaDhaiH karaJjatailaM vidadhiita zuddhe/ sazeSadoSaaNi hi yo+arbudaani karoti tasyaazu punarbhavanti// SS4.18.43/ tasmaadazeSaaNi samuddharettu hanyuH sazeSaaNi yathaa hi vahniH/ saMsvedya gaNDaM pavanotthamaadau naaDyaa+anilaghnauSadhapatrabhaGgaiH// SS4.18.44/ amlaiH samuutrairvividhaiH payobhiruSNaiH satailaiH pizitaizca vidvaan/ visraavayet svinnamatandriyazca zuddhaM vraNaM caapyupanaahayettu// SS4.18.45/ zaNaatasiimuulakazigrukiNvapriyaalamajjaanuyutaistilaistu/ kaalaamRtaazigrupunarnavaarkagajaadinaamaakarahaaTakuSThaiH// SS4.18.46/ ekaiSikaavRkSakatilvakaizca suraamlapiSTairasakRt pradihyaat// SS4.18.47/ tailaM pibeccaamRtavallinimbahaMsaahvayaavRkSakapippaliibhiH/ siddhaM balaabhyaaM ca sadevadaaru hitaaya nityaM galagaNDaroge// SS4.18.48/ svedopanaahaiH kaphasaMbhavaM tu saMsvedaya visraavaNameva kuryaat/ tato+ajagandhaativiSaavizalyaaviSaaNikaakuSThazukaahvayaabhiH// SS4.18.49/ palaazabhasmodakapeSitaabhirdihyaat suguJjaabhiraziitalaabhiH/ dazaardhasaGkhyairlavaNaizca yuktaM tailaM pibenmaagadhikaadisiddham// SS4.18.50/ pracchardanaM muurdhavirecanaM ca dhuumazca vairecaniko hitastu/ paakakramo vaa+api sadaa vidheyo vaidyena paakaGgatayoH kathaJcit// SS4.18.51/ kaTutrikakSaudrayutaaH samuutraa bhakSyaa yavaannaani rasaazca maudgaaH/ sazRGgaveraaH sapaTolanimbaa hitaaya deyaa galagaNDaroge// SS4.18.52/ medaHsamutthe tu yathopadiSTaaM vidhyet siraaM snigdhatanornarasya/ zyaamaasudhaalohapuriiSadantiirasaaJjanaizcaapi hitaH pradehaH// SS4.18.53/ muutreNa vaa+aaloDya hitaaya saaraM praataH pibet saalamahiiruhaaNaam/ zastreNa vaa++aapaaTya vidaarya cainaM medaH samuddhRtya hitaaya siivyet// SS4.18.54/ majjaajyamedomadhubhirdahedvaa dagdhe ca sarpirmadhu caavacaaryam/ kaasiisatutthe ca tato+atra deye cuurNiikRte rocanayaa samete// SS4.18.55/ tailena caabhyajya hitaaya dadyaat saarodbhavaM gomayajaM ca bhasma/ hitazca nityaM triphalaakaSaayo gaaDhazca bandho yavabhojanaM ca// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane granthyapacyarbudagalagaNDacikitsitaM naamaaSTaadazo+adhyaayaH//18// ekonaviMzo+adhyaayaH/ SS4.19.1/ athaato vRddhyupadaMzazliipadacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.19.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.19.3/ antravRddhyaa vinaa SaDyaa vRddhayastaasu varjayet/ azvaadiyaanaM vyaayaamaM maithunaM veganigraham// SS4.19.4/ atyaasanaM caGkramaNamupavaasaM guruuNi ca/ tatraadito vaatavRddhau traivRtasnigdhamaaturam// SS4.19.5/ svinnaM cainaM yathaanyaayaM paayayeta virecanam/ kozaamratilvakairaNDaphalatailaani vaa naram// SS4.19.6/ sakSiiraM vaa pibenmaasaM tailameraNDasaMbhavam/ tataH kaale+anilaghnaanaaM kvaathaiH kalkaizca buddhimaan// SS4.19.7/ niruuhayenniruuDhaM ca bhuktavantaM rasaudanam/ yaSTiimadhukasiddhena tatastailena yojayet// SS4.19.8/ snehopanaahau kuryaacca pradehaaMzcaanilaapahaan/ vidagdhaaM paacayitvaa vaa sevaniiM parivarjayet// SS4.19.9/ bhindyaattataH prabhinnaayaaM yathoktaM kramamaacaret/ pittajaayaamapakvaayaaM pittagranthikramo hitaH// SS4.19.10/ pakvaaM vaa bhedayedbhinnaaM zodhayet kSaudrasarpiSaa/ zuddhaayaaM ca bhiSagdadyaattailaM kalkaM ca ropaNam// SS4.19.11/ raktajaayaaM jalaukobhiH &zoNitaM nirharedbhiSak/ pibedvirecanaM vaa+api zarkaraakSaudrasaMyutam// SS4.19.12/ pittagranthikramaM kuryaadaame pakve ca sarvadaa/ vRddhiM kaphaatmikaamuSNairmuutrapiSTaiH pralepayet// SS4.19.13/ piitadaarukaSaayaM ca pibenmuutreNa saMyutam/ vimlaapanaadRte vaa+api zleSmagranthikramo hitaH// SS4.19.14/ pakvaayaaM ca vibhinnaayaaM tailaM zodhanamiSyate/ sumanaaruSkaraaGkoThasaptaparNeSu saadhitam// SS4.19.15/ medaHsamutthaaM saMsvedya lepayet surasaadinaa/ zirovirekadravyairvaa sukhoSNairmuutrasaMyutaiH// SS4.19.16/ svinnaaM caaveSTya paTTena samaazvaasya tu maanavam/ rakSan phale sevaniiM ca vRddhipatreNa daarayet// SS4.19.17/ medastataH samuddhRtya dadyaat kaasiisasaindhave/ badhniiyaacca yathoddiSTaM zuddhe tailaM ca daapayet// SS4.19.18/ manaHzilaalalavaNaiH siddhamaaruSkareSu ca/ muutrajaaM svedayitvaa tu vastrapaTTena veSTayet// SS4.19.19/ sevanyaaH paarzvato+adhastaadvidhyed vriihimukhena tu/ athaatra dvimukhaaM naaDiiM dattvaa visraavayedbhiSak// SS4.19.20/ muutraM naaDiimathoddhRtya sthagikaabandhamaacaret/ zuddhaayaaM ropaNaM dadyaadvarjayedantrahaitukiim// SS4.19.21/ apraaptaphalakoSaayaaM vaatavRddhikramo hitaH/ tatra yaa vaGkhaNasthaa &taaM dahedardhenduvattrayaa// SS4.19.22/ samyaGmaargaavarodhaarthaM kozapraaptaaM tu varjayet/ tvacaM bhittvaa+aGguSThamadhye daheccaaGgaviparyayaat// SS4.19.23/ anenaiva vidhaanena vRddhii vaatakaphaatmike/ pradahet prayataH kiMtu snaayucchedo+adhikastayoH// SS4.19.24/ zaGkhopari ca karNaante tyaktvaa yatnena sevaniim/ vyatyaasaadvaa siraaM vidhyedantravRddhinivRttaye// SS4.19.25/ upadaMzeSu saadhyeSu snigdhasvinnasya dehinaH/ siraaM vidhyenmeDhramadhye paatayedvaa jalaukasaH// SS4.19.26/ haredubhayatazcaapi doSaanatyarthamucchritaan/ sadyo+apahRtadoSasya rukzophaavupazaamyataH// SS4.19.27/ yadi vaa durbalo janturna vaa praaptaM virecanam/ niruuheNa harettasya doSaanatyarthamucchritaan// SS4.19.28/ prapauNDariikayaSTyaahvavarSaabhuukuSThadaarubhiH/ saralaagururaasnaabhirvaatajaM saMpralepayet// SS4.19.29/ niculairaNDabiijaani yavagodhuumasaktavaH/ etaizca vaatajaM snigdhaiH sukhoSNaiH saMpralepayet// SS4.19.30/ prapauNDariikapuurvaizca dravyaiH sekaH prazasyate/ gaurikaaJjanayaSTyaahvaarivoziirapadmakaiH// SS4.19.31/ sacandanotpalaiH snigdhaiH paittikaM saMpralepayet/ padmotpalamRNaalaizca sasarjaarjunavetasaiH// SS4.19.32/ sarpiHsnigdhaiH samadhukaiH paittikaM saMpralepayet/ secayecca ghRtakSiirazarkarekSuadhuudakaiH// SS4.19.33/ athavaa+api suziitena kaSaayeNa vaTaadinaa/ saalaazvakarNaajakarNadhavatvagbhiH kaphotthitam// SS4.19.34/ suraapiSTaabhiruSNaabhiH satailaabhiH pralepayet/ rajanyativiSaamustaasuraasuradaarubhiH&// SS4.19.35/ saptrapaaThaapattuurairathavaa saMpralepayet/ surasaaragvadhaadyozca kvaathaabhyaaM paribecayet// SS4.19.36/ evaM saMzodhanaalepasekazoNitamokSaNaiH/ pratikuryaat kriyaayogaiH praaksthaanoktairhitairapi// SS4.19.37/ na yaati ca yathaa paakaM prayateta tathaa bhiSak/ vidagdhaistu siraasnaayutvaGmaaMsaiH kSiiyate dhvajaH// SS4.19.38/ zastreNopacareccaapi paakamaagatamaazu vai/ tadaa+apohya tilaiH sarpiHkSaudrayuktaiH pralepayet// SS4.19.39/ karaviirasya patraaNi jaatyaaragvadhayostathaa/ prakSaalane prayojyaani vaijayantyarkayorapi// SS4.19.40/ sauraaSTriiM gairikaM tutthaM puSpakaasiisasaindhavam/ rodhraM rasaaJjanaM daarviiM haritaalaM manaHzilaam// SS4.19.41/ hareNukaile ca tathaa suukSmacuurNaani kaarayet/ taccuurNaM kSaudrasaMyuktamupadaMzeSu puujitam// SS4.19.42/ jambvaamrasumanaanimbazvetakaambojipallavaaH/ zallakiibadariibilvapalaazatinizatvacaH// SS4.19.43/ kSiiriNaaM ca tvaco yojyaaH kvaathe triphalayaa saha/ tena kvaathena niyataM vraNaM praakSaalayedbhiSak// SS4.19.44/ asminneva kaSaaye tu tailaM dhiiro vipaacayet/ gojiiviDaGgayaSTiibhiH sarvagandhaizca saMyutam// SS4.19.45/ etat sarvopadaMzeSu zreSThaM ropaNamiSyate/ svarjikaatutthakaasiisaM zaileyaM ca rasaaJjanam// SS4.19.46/ manaHzilaasamaizcuurNaM vraNaviiszarpanaazanam/ gundraaM dagdhvaa kRtaM bhasma haritaalaM manaHzilaa// SS4.19.47/ upadaMzabisarpaaNaametacchantikaraM param/ maarkavastriphalaa dantii taamracuurNamayorajaH// SS4.19.48/ upadaMzaM nihantyeSa vRkSamindraazaniryathaa/ upadaMzadvaye+apyetaaM pratyaakhyaayaacaret kriyaam// SS4.19.49/ tayoreva ca yaa yogyaa viikSya doSabalaabalam/ upadaMze vizeSeNa zRNu bhuuyastridoSaje// SS4.19.50/ duSTavraNavidhiM kuryaat kuthitaM mehanaM tyajet/ jambvoSThenaagnivarNena pazcaaccheSaM dahedbhiSak// SS4.19.51/ samyagdagdhaM ca vijJaaya madhusarpiH prayojayet/ zuddhe ca ropaNaM dadyaat kalkaM tailaM hitaM ca yat// SS4.19.52/ snehasvedopapanne tu zliipade+anilane bhiSak/ kRtvaa gulphopari siraaM vidhyettu caturaGgule// SS4.19.53/ samaapyaayitadehaM ca bastibhiH samupaacaret/ maasameraNDajaM tailaM pibenmuutreNa saMyutam// SS4.19.54/ payasaudanamazniiyaannaagarakvathitena ca/ taivRtaM copayuJjiita zasto daahastathaa+agninaa// SS4.19.55/ gulphasyaadhaH siraaM vidhyecchliipade pittasaMbhave/ piitaghniiM ca kriyaaM kuryaat pittaarbudavisarpavat// SS4.19.56/ siraaM suviditaaM vidhyedaGguSThe zlaiSmike bhiSak/ madhuyuktaani caabhiikSNaM kaSaayaaNi pibennaraH// SS4.19.57/ pibedvaa+apyabhayaakalkaM muutreNaanyatamena ca/ kaTukaamamRtaaM zuNThiiM viDaGgaM daaru citrakam// SS4.19.58/ hitaM vaa lepane nityaM bhadradaaru sacitrakam/ viDaGgamaricaarkeSu naagare citrake+athavaa// SS4.19.59/ bhadradaarvelukaakhye ca sarveSu lavaNeSu ca/ tailaM pakvaM pibedvaa+api yavaannaM ca hitaM sadaa// SS4.19.60/ pibet sarSapatailaM vaa zliipadaanaaM nivRttaye/ puutiikaraJjapatraaNaaM rasaM vaa+api yathaabalam// SS4.19.61/ anenaiva vidhaanena putraJjiivakajaM rasam/ prayuJjiita bhiSak praajJaH kaalasaatmyavibhaagavit// SS4.19.62/ kevukaakandaniryaasaM lavaNaM tvatha paakimam/ rasaM dattvaa+atha puurvoktaM peyametadbhiSagjitam// SS4.19.63/ kaakaadaniiM kaakajaGghaaM bRhatiiM kaNTakaarikaam/ kadambapuSpiiM mandaariiM lambaaM zukanasaaM tathaa// SS4.19.64/ dagdhvaa muutreNa tadbhasma sraavayet kSaarakalpavat/ tatra dadyaat pratiivaapaM kaakodumbarikaarasam// SS4.19.65/ madanaacca phalaat kvaathaM zukaakhyasvarasaM tathaa/ eSa kSaarastu paaniiyaH zliipadaM hanti sevitaH// SS4.19.66/ apaciiM galagaNDaM ca grahaNiidoSameva ca/ bhaktasyaanazanaM caiva hanyaat sarvaviSaaNi ca// SS4.19.67/ eSveva tailaM saMsiddhaM nasyaabhyaGgeSu puujitam/ etaanevaamayaan hanti ye ca duSTavraNaa nRNaam// SS4.19.68/ dravantiiM trivRtaaM dantiiM niiliiM zyaamaaM tathaiva ca/ saptalaaM zaGkhiniiM caiva dagdhvaa muutreNa gaalayet// SS4.19.69/ dadyaacca triphalaakvaathameSa kSaarastu saadhitaH/ adho gacchati piitastu puurvaizcaapyaaziSaH samaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsitasthaane vRddhyupadaMzazliipaH cikitsitaM naamaikonaviMzo+adhyaayaH//19// viMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.20.1/ athaataH kSudrarogacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.20.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.20.3/ tatraajagallikaamaamaaM jalaukobhirupaacaret/ zuktizrughniiyavakSaarakalkaizcaalepayedbhiSak// SS4.20.4/ zyaamaalaaGgalakipaaThaakalkairvaa+api vicakSaNaH/ pakvaaM vraNavidhaanena yathoktena prasaadhayet// SS4.20.5/ andhaalajiiM yavaprakhyaaM panasiiM kacchapiiM tathaa/ paaSaaNagardabhaM caiva puurvaM svedena yojayet// SS4.20.6/ manaHzilaataalakuSThadaarukalkaiH pralepayet/ paripaakagataan bhittvaa vraNavat samupaacaret// SS4.20.7/ vivRtaamindravRddhaaM ca gardabhiiM jaalagardabham/ irivelliiM gandhanaamniiM kakSaaM visphoTakaaMstathaa// SS4.20.8/ pittajasya visarpasya kriyayaa saadhayedbhiSak/ ropayet sarpiSaa pakvaan siddhena madhurauSadhaiH// SS4.20.9/ cipya(ppa)muSNaambunaa siktamutkRtya sraavayedbhiSak/ cakratailena caabhyajya sarjacuurNena cuurNayet// SS4.20.10/ bandhenopacareccainamazakyaM caagninaa dahet/ madhurauSadhasiddhena tatastailena ropayet// SS4.20.11/ kunakhe vidhirapyeSa kaaryo hi bhiSajaa bhavet/ upaacaredanuzayiiM zleSmavidradhivadbhiSak// SS4.20.12/ vidaarikaaM samabhyajya svinnaaM vimlaapya lepayet/ nagavRttikavarSaabhuubilvamuulaiH supeSitaiH// SS4.20.13/ vraNabhaavagataayaaM vaa kRtvaa saMzodhanakriyaam&/ ropaNaarthaM hitaM tailaM kaSaayamadhuraiH zRtam// SS4.20.14/ pracchaanairvaa jalaukobhiH sraavyaa+apakvaa vidaarikaa/ ajakarNaiH sapaalaazamuulakalkaiH pralepayet// SS4.20.15/ pakvaaM vidaarya zastreNa paTolapicumardayoH/ kalkena tilayuktena sarpirmizreNa lepayet// SS4.20.16/ vaddhvaa ca kSiiravRkSasya kaSaayaiH khadirasya ca/ vraNaM prakSaalayecchuddhaaM tatastaaM ropayet punaH// SS4.20.17/ medo+arbudavidhaanena saadhayeccharkaraarbudam/ kacchuuM vicarcikaaM paamaaM kuSThavat samupaacaret// SS4.20.18/ lepazca zasyate sikthazataahvaagaurasarSapaiH/ vacaadaarviisarSapairvaa tailaM vaa naktamaalajam// SS4.20.19/ saaratailamathaabhyaGge kurviita kaTukaiH zRtam/ paadadaaryaaM siraaM viddhvaa svedaabhyaGgau prayojayet// SS4.20.20/ madhuucchiSTavasaamajjasarjacuurNaghRtaiH kRtaH/ yavaahvagairikonmizraiH paadalepaH prazasyate// SS4.20.21/ paadau siktvaa++aaranaalena lepanaM hyalase hitam/ kalkiikRtairnimbatilakaasiisaalaiH sasaindhavaiH// SS4.20.22/ laakSaaraso+abhayaa vaa+api kaaryaM syaadraktamokSaNam/ siddhaM rase kaNTakaaryaastailaM vaa saarSapaM hitam// SS4.20.23/ kaasiisarocanazilaacuurNairvaa pratisaaraNam/ utkRtya& dagdhvaa snehena jayet kadarasaMjJakam// SS4.20.24/ indralupte siraaM muurdhni snigdhasvinnasya mokSayet/ kalkaiH samaricairdihyaacchilaakaasiisatutthakaiH// SS4.20.25/ kaTannaTadaarukalkairlepanaM vaa prazasyate/ pracchayitvaa+avagaaDhaM vaa guJjaakalkairmuhurmuhuH// SS4.20.26/ lepayedupazaantyarthaM kuryaadvaa+api rasaayanam/ maalatiikaraviiraagninaktamaalavipaacitam// SS4.20.27/ tailamabhyaJjane zastamindraluptaapahaM param/ aruuMSikaaM hRte rakte secayennimbavaariNaa// SS4.20.28/ dihyaat saindhavayuktena vaajiviSThaarasena tu/ haritaalanizaanimbakalkairvaa sapaTolajaiH// SS4.20.29/ yaSTiiniilotpalairaNDamaarkavairvaa pralepayet/ indraluptaapahaM tailamabhyaGge ca prazasyate/ siraaM daaruNake viddhvaa snigdhasvinnasya muurdhani// SS4.20.30/ avapiiDaM zirobastimabhyaGgaM ca prayojayet/ kSaalane kodravatRNakSaaratoyaM prazasyate// SS4.20.31/ upariSTaat rpavakSyaami vidhiM palitanaazanam/ masuurikaayaaM kuSThaghnalepanaadikriyaa hitaa// SS4.20.32/ pittazleSmavisarpoktaa kriyaa vaa saMprazasyate/ jatumaNiM samutkRtya maSakaM tilakaalakam// SS4.20.33/ kSaareNa pradahedyuktyaa vahninaa vaa zanaiH &zanaiH/ nyacche vyaGge siraamokSo niilikaayaaM ca zasyate// SS4.20.34/ yathaanyaayaM yathaabhyaasaM laalaaTyaadisiraavyadhaH/ ghRSTvaa dihyaattvacaM piSTvaa kSiiriNaaM kSiirasaMyutaam// SS4.20.35/ balatibalayaSTyaahvarajaniirvaa pralepanam/ payasyaagurukaaliiyalepanaM vaa sagairikam// SS4.20.36/ kSaudraajyayuktayaa limpeddaMSTrayaa zuukarasya ca/ kapittharaajaadanayoH kalkaM vaa hitamucyate// SS4.20.37/ yauvane piDakaasveSa vizeSaacchardanaM hitam/ lepanaM ca vacaarodhrasaindhavaiH sarSapaanvitaiH// SS4.20.38/ kustumburuvacaalodhrakuSTharvaa lepanaM hitam/ padminiikaNTake roge chardayennimbavaariNaa// SS4.20.39/ tenaiva siddhaM sakSaudraM sarpiHpaanaM pradaapayet/ nimbaaragvadhayoH kalko hita utsaadane bhavet// SS4.20.40/ parivRttiM ghRtaabhyaktaaM susvinnaamupanaahayet/ tato+abhyajya zanaizcarma caanayet piiDayenmaNim// SS4.20.41/ praviSTe ca maNau carma svedayedupanaahanaiH/ triraatraM paJcaraatraM vaa vaataghnaiH saalvaNaadibhiH// SS4.20.42/ dadyaadvaataharaan bastiin snigdhaanyannaani bhojayet/ vapaaTikaaM jayedevaM yathaadoSaM cikitsakaH// SS4.20.43/ niruddhaprakaze naaDiiM lauhiimubhayatomukhiim/ daaraviiM vaa jatukRtaaM ghRtaabhyaktaaM pravezayet// SS4.20.44/ pariSeke vasaamajjazizumaaravaraahayoH/ cakratailaM tathaa yojyaM vaataghnadravyasaMyutam// SS4.20.45/ tryahaattryahaat sthuulataraaM samyaGnaaDiiM pravezayet/ sroto vivardhayedevaM snigdhamannaM ca bhojayet// SS4.20.46/ bhittvaa vaa sevaniiM muktvaa sadyaHkSatavadaacaret/ sanniruddhagudaM rogaM valmiikaM vahnirohiNiim// SS4.20.47/ pratyaakhyaaya yathaayogaM cikitsitamathaacaret/ visarpoktena vidhinaa saadhayedagnirohiNiim// SS4.20.48/ sanniruddhagude yojyaa niruddhaprakazakriyaa/ zastreNotkRtya valmiikaM kSaaraagnibhyaaM prasaadhayet// SS4.20.49/ vidhaanenaarbudoktena zodhayitvaa ca ropayet/ valmiikaM tu bhavedyasya naativRddhamamarmajam// SS4.20.50/ tatra saMzodhanaM kRtvaa zoNitaM mokSayedbhiSak/ kulatthikaayaa muulaizca guDuucyaa lavaNena ca// SS4.20.51/ aarevatasya muulaizca dantiimuulaistathaiva ca/ zyaamaamuulaiH sapalalaiH zaktumizraiH pralepayet// SS4.20.52/ susnigdhaizca sukhoSNaizca bhiSak tamupanaahayet/ pakvaM &vaa tadvijaaniiyaadgatiiH sarvaa yathaakramam// SS4.20.53/ abhijJaaya tatazchittvaa pradahenmatimaan bhiSak/ saMzodhya duSTamaaMsaani kSaareNa pratisaarayet// SS4.20.54/ vraNaM vizuddhaM vijJaaya ropayenmatimaan bhiSak/ sumanaa granthayazcaiva bhallaatakamanaHzile// SS4.20.55/ kaalaanusaarii suukSmailaa candanaaguruNii tathaa/ etaiH siddhaM nimbatailaM valmiike ropaNaM hitam// SS4.20.56/ paaNipaadopariSTaattu chidrairbahubhiraavRtam/ valmiikaM yat sazophaM syaadvarjyaM tattu vijaanataa// SS4.20.57/ dhaatryaaH stanyaM zodhayitvaa baale saadhyaa+ahipuutanaa/ paTolapatratriphalaarasaaJjanavipaacitam// SS4.20.58/ piitaM ghRtaM naazayati kRcchraamapyahipuutanaam/ triphalaakolakhadirakaSaayaM vraNaropaNam// SS4.20.59/ kaasiisarocanaatutthaharitaalarasaaJjanaiH/ lepo+amlapiSTo badariitvagvaa saindhavasaMyutaa// SS4.20.60/ kapaalatutthajaM cuurNaM cuurNakaale prayojayet/ cikitsenmuSkakacchuuM caapyahipuutanapaamavat// SS4.20.61/ gudabhraMze gudaM svinnaM snehaabhyaktaM pravezayet/ kaarayedgophaNaabandhaM madhyacchidreNa carmaNaa// SS4.20.62/ vinirgamaarthaM vaayozca svedayecca muhurmuhuH/ kSiire mahatpaJcamuulaM muuSikaaM caantravarjitaam// SS4.20.63/ paktvaa tasmin pacetailaM vaataghnauSadhasaMyutam/ gudabhraMzamidaM kRcchraM paanaabhyaGgaat prasaadhayet// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane kSudrarogacikitsitaM naama viMzo+adhyaayaH//20// ekaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.21.1/ athaataH zuukadoSacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.21.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.21.3/ saMlikhya sarSapiiM samyak kaSaayairavacuurNayet/ kaSaayeSveva tailaM ca kurviita vraNaropaNam// SS4.21.4/ aSThiilikaaM jalaukobhirgraahayecca& punaH punaH/ tathaa caanupazaamyantiiM kaphagranthivaduddharet// SS4.21.5/ svedayedgrathitaM zazvannaaDiisvedena buddhimaan/ sukhoSNairupanaahaizca susnigdhairupanaahayet// SS4.21.6/ kumbhiikaaM paakamaapannaaM bhindyaacchuddhaaM tu ropayet/ tailena triphalaalodhratindukaamraatakena tu// SS4.21.7/ graahayitvaa jalaukobhiralajiiM secayettataH/ kaSaayaisteSu siddhaM ca tailaM ropaNamiSyate// SS4.21.8/ balaatailena koSNena mRditaM pariSecayet/ bhadhuraiH sarpiSaa snigdhaiH sukhoSNairupanaahayet// SS4.21.9/ saMmuuDhapiDakaaM kSipraM jalaukobhirupaacaret/ bhittvaa paryaagataaM caapi lepayet kSaudrasarpiSaa// SS4.21.10/ avamanthe gate paakaM bhinne tailaM vidhiiyate/ dhavaazvakarNapattaGgasallakiitindukiikRtam// SS4.21.11/ kriyaaM puSkarikaayaaM tu ziitaaM sarvaaM prayojayet/ jalaukobhirhareccaasRk sarpiSaa caavasecayet// SS4.21.12/ sparzahaanyaaM haredraktaM pradihyaanmadhurairapi/ kSiirekSurasarpirbhir secayecca suziitalaiH// SS4.21.13/ piDakaamuttamaakhyaaM ca baDizenoddharedbhiSak/ uddhRtya madhusaMyuktaiH kaSaayairavacuurNayet// SS4.21.14/ rasakriyaa vidhaatavyaa likhite zataponake/ pRthakparNyaadisiddhaM ca deyaM tailamanantaram// SS4.21.15/ kriyaaM kuryaadbhiSak praajJastvakpaakasya visarpavat/ raktavidradhivaccaapi kriyaa zoNitaje+arbude// SS4.21.16/ kaSaayakalkasarpiiMSi tailaM cuurNaM rasakriyaam/ zodhanaM ropaNaM caiva viikSya viikSyaavacaarayet// SS4.21.17/ hitaM ca sarpiSaH paanaM pathyaM caapi cirecanam/ hitaH zoNitamokSazca yaccaapi laghu bhojanam// SS4.21.18/ arbudaM maaMsapaakaM ca vidradhiM tilakaalakam/ pratyaakhyaaya prakurviita bhiSak samyak pratikriyaam// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane zuukarogacikitsitaM naamaikaviMzo+adhyaayaH//21// dvaaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.22.1/ athaato mukharogacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.22.2/ yathovaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.22.3/ caturvidhena snehena madhuucchiSTayutena ca/ vaataje+abhyaJjanaM &kuryaannaaDiisvedaM ca buddhimaan// SS4.22.4/ vidadhyaadoSThakope tu saalvaNaM copanaahane/ mastiSke caiva nasye ca tailaM vaataharaM hitam// SS4.22.5/ zriiveSTakaM sarjarasaM suradaaru saguggulu/ yaSTiimadhukacuurNaM tu vidadhyaat pratisaaraNam// SS4.22.6/ pittaraktaabhighaatotthaM jalaukobhirupaacaret/ pittavidradhivaccaapi kriyaaM kuryaadazeSataH// SS4.22.7/ zirovirecanaM dhuumaH svedaH kavala eva ca/ hRte rakte prayoktavyamoSThakope kaphaatmake// SS4.22.8/ tryuuSaNaM svarjikaakSaaro yavakSaaro viDaM tathaa/ kSaudrayuktaM vidhaatavyametacca pratisaaraNam// SS4.22.9/ medoje svedite bhinne zodhite jvalano hitaH/ priyaGgutriphalaalodhraM sakSaudraM pratisaaraNam// SS4.22.10/ etadoSThaprakopaanaaM saadhyaanaaM karma kiirtitam/ dantamuulagataanaaM tu rogaaNaaM& karma vakSyate// SS4.22.11/ ziitaade hRtarakte tu toye naagarasarSapaan/ niSkvaathya triphalaaM mustaM gaNDuuSaH sarasaaJjanaH// SS4.22.12/ priyaGgavazca mustaM ca triphalaa ca pralepanam/ nasyaM ca triphalaasiddhaM madhukotpalapadmakaiH// SS4.22.13/ dantapuppuTake kaaryaM taruNe raktamokSaNam/ sapaJcalavaNaH kSaaraH sakSaudraH pratisaaraNam// SS4.22.14/ hitaH zirovirekazca nasyaM snigdhaM ca bhojanam/ visraavite dantaveSTe vraNaaMstu pratisaarayet// SS4.22.15/ rodhrapattaGgayaSTyaahvalaakSaacuurNairmadhuuttaraiH/ gaNDuuSe kSiiriNo yojyaaH sakSaudraghRtazarkaraaH// SS4.22.16/ kaakolyaadau dazakSiirasiddhaM sarpizca nasyataH/ zauSire hRtarakte tu rodhramustarasaaJjanaiH// SS4.22.17/ sakSaudraiH zasyate lepo gaNDuuSe kSiiriNo hitaaH/ &saarivotpalayaSTyaahvasaavaraagurucandanaiH// SS4.22.18/ kSiire dazaguNe siddhaM sarpirnasye ca puujitam/ kriyaaM paridare kuyaacchiitaakoktaaM vicakSaNaH// SS4.22.19/ saMzodhyobhayataH kaaryaM zirazcopakuze tathaa/ kaakodumbarikaagojiipatrairvisraavayedasRk// SS4.22.20/ kSaudrayuktaizca lavaNaiH savyoSaiH pratisaarayet/ pippaliiH sarSapaaJ zvetaannaagaraM naiculaM phalam// SS4.22.21/ sukhodakena saMsRjya kavalaM caapi dhaarayet/ ghRtaM madhurakaiH siddhaM hitaM kavalanasyayoH// SS4.22.22/ zastreNa& dantavaidarbhe dantamuulaani zodhayet/ tataH ksaaraM prayuJjiita kriyaaH sarvaazca ziitalaaH// SS4.22.23/ uddhRtyaadhikadantaM tu tato+agnimavacaarayet/ kRmidantakavaccaapi vidhiH kaaryo vijaanataa// SS4.22.24/ chittvaa+adhimaaMsaM sakSaudrairebhizcuurNairupaacaret/ vacaatejovatiipaaThaasvarjikaayaavazuukajaiH// SS4.22.25/ kSaudradvitiiyaaH pippalyaH kavalazcaatra kiirtitaH/ paTolatriphalaanimbakaSaayazcaatra dhaavane/ hitaH zirovirekazca dhuumo vairecanazca yaH// SS4.22.26/ saamaanyaM karma naaDiinaaM vizeSaM caatra me zRNu/ naaDiivraNaharaM karma dantanaaDiiSu kaarayet// SS4.22.27/ yaM &dantamabhijaayeta naaDii taM dantamuddharet/ chittvaa maaMsaani zastreNa yadi noparijo bhavet// SS4.22.28/ zodhayitvaa daheccaapi kSaareNa jvalanena vaa/ bhinattyupekSite dante hanukaasthi gatirdhruvam// SS4.22.29/ samuulaM dazanaM tasmaaduddharedbhagnamasthiram/ uddhRte tuuttare dante &samuule sthirabandhane// SS4.22.30/ raktaatiyogaat puurvektaa rogaa ghoraa bhavanti hi/ kaaNaH saMjaayate janturarditaM caasya jaayate// SS4.22.31/ calamapyuttaraM dantamato naapaharedbhiSak/ dhaavane jaatimadanasvaadukaNTakakhaadiram// SS4.22.32/ kaSaayaM jaatimadanakaTukasvaadukaNTakaiH/ yaSTyaahvarodhramaJjiSThaakhadiraizcaapi yat kRtam// SS4.22.33/ tailaM saMzodhanaM taddhi hanyaaddantagataaM gatim/ kiirtitaa dantamuule tu kriyaa danteSu vakSyate// SS4.22.34/ snehaanaaM kavalaaH koSNaaH sarpiSastraivRtasya vaa/ niryuuhaazcaanilaghnaanaaM dantaharSapramardanaaH// SS4.22.35/ snaihikazca hito dhuumo nasyaM snigdhaM ca bhojanam/ raso rasayavaagvazca kSiiraM santaanikaa ghRtam// SS4.22.36/ zirobastirhitazcaapi kramo yazcaanilaapahaH/ ahiMsan dantamuulaani zarkaraamuddharedbhiSak// SS4.22.37/ laakSaacuurNairmadhuyutaistatastaaH pratisaarayet/ dantaharSakriyaaM caapi kuryaanniravazeSataH// SS4.22.38/ kapaalikaa kRcchratamaa tatraapyeSaa kriyaa hitaa/ jayedvisraavaNaiH svinnamacalaM kRmidantakam// SS4.22.39/ tathaa+avapiiDairvaataghnaiH snehagaNDuuSadhaaraNaiH/ bhadradaarvaadivarSaabhuulepaiH snigdhaizca bhojanaiH// SS4.22.40/ calamuddhRtya& ca sthaanaM vidahet suSirasya ca/ tato vidaariiyaSTyaahvazRGgaaTakakaserukaiH// SS4.22.41/ tailaM dazaguNe kSiire siddhaM nasye hitaM bhavet/ hanomokSe samuddiSTaaM kuryaaccaarditavat kriyaam// SS4.22.42/ phalaanyamlaani ziitaambu ruukSaannaM dantadhaavanam/ tathaa+atikaThinaan bhakSyaan dantarogii vivarjayet// SS4.22.43/ saadhyaanaaM dantarogaaNaaM cikitsitamudiiritam/ jihvaagataanaaM saadhyaanaaM karma vakSyaami siddhaye// SS4.22.44/ auSThaprakope+anilaje yaduktaM praak cikitsitam/ kaNTakeSvanilottheSu tat kaaryaM bhiSajaa bhavet// SS4.22.45/ pittajeSu vighRSTeSu niHsRte duSTazoNite/ pratisaaraNagaNDuuSaM nasyaM ca madhuraM hitam// SS4.22.46/ kaNTakeSu kaphottheSu likhiteSvasRjaH kSaye/ pippalyaadirmadhuyutaH kaaryastu pratisaaraNe// SS4.22.47/ gRhNiiyaat kavalaaMzcaapi gaurasarSapasaindhavaiH/ paTolanimbavaartaakukSaarayuuSaizca bhojayet// SS4.22.48/ upajihvaaM tu saMlikhya kSaareNa pratisaarayet/ zirovirekagaNDuuSadhuumaizcainamupaacaret// SS4.22.49/ jihvaagataanaaM karmoktaM taalavyaanaaM pravakSyate/ aGguSThaaGgulisaMdaMzenaakRSya galazuNDikaam// SS4.22.50/ chedayenmaNDalaagreNa jihvopari tu saMsthitaam/ notkRSTaM caiva hiinaM ca tribhaagaM chedayedbhiSak// SS4.22.51/ atyaadaanaat sravedraktaM tannimittaM mriyeta ca/ hiinacchedaadbhavecchopho laalaa nidraa bhramastamaH// SS4.22.52/ tasmaadvaidyaH prayatnena dRSTakarmaa vizaaradaH/ galazuNDiiM tu saJchidya kuryaat praaptamimaM kramam// SS4.22.53/ maricaativiSaapaaThaavacaakuSThakuTannaTaiH/ kSaudrayuktaiH salavaNaistatastaaM pratisaarayet// SS4.22.54/ vacaamativiSaaM paaThaaM raasnaaM kaTukarohiNiim/ niSkvaathya picumandaM ca kavalaM tatra yojayet// SS4.22.55/ iGgudiikiNihiidantiisaralaasuradaarubhiH/ paJcaaGgiiM kaarayet piSTairvartiM gandhottaraaM zubhaam// SS4.22.56/ tato dhuumaM pibejjanturdvirahnaH kaphanaazanam/ kSaarasiddheSu mudgeSu yuuSazcaapyazane hitaH// SS4.22.57/ tuNDikeryadhruSe kuurme saGghaate taalupuppuTe/ eSa eva vidhiH kaaryo vizeSaH zastrakarmaNi // SS4.22.58/ taalupaake tu kartavyaM vidhaanaM pittanaazanam/ snehasvedau taaluzoSe vidhizcaanilanaazanaH// SS4.22.59/ kiirtitaM taalujaanaaM tu kaNThyaanaaM karma vakSyate/ saadhyaanaaM rohiNiinaaM tu hitaM zoNitamokSaNam// SS4.22.60/ chardanaM dhuumapaanaM ca gaNDuuSo nasyakarma ca/ vaatikiiM tu hRte rakte lavaNaiH pratisaarayet// SS4.22.61/ sukhoSNaan snehagaNDuuSaan dhaarayeccaapyabhiikSNazaH/ pataGgazarkaraakSaudraiH paittikiiM pratisaarayet// SS4.22.62/ draakSaaparuuSakakvaatho hitazca kavalagrahe/ agaaradhuumakaTukaiH zlaiSmikiiM pratisaarayet// SS4.22.63/ zvetaaviDaGgadantiiSu tailaM siddhaM sasaindhavam/ nasyakarmaNi yoktavyaM tathaa kavaladhaaraNe// SS4.22.64/ pittavat saadhayedvaidyo rohiNiiM raktasaMbhavaam/ visraavya kaNThazaaluukaM saadhayettuNDikerivat// SS4.22.65/ ekakaalaM yavaannaM ca bhuJjiita snigdhamalpazaH/ upajihvikavaccaapi saadhayedadhijihvikaam// SS4.22.66/ ekavRndaM tu visraavya vidhiM zodhanamaacaret/ gilaayuzcaapi yo vyaadhistaM ca zastreNa saadhayet// SS4.22.67/ amarmasthaM supakvaM ca bhedayedgalavidradhim/ vaataat sarvasaraM cuurNairlavaNaiH pratisaarayet// SS4.22.68/ tailaM vaataharaiH siddhaM hitaM kavalanasyayoH/ tato+asmai snaihikaM dhuumamimaM dadyaadvicakSaNaH// SS4.22.69/ zaalaraajaadanairaNDasaaraiGgudamadhuukajaaH/ majjaano gugguludhyaamamaaMsiikaalaanusaarivaaH/ zriisarjarasazaileyamadhuucchiSTaani caaharet// SS4.22.70/ tatsarvaM sukRtaM cuurNaM snehenaaloDya yuktitaH/ TiNDuukavRntaM sakSaudraM matimaaMstena lepayet// SS4.22.71/ eSa sarvasare dhuumaH prazastaH snaihiko mataH/ kaphaghno maarutaghnazca mukharogavinaazanaH// SS4.22.72/ pittaatmake sarvasare zuddhakaayasya dehinaH/ sarvaH pittaharaH kaaryo vidhirmadhuraziitalaH// SS4.22.73/ pratisaaraNagaNDuuSau dhuumaH saMzodhanaani ca/ kaphaatmake sarvasare vidhiM kuryaat kaphaapaham// SS4.22.74/ pibedativiSaaM paaThaaM mustaM ca suradaaru ca/ rohiNiiM kaTukaakhyaaM ca kuTajasya phalaani ca// SS4.22.75/ gavaaM muutreNa manujo bhaagairdharaNasaMmitaiH/ eSa sarvaan kaphakRtaan rogaan yogo+apakarSati// SS4.22.76/ kSiirekSurasagomuutradadhimastvamlakaaJjikaiH/ vidadhyaat kavalaan viikSya doSaM tailaghRtairapi// SS4.22.77/ rogaaNaaM mukhajaataanaaM saadhyaanaaM karma kiirtitam/ asaadhyaa api vakSyante rogaa ye tatra kiirtitaaH// SS4.22.78/ auSThaprakope varjyaaH syurmaaMsaraktatridoSajaaH/ dantamuuleSu varjyau tu triliGgagatisauSirau// SS4.22.79/ danteSu ca na sidhyanti zyaavadaalanabhaJjanaaH/ jihvaagateSvalaasastu taalavyeSvarbudaM tathaa// SS4.22.80/ svaraghno valayo vRndo vidaaryalasa eva ca/ galauSTho maaMsataanazca zataghnii rohiNii ca yaa// SS4.22.81/ asaadhyaaH kiirtitaa hyete rogaa nava dazaiva ca/ teSaaM caapi kriyaaM vaidyaH pratyaakhyaaya samaacaret// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane mukharogacikitsitaM naama dvaaviMzo+adhyaayaH//22// trayoviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.23.1/ athaataH zophaanaaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.23.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.23.3/ SaDvidho+avayavasamutthaH zopho+abhihito lakSaNataH pratiikaaratazca; sarvasarastu paJcavidhaH, tadyathaa vaatapittazleSmasannipaataviSanimittaH// SS4.23.4/ tatraapatarpitasyaadhvagamanaadatimaatramabhyavaharato vaa piSTaannaharitakazaakalavaNaani kSiiNasya vaa+atimaatramamlamupasevamaanasya mRtpakvaloSTakaTazarkaraanuupaudakamaaMsasevanaadajiirNino vaa graamyadharmasevanaadviruddhaahaarasevanaat vaa hastyazvoSTrarathapadaatisaGkSobhaNaadayo sitasya doSaa dhaatuun praduuSya zvayathumaapaadayantyakhile zariire// SS4.23.5/ tatra vaatazvayathuraruNaH kRSNo vaa mRduranavasthitaastodaadayazcaatra vedanaavizeSaaH; pittazvayathuH piitaH sarakto vaa mRduH ziighraanusaaryuuSaadayazcaatra vedanaavizeSaaH; zleSmazvayathuH paaNDuH zuklo vaa snigdhaH kaThinaH ziito mandaanusaarii, kaNDvaadayazcaatra vedanaavizeSaaH; sannipaatazvayathuH sarvavarNavedanaH; viSanimittastu garopayogaadduSTatoyasevanaat prakuthitodakaavagaahanaat saviSasattvadigdhacuurNaavacuurNanaadvaa saviSamuutrapuriiSazukraspRSTaanaaM vaa tRNakaaSThaadiinaaM saMsparzanaat, sa tu mRduH ksiprotthaano+avalambii calo+acalo vaa daahapaakaraagapraayazca bhavati// SS4.23.6/ bhavanti caatra doSaaH zvayathumuurdhvaM hi kurvantyaamaazayasthitaaH/ pakvaazayasthaa madhye ca varcaHsthaanagataastvadhaH// SS4.23.7/ kRtsnaM dehamanupraaptaaH kuryuH sarvasaraM tathaa/ zvayathurmadhyadeze yaH sa kaSTaH sarvagazca yaH// SS4.23.8/ ardhaaGge+ariSTabhuutazca yazcordhvaM parisarpati/ zvaasaH pipaasaa daurbalyaM jvarazcchardirarocakaH// SS4.23.9/ hikkaatiisaarakaasaazca zuunaM saGkSapayanti hi/ saamaanyato vizeSaacca teSaaM vakSyaami bheSajam// SS4.23.10/ zophinaH sarva eva parihareyuramlalavaNadadhiguDavasaapayastailaghRtapiSTamayaguruuNi// SS4.23.11/ tatra vaatazvayathau traivRtameraNDatailaM vaa maasamardhamaasaM vaa paayayet, nyagrodhaadikakaSaayasiddhaM sarpiH pittazvayathau, aaragvadhaadisiddhaM sarpiH zleSmazvayathau, sannipaatazvayathau snuhiikSiirapaatraM dvaadazabhiramlapaatraiH pratisaMsRjya dantiidravantiipratiivaapaM sarpiH paacayitvaa paayayet, viSanimitteSu kalpeSu pratiikaaraH// SS4.23.12/ ata uurdhvaM saamaanyacikitsitamupadekSyaamaH tilvakaghRtacaturthaani yaanyuktaanyudareSu tato+anyatamanupayujyamaanaM zvayathumapahanti, muutravartikriyaaM vaa seveta, navaayasaM vaa+aharaharmadhunaa, viDaGgaativiSaakuTajaphalabhadradaarunaagaramaricacuurNaM vaa dharaNamuSNaambunaa, trikaTukSaaraayazcuurNaani vaa triphalaakaSaayeNa, muutraM vaa tulyakSiiraM, hariitakiiM vaa tulyaguDaamupayuJjiita, devadaaruzuNThiiM vaa, gugguluM vaa muutreNa varSabhuukaSaayaanupaanaM vaa, tulyaguDaM vaa muutreNa varSabhuukaSaayaanupaanaM vaa, tulyaguDaM zRGgaveraM vaa, varSaabhuukaSaayaM muulakalkaM vaa sazRGgaveraM payo+anupaanamaharaharmaasaM, vyoSavarSaabhuukaSaayasiddhena vaa sarpiSaa mudgolumbaan bhakSayet, pippaliipippaliimuulacavyacitrakamayuurakavarSaabhuusiddhaM vaa kSiiraM pibet, sahauSadhamuraGgiimuulasiddhaM vaa, trikaTukairaNDazyaamaamuulasiddhaM vaa, varSaabhuuzRGgaverasahaadevadaarusiddhaM vaa, tathaa+alaabubibhiitakaphalakalkaM vaa taNDulaambunaa; kSiirapippaliimaricazRGgaveraanusiddhena ca mudgayuuSeNaalavaNenaalpasnehena bhojayedyavaannaM godhuumaannaM vaa; vRkSakaarkanaktamaalanimbavarSaabhuukvaathaizca pariSekaH; sarSapasuvarcalaasaindhavazaarGgeSTaabhizca pradehaH kaaryaH; yathaadoSaM ca vamanavirecanaasthaapanaani tiikSNaanyajasramupaseveta, snehasvedopanaahaaMzca; siraabhizcaabhiikSNaM zoNitamavasecayedanyatropadravazophaaditi// SS4.23.13/ bhavati caatra piSTaannamamlaM lavaNaani madyaM mRdaM divaasvapnamajaaGgalaM ca/ striyo ghRtaM tailapayoguruuNi zophaM jighaaMsuH parivarjayettu// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane sothacikitsitaM naama trayoviMzo+adhyaayaH//23// caturviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.24.1/ athaato+anaagataabaadhaapratiSedhaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.24.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.24.3/ utthaayotthaaya satataM svasthenaarogyamicchataa/ dhiimataa yadanuSTheyaM tat sarvaM saMpravakSyate// SS4.24.4/ tatraadau &dantapavanaM dvaadazaaGgulamaayatam/ kaniSThikaapariiNaahamRjvagranthitamavraNam&// SS4.24.5/ ayugmagranthi yaccaapi pratyagraM zastabhuumijam/ avekSyartuM ca doSaM ca rasaM viiryaM ca yojayet// SS4.24.6/ kaSaayaM madhuraM tiktaM kaTukaM praatarutthitaH/ nimbazca tiktake zreSThaH kaSaaye khadirastathaa// SS4.24.7/ madhuuko madhure zreSThaH karaJjaH kaTuke tathaa/ kSaudravyoSatrivargaaktaM satailaM saindhavena ca// SS4.24.8/ cuurNena tejovatyaazca dantaannityaM vizodhayet/ ekaikaM ghrSayeddantaM mRdunaa kuurcakena ca// SS4.24.9/ dantazodhanacuurNena dantamaaMsaanyabaadhayan/ taddaurgandhyopadehau tu zleSmaaNaM caapakarSati// SS4.24.10/ &vaizadyamannaabhiruciM saumanasyaM karoti ca/ na khaadedgalataalvoSThajihvaarogasamudbhave// SS4.24.11/ &athaasyapaake zvaase ca kaasahikkaavamiiSu ca/ durbalo+ajiirNabhaktazca muurcchaarto madapiiSitaH// SS4.24.12/ zirorujaartastRSitaH zraantaH paanaklamaanvitaH/ arditii karNazuulii ca dantarogii ca maanavaH// SS4.24.13/ jihvaanirlekhanaM raupyaM sauvarNaM vaarkSameva ca/ tanmalaapaharaM zastaM mRdu zlakSNaM dazaaGgulam// SS4.24.14/ mukhavairasyadaurgandhyazophajaaDyaharaM sukham/ dantadaarDhyakaraM rucyaM snehagaNDuuSadhaaraNam// SS4.24.15/ kSiiravRkSakaSaayairvaa kSiireNa ca vimizritaiH/ &bhilloTakakaSaayeNa tathaivaamalakasya vaa// SS4.24.16/ prakSaalayenmukhaM nentre svasthaH ziitodakena vaa/ niilikaaM mukhazoSaM ca piDakaaM vyaGgameva ca// SS4.24.17/ raktapittakRtaan rogaan sadya eva vinaazayet/ sukhaM laghu niriikSeta dRDhaM pazyati cakSuSaa// SS4.24.18/ mataM srotoJjanaM zreSThaM vizuddhaM sindhusaMbhavam/ daahakaNDuumalaghnaM ca dRSTikledarujaapaham// SS4.24.19/ tejoruupaavahaM caiva sahate maarutaatapau/ na netrarogaa jaayante tasmaadaJjanamaacaret// SS4.24.20/ bhuktavaaJchirasaa snaataH zraantazchardanavaahanaiH/ raatrau jaagaritazcaapi naaJjyaajjvarita eva ca// SS4.24.21/ karpuurajaatiikakkolalavaGgakaTukaahvayaiH/ sacuurNapuugaiH sahitaM patraM taambulajaM &zubham// SS4.24.22/ mukhavaizadyasaugandhyakaantisauSThavakaarakam/ hanudantasvaramalajihvendriyavizodhanam// SS4.24.23/ prasekazamanaM hRdyaM galaamayavinaazanam/ pathyaM suptotthite bhukte snaate vaante ca maanave// SS4.24.24/ raktapittakSatakSiiNatRSNaamuurcchaapariitinaam/ ruukSadurbalamartyaanaaM na hitaM caasyazoSiNaam// SS4.24.25/ zirogataaMstathaa rogaaJchirobhaGgo+apakarSati/ kezaanaaM maardavaM dairghyaM bahutvaM snigdhakRSNataam// SS4.24.26/ karoti zirasastRptiM sutvakkamapi caananam/ santarpaNaM cendriyaaNaaM zirasaH pratipuuraNam// SS4.24.27/ madhukaM kSiirazuklaa ca saralaM devadaaru ca/ kSudrakaM paJcanaamaanaM samabhaagaani saMharet// SS4.24.28/ teSaaM kalkakaSaayaabhyaaM cakrateilaM vipaacayet/ sadaiva ziitalaM jantormuurdhni tailaM pradaapayet// SS4.24.29/ kezaprasaadhanii kezyaa rajojantumalaapahaa/ hanumanyaaziraHkarNazuulaghnaM karNapuuraNam// SS4.24.30/ abhyaGgo maardavakaraH kaphavaatanirodhanaH/ dhaatuunaaM puSTijanano mRjaavarNabalapradaH// SS4.24.31/ sekaH zramaghno+anilahRdbhagnasandhiprasaadhakaH/ kSataagnidagdhaabhihatavighRSTaanaaM rujaapahaH// SS4.24.32/ jalasiktasya vardhante yathaa muule+aGkuraastaroH/ tathaa dhaatuvivRddhirhi snehasiktasya jaayate// SS4.24.33/ siraamukhai romakuupairdhamaniibhizca tarpayam/ zariirabalamaadhatte yuktaH sneho+avagaahane// SS4.24.34/ tatra prakRtisaatmyartudezadoSavikaaravit/ tailaM ghRtaM vaa matimaan yuJjyaadabhyaGgasekayoH// SS4.24.35/ kevalaM saamadoSeSu na kathaJcana yojayet/ taruNajvaryajiirNii ca naabhyaktavyau kathaJcana// SS4.24.36/ tathaa virikto vaantazca niruuDho yazca maanavaH/ puurvayoH kRcchrataa vyaadherasaadhyatvamathaapi vaa// SS4.24.37/ zeSaaNaaM tadahaH proktaa agnimaandyaadayo gadaaH/ santarpaNasamutthaanaaM rogaaNaaM naiva kaarayet// SS4.24.38/ zariiraayaasajananaM karma vyaayaamasaMjJitam/ tat &kRtvaa tu sukhaM dehaM vimRdgiiyaat samantataH// SS4.24.39/ zariiropacayaH kaantirgaatraaNaaM suvibhaktataa/ diiptaagnitvamanaalasyaM sthiratvaM laaghavaM mRjaa// SS4.24.40/ zramaklamapipaaseSNaziitaadiinaaM sahiSNutaa/ aarogyaM caapi paramaM vyaayaamaadupajaayate// SS4.24.41/ na caasti sadRzaM tena kiJcit sthaulyaapakarSaNam/ na ca vyaayaaminaM martyamardayantyarayo balaat&// SS4.24.42/ na cainaM sahasaa++aakramya jaraa samadhirohati/ sthiriibhavati maaMsaM ca vyaayaamaabhiratasya ca// SS4.24.43/ vyaayaamasvinnagaatrasya& padbhyaamudvartitasya& ca/ vyaadhayo nopasarpanti siMhaM kSudramRgaa eva// SS4.24.44/ vayoruupaguNairhiinamapi kuryaat sudarzanam/ vyaayaamaM kurvato nityaM viruddhamapi bhojanam// SS4.24.45/ vidagdhamavidagdhaM vaa nirdoSaM paripacyate/ vyaayaamo hi sadaa pathyo balinaaM snigdhabhojinaam// SS4.24.46/ sa ca ziite vasante ca teSaaM pathyatamaH smRtaH/ sarveSvRtuSvaharahaH pumbhiraatmahitaiSibhiH// SS4.24.47/ balasyaardhena kartavyo vyaayaamo hantyato+anyathaa/ hRdi sthaanasthito vaayuryadaa vaktraM prapadyate// SS4.24.48/ vyaayaamaM kurvato jantostadbalaardhasya lakSaNam/ vayobalazariiraaNi dezakaalaazanaani ca// SS4.24.49/ samiikSya kuryaadvyaayaamamanyathaa rogamaapnuyaat/ kSayatRSNaarucicchardiraktapittabhramaklamaaH// SS4.24.50/ kaasazoSajvarazvaasaa ativyaayaamasaMbhavaaH/ raktapittii kRzaH zoSii zvaasakaasakSataaturaH// SS4.24.51/ bhuktavaan striiSu ca kSiiNastRDbhramaartazca varjayet/ udvartanaM vaataharaM kaphamedovilaapanam// SS4.24.52/ sthiriikaraNamaGgaanaaM tvakprasthaadakaraM param/ siraamukhaviviktatvaM tvaksthasyaagnezca tejanam// SS4.24.53/ udgharSaNotsaadanaabhyaaM jaayeyaataamasaMzayam/ utsaadanaadbhavet striiNaaM vizeSaat kaantimadvapuH// SS4.24.54/ praharSasaubhaagyamRjaalaaghavaadiguNaanvitam/ udgharSaNaM tu vijJeyaM kaNDuukoSThaanilaapaham// SS4.24.55/ uurvoH saMjanayatyaazu phenakaH sthairyalaaghave/ kaNDuukoThaanilastambhamalarogaapahazca saH// SS4.24.56/ tejanaM tvaggatasyaagneH siraamukhavivecanam/ udgharSaNaM tviSTikayaa kaNDuukoThavinaazanam// SS4.24.57/ nidraadaahazramaharaM svedakaNDuutRSaapaham/ hRdyaM malaharaM zreSThaM sarvendriyavibodhanam&// SS4.24.58/ tandraapaapmopazamanaM tuSTidaM puMstvavardhanam/ raktaprasaadanaM caapi snaanamagnezca diipanam// SS4.24.59/ uSNena zirasaH snaanamahitaM cakSuSaH sadaa/ ziitena zirasaH snaanaM cakSuSyamiti nirdizet// SS4.24.60/ zleSmamaarutakope tu jJaatvaa vyaadhibalaabalam/ kaamamuSNaM ziraHsnaanaM bhaiSajyaarthaM& samaacaret// SS4.24.61/ atiziitaambu ziite ca zleSmamaarutakopanam/ atyuSNamuSNakaale ca pittazoNitakopanam// SS4.24.62/ taccaatisaarajvaritakarNazuulaanilaartiSu/ aadhmaanaarocakaajiirNabhuktavatsu ca garhitam// SS4.24.63/ saubhaagyadaM varNakaraM priityojobalavardhanam/ svedadaurgandhyavaivarNyazramaghnamanulepanam// SS4.24.64/ snaanaM yeSaaM niSiddhaM tu teSaamapyanulepanam/ rakSoghnamatha caujasyaM saubhaagyakaramuttamam// SS4.24.65/ sumanombararatnaanaaM dhaaraNaM priitivardhanam/ mukhaalepaaddRDhaM cakSuH piinagaNDaM tathaa++aananam// SS4.24.66/ avyaGgapiDakaM kaantaM bhavatyambujasannibham/ paksmalaM vizadaM kaantamamalojjvalamaNDalam// SS4.24.67/ netramaJjanasaMyogaadbhaveccaamalataarakam/ yazasyaM svargyamaayuSyaM dhanadhaanyavivardhanam// SS4.24.68/ devataatithivipraaNaaM puujanaM gotravardhanam/ aahaaraH priiNanaH sadyo balakRddehadhaarakaH// SS4.24.69/ aayustejaHsamutsaahasmRtyojognivivardhanaH/ paadaprakSaalanaM paadamalarogazramaapaham// SS4.24.70/ cakSuHprasaadanaM vRSyaM rakSoghnaM priitivardhanam/ nidraakaro dehasukhazcakSuSyaH zramasuptinut// SS4.24.71/ paadatvaGmRdukaarii ca paadaabhyaGgaH sadaa hitaH/ paadarogaharaM &vRSyaM rakSoghnaM priitivardhanam// SS4.24.72/ sukhapracaaramojasyaM sadaa paadatradhaaraNam/ anaarogyamanaayuSyaM cakSuSorupaghaatakRt// SS4.24.73/ paadaabhyaamanupaanadbhyaaM sadaa caGkramaNaM nRNaam/ paapmopazamanaM kezanakharomaapamaarjanam// SS4.24.74/ harSalaaghavasaubhaagyakaramutsaahavardhanam/ &baaNavaaraM mRjaavarNatejobalavivardhanam// SS4.24.75/ pavitraM kezyamuSNiiSaM vaataataparajopaham/ varSaanilarajogharmahimaadiinaaM nivaaraNam// SS4.24.76/ varNyaM cakSuSyamaujasyaM zaGkaraM chatradhaaraNam/ zunaH sariisRpavyaalaviSaaNibhyo bhayaapaham// SS4.24.77/ zramaskhalanadoSaghnaM sthavire ca prazasyate/ sattvotsaahabalasthairyadhairyaviiryavivardhanam// SS4.24.78/ avaSTambhakaraM caapi &bhayaghnaM daNDadhaaraNam/ aasyaa varNakaphasthaulyasaukumaaryakarii sukhaa// SS4.24.79/ adhvaa varNakaphasthaulyasaukumaaryavinaazanaH/ atyadhvaa vipariito+aasmaajjaraadaurbalyakRcca saH// SS4.24.80/ yattu caGkramaNaM naatidehapiiDaakaraM bhavet/ tadaayurbalamedhaagnipradamindriyabodhanam// SS4.24.81/ zramaanilaharaM vRSyaM puSTinidraadhRtipradam/ sukhaM zayyaasanaM duHkhaM vipariitaguNaM matam// SS4.24.82/ baalavyajanamaujasyaM makSikaadiinapohati/ zoSadaahazramasvedamuurcchaaghno vyajanaanilaH// SS4.24.83/ priitinidraakaraM vRSyaM kaphavaatazramaapaham/ saMvaahanaM maaMsaraktatvakprasaadakaraM sukham// SS4.24.84/ pravaataM raukSyavaivarNyastambhakRddaahapaktinut/ svedamuurcchaapipaasaaghnamapravaatamato+anyathaa// SS4.24.85/ sukhaM vaataM praseveta griiSme zaradi maanavaH/ nivaataM hyaayuSe sevyamaarogyaaya ca sarvadaa// SS4.24.86/ aatapaH pittatRSNaagnisvedamuurcchaabhramaasrakRt/ daahavaivarNyakaarii ca chaayaa caitaanapohati// SS4.24.87/ agnirvaatakaphastambhaziitavepathunaazanaH/ aamaabhiSyandajarazo raktapittapraduuSaNaH// SS4.24.88/ puSTivarNabalotsaahamagnidiiptimatandritaam/ karoti dhaatusaamyaM ca nidraa kaale niSevitaa// SS4.24.89/ tatraadita eva niicanakharomNaa zucinaa zuklavaasasaa laghuuSNiiSacchatropaanatkena daNDapaaNinaa kaale hitamitamadhurapuurvaabhibhaaSiNaa bandhubhuutena bhuutaanaaM guruvRddhaanumatena susahaayenaananyamanasaa khaluupacaritavyaM, tadapi na raatrau, na kezaasthikaNTakaazmatuSabhasmotkarakapaalaaGgaaraamedhyasnaanabalibhuumiSu, na viSamendrakiilacatuSpathazvabhraaNaamupariSTaat// SS4.24.90/ na raajadviSTaparuSapaizunyaanRtaani vadet, na devabraahmaNapitRparivaadaaMzca; na narendradviSTonmattapatitakSudraniicaanupaasiita// SS4.24.91/ vRkSaparvataprapaataviSamavalmiikaduSTavaajikuJjaraadyadhirohaNaani pariharet, puurNanadiisamudraaviditapalvalazvabhrakuupaavataraNaani, bhinnazuunyaagaarazmazaanavijanaaraNyavaasaagnisaMbhramavyaalabhujaGgakiiTasevaazca, graamaaghaatakalahazastrasannipaatavyaalasariisRpazRGgisannikarSaaMzca// SS4.24.92/ naagnigogurubraahmaNapreGkhaadampatyantareNa yaayaat/ na zavamanuyaayaat/ devagobraahmaNacaityadhvajarogipatitapaapakaariNaaM ca chaayaaM naakrameta/ naastaM gacchantamudyantaM vaa++aadityaM viikSeta/ gaaM dhaapayantiiM dhayantiiM parazasyaM vaa carantiiM na kasmaicidaacakSiita, na colkaapaatotpaatendradhanuuMSi/ naagniM mukhenopadhamet/ naapo bhuumiM vaa paaNipaadenaabhihanyaat// SS4.24.93/ na vegaan dhaarayed vaatamuutrapuriiSaadiinaam/ na bahirvegaan graamanagaradevataayatanazmazaanacatuSpathasalilaazayapathisannikRSTaavutsRjenna prakaazaM na vaayvagnisalilasomaarkagogurupratimukham// SS4.24.94/ na bhuumiM vilikhet, naasaMvRtamukhaH sadasi jRmbhodagaarakaasazvaasakSavathuunutsRjet, na paryaGkikaavaSTambhapaadaprasaaraNaani gurusannidhau kuryaat// SS4.24.95/ na baalakarNanaasaasrotodazanaakSivivaraaNyabhikuSNiiyaat&, na viijayet kezamukhanakhavastragaatraaNi, na gaatranakhavaktravaaditraM kuryaat, na kaaSThaloSTatRNaadiinabhihanyaacchindyaadbhindyaadvaa// SS4.24.96/ na prativaataatapaM seveta, na bhuktamaatro+agnimupaasiita, notkaTakaalpakaaSThaasanamadhyaasiita, na griivaaM viSamaM dhaarayet, na viSamakaayaH kriyaaM bhajeta bhuJjiita vaa, na pratatamiikSeta vizeSaajjyotirbhaaskarasuukSmacalabhraantaani, na bhaaraM zirasaa vahet, na svapnajaagaraNazayanaasanasthaanacaGkramaNayaanavaahanapradhaavanalaGghanaplavanaprataraNahaasyabhaaSyavyavaayavyaayaamaadiinucitaanapyatiseveta// SS4.24.97/ ucitaadapyahitaat kramazo viramet, hitamanucitamapyaseveta kramazaH, na caikaantataH paadahiinaat// SS4.24.98/ naavaakziraaH zayiita, na bhinnapaatre bhuJjiita, na vinaa paatreNa, naaJjalipuTenaapaH pibet, kaale hitamitasnigdhamadhurapraayamaahaaraM vaidyapratyavekSitamazniiyaat, graamagaNagaNikaapaNikazatrusatrazaThapatitabhojanaani parikaret, zeSaaNyapi caaniSTaruuparasagandhasparzazabdamaanasaani, anyaanyevaMguNaanyapi saMbhramadattaani, (taanyapi) &makSikaabaalopahataani, naaprakSaalitapaado bhuJjiita na muutroccaarapiiDito na sandhyayornaanupaazrito naatiitakaalaM hiinamatimaatraM (noddhRtasnehaM) ceti// SS4.24.99/ na bhuJjiitoddhRtasnehaM naSTaM paryuSitaM payaH/ na naktaM dadhi bhuJjiita na caapyaghRtazarkaram// SS4.24.100/ naamudgayuuSaM naakSaudraM noSNaM naamalakairvinaa/ anyathaa janayet kuSThavisarpaadiin gadaan bahuun/ naatmaanamudake pazyenna nagnaH pravizejjalam// SS4.24.101/ dyuutamadyaatisevaapratibhutvasaakSitvasamaahvaanagoSThiivaaditraaNi na seveta, srajaM chatropaanakau kanakamatiitavaasaaMsi na caanyairdhRtaani dhaarayet, braahmaNamagniM gaaM ca nocchiSTaH spRzet// SS4.24.102/ bhavanti caatra yasmin yasminnRtau ye ye doSaaH kupyanti dehinaam/ teSu teSu pradaatavyaa rasaaste te vijaanataa// SS4.24.103/ varSaasu na pibettoyaM pibeccharadi maatrayaa/ varSasu caturo maasaan maatraavadudakaM pibet// SS4.24.104/ uSNaM haime vasante ca kaamaM zriiSme tu ziitalam/ hemante ca vasante ca siidhvariSTau pibennaraH// SS4.24.105/ zRtaziitaM payo griiSme praavRTkaale rasaM pibet/ yuuSaM varSati, tasyaante prapicchiitalaM jalam// SS4.24.106/ svastha evamato+anyastu doSaahaaragataanugaH/ snehaM saindhavacuurNena pippaliibhizca saMyutam// SS4.24.107/ pibedagnivivRddhyarthaM na ca vegaan vidhaarayet/ agnidiiptikaraM nRRNaaM rogaaNaaM zamanaM prati// SS4.24.108/ praavRTzaradvasanteSu samyak snehaadimaacaret/ kaphe pracchardanaM pitte vireko bastiriirane// SS4.24.109/ zasyate triSvapi sadaa vyaayaamo doSanaazanaH/ bhuktaM viruddhamapyannaM vyaayaamaanna praduSyati// SS4.24.110/ utsargamaithunahaarazodhane syaattu tanmanaaH/ neccheddoSacayaat& praajJaH piiDaaM vaa kaayamaanasiim// SS4.24.111/ atistriisaMprayogaacca rakSedaatmaanamaatmavaan/ zuulakaasajvarazvaasakaarzyapaaNDvaamayakSayaaH&// SS4.24.112/ ativyavaajaajjaayante rogaazcaakSepakaadayaH/ aayuSmanto mandajaraa vapurvarNabalaanvitaaH// SS4.24.113/ sthiropacitamaaMsaazca bhavanti striiSu saMyataaH/ tribhistribhirahobhirvaa samiiyaat pramadaaM naraH// SS4.24.114/ sarveSvRtuSu, gharmeSu pakSaat pakSaadvrajedbudhaH/ rajasvalaamakaamaaM ca malinaamapriyaaM tathaa// SS4.24.115/ varNavRddhaaM vayovRddhaaM tathaa vyaadhiprapiiDitaam/ hiinaaGgiiM garbhiNiiM dveSyaaM yonidoSasamanvitaam// SS4.24.116/ sagotraaM gurupatniiM ca tathaa pravrajitaamapi/ sandhyaaparvasvagamyaaM ca nopeyaat pramadaaM naraH// SS4.24.117/ gosarge caardharaatre ca tathaa madhyandineSu ca/ lajjaasamaavahe deze vivRte+azuddha eva ca// SS4.24.118/ kSudhito vyaadhitazcaiva kSubdhacittazca maanavaH/ vaataviNmuutravegii ca pipaasaratidurbalaH// SS4.24.119/ tiryagyonaavayonau ca praaptazukravidhaaraNam/ duSTayonau visargaM tu balavaanapi varjayet// SS4.24.120/ retasazcaatimaatraM tu muurdhaavaraNameva ca/ sthitaavuttaanazayane vizeSeNaiva garhitam// SS4.24.121/ kriiDaayaamapi medhaavii hitaarthii parivarjayet/ rajasvalaaM praaptavato narasyaaniyataatmanaH// SS4.24.122/ dRSTyaayustejasaaM haaniradharmazca tato bhavet/ liGginiiM gurupatniiM ca sagotraamatha parvasu// SS4.24.123/ vRddhaaM ca sandhyayozcaapi gacchato jiivitakSayaH/ garbhiNyaa garbhapiiDaa syaad vyaadhitaayaaM balakSayaH// SS4.24.124/ hiinaaGgiiM malinaaM dveSyaaM kaamaM vandhyaamasaMvRte/ deze+azuddhe ca zukrasya manasazca kSayo bhavet// SS4.24.125/ kSudhitaH kSubdhacittazca madhyaahne tRSito+abalaH/ sthitazca haaniM zukrasya vaayoH kopaM ca vindati// SS4.24.126/ atiprasaGgaadbhavati zoSaH zukrakSayaavahaH/ vyaadhitasya rujaa pliihni mRtyurmuurcchaa ca jaayate// SS4.24.127/ prayuuSasyardharaatre ca vaatapitte prakupyataH/ tiryagyonaavayanau ca duSTayonau tathaiva ca// SS4.24.128/ upadaMzastathaa vaayoH kopaH zukrasya ca kSayaH/ uccaarite muutrite ca &retasazca vidhaaraNe// SS4.24.129/ uttaane ca bhavecchiighraM zukraazmaryaastu saMbhavaH/ sarvaM pariharettasmaadetallokadvaye+ahitam// SS4.24.130/ zukraM copasthitaM mohaanna sandhaaryaM kathaMcana/ vayoruupaguNopetaaM tulyaziilaaM kulaanvitaam&// SS4.24.131/ abhikaamo+abhikaamaaM tu hRSTo hRSTaamalaGkRtaam/ seveta pramadaaM yuktyaa vaajiikaraNabRMhitaH// SS4.24.132/ bhakSyaaH sazarkaraaH kSiiraM sasitaM rasa eva ca/ snaanaM savyajanaM svapno vyavaayaante hitaani tu&// SS4.24.133/ mukhamaatraM samaasena sadvRttasyaitadiiritam/ aarogyamaayurartho vaa gaasadbhiH praapyate &nRbhiH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane+anaagataabaadhacikitsitaM naama caturviMzo+adhyaayaH//24// paJcaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.25.1/ athaato mizrakacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.25.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.25.3/ paalyaamayaastu visraavyaa ityuktaM praaGgibodha taan/ paripoTastathotpaata unmantho duHkhavardhanaH// SS4.25.4/ paJcamaH parilehii ca karNapaalyaaM gadaaH smRtaaH/ saukumaaryaaccirotsRSTe sahasaa+abhipravardhite// SS4.25.5/ karNazopho bhavet paalyaaM sarujaH paripoTavaan/ kRSNaaruNanibhaH stabdhaH sa vaataat paripoTakaH// SS4.25.6/ gurvaabharaNasaMyogaattaaDanaadgharSaNaadapi/ zophaH paalyaaM bhavecchyaavo daahapaakaruganvitaH// SS4.25.7/ rakto vaa raktapittaabhyaamutpaataH sa gado mataH/ balaadvardhayataH karNaM paalyaaM vaayuH prakupyati// SS4.25.8/ gRhiitvaa sakaphaM kuryaacchophaM &tadvarNavedanam/ unmanthakaH sakaNDuuko vikaaraH kaphavaatajaH// SS4.25.9/ vardhamaane yadaa karNe kaNDuudaaharuganvitaH/ zopho bhavati paakazca tvakstho+asau duHkhavardhanaH// SS4.25.10/ kaphaasRkkRmayaH kuryuH sarSapaabhaa vikaariNiiH/ sraaviNiiH piDakaaH paalyaaM kaNDuudaaharuganvitaaH// SS4.25.11/ kaphaasRkkRmisaMbhuutaH sa visarpannitastataH/ lihyaat sazaSkuliiM paaliiM parilehiiti sa smRtaH// SS4.25.12/ paalyaamayaa hyamii ghoraa narasyaapratikaariNaH/ mithyaahaaravihaarasya paaliM hiMsyurupekSitaaH// SS4.25.13/ tasmaadaazu bhiSak teSu snehaadikramamaacaret/ tathaa+abhyaGgapariiSekapradehaasRgvimokSaNam// SS4.25.14/ saamaanyato vizeSaacca vakSyaamyabhyaJjanaM prati/ kharamaJjariyaSTyaahvasaindhavaamaradaarubhiH// SS4.25.15/ supiSTaiH saazvagandhaizca muulakaavalgujaiH phalaiH/ sarpistailavasaamajjamadhuucchiSTaani paacayet// SS4.25.16/ sakSiiraaNyatha taiH paaliM pradihyaat paripoTake/ maJjiSThaatilayaSTyaahvasaarivotpalapadmakaiH// SS4.25.17/ sarodhraiH sakadambaizca balaajambvaamrapallavaiH/ siddhaM dhaanyaamlasaMyuktaM tailamutpaatanaazanam// SS4.25.18/ taalapatryazvagandhaarkabaakuciiphalasaindhavaiH/ tailaM kuliiragodhaabhyaaM vasayaa saha paacitam// SS4.25.19/ saralaalaaGgaliibhyaaM ca hitamunmanthanaazanam/ tathaa+azmantakajambvaamrapatrakvaathena secanam// SS4.25.20/ prapauNDariikamadhukamaJjiSThaarajaniidvayaiH/ cuurNairudvartanaiH paaliiM tailaaktaamavacuuNayet// SS4.25.21/ laakSaaviDaGgakalkena tailaM paktvaa+avacaarayet/ svinnaaM gomayapiNDena pradihyaat parilehike// SS4.25.22/ piSTairviDaGgairathavaa trivRcchyaamaarkasaMyutaiH/ karaJjeGgudibiijairvaa kuTajaaragvadhaayutaiH// SS4.25.23/ sarvairvaa saarSapaM tailaM siddhaM maricasaMyutam/ sanimbapatrairabhyaGge madhuucchiSTaanvitaM hitam// SS4.25.24/ paaliiSu vyaadhiyuktaasu tanviiSu kaThinaasu ca/ puSTyaarthaM maardavaarthaM ca kuryaadabhyaJjanaM tvidam// SS4.25.25/ lopaakaanuupamajjaanaM vasaaM tailaM navaM ghRtam/ paceddazaguNaM kSiiramaavaapya madhuraM gaNam// SS4.25.26/ apaamaargaazvagandhe ca tathaa laakSaarasaM zubham/ tatsiddhaM paripuutaM ca svanuguptaM nidhaapayet// SS4.25.27/ tenaabhyaJjyaat sadaa paaliiM susvinnaamtimarditaam/ etena paalyo vardhante nirujo nirupadravaaH// SS4.25.28/ mRdvyaH puSTaaH samaaH snigdhaa jaayante bhuuSaNakSamaaH/ niiliidalaM bhRGgarajo+arjunatvak piNDiitakaM kRSNamayorajazca/ biijodbhavaM saahacaraM ca puSpaM pathyaakSadhaatriisahitaM vicuurNya// SS4.25.29/ ekiikRtaM sarvamidaM pramaaya paGkena tulyaM naliniibhavena/ saMyojya pakSaM kalaze nidhaaya lauhe &ghaTe sadmani saapidhaane// SS4.25.30/ anena tailaM &vipacedvimizraM rasena bhRGgatriphalaabhavena/ aasannapaake ca pariikSaNaarthaM patraM balaakaabhavamaakSipecca// SS4.25.31/ bhavedyadaa tadbhramaraaGganiilaM tadaa vipakvaM vinidhaaya paatre/ kRSNaayase maasamavasthitaM tadabhyaGgayogaat palitaani hanyaat// SS4.25.32/ sairiiyajambvarjunakaazmariijaM puSpaM tilaanmaarkavacuutabiije/ punarnave kardamakaNTakaaryau kaasiisapiNDiitakabiijasaaram// SS4.25.33/ phalatrayaM loharajo+aJjanaM ca yaSTyaahvayaM niirajasaarive ca/ piSTvaa+atha sarvaM saha modayantyaa saaraambhasaa biijakasaMbhavena// SS4.25.34/ saaraambhasaH saptabhireva pazcaat prasthaiH samaaloDya dazaahaguptam/ lauhe supaatre vinidhaaya tailamakSodbhavaM tacca pacet prayatnaat// SS4.25.35/ pakvaM ca lauhe+abhinave nidhaaya nasyaM vidadhyaat parizuddhakaayaH/ abhyaGgayogaizca niyujyamaanaM bhuJjiita maaSaan kRzaraamatho vaa// SS4.25.36/ maasopariSTaadghanakuJjitaagraaH kezaa bhavanti bhramaraaJjanaabhaaH/ kezaastathaa+anye khalatau bhaveyurjaraa na cainaM sahasaa+abhyupaiti// SS4.25.37/ balaM paraM saMbhavatiindiryaaNaaM bhavecca vaktraM valibhirvimuktam/ naakaamine+anaarthini naakRtaaya naivaaraye tailamidaM pradeyam// SS4.25.38/ laakSaa& rodhraM dve haridre zilaale kuSThaM naagaM gairikaa varNakaazca/ maJjiSThograa syaat suraaSTrodbhavaa ca pattaGgaM vai rocanaa caaJjanaM ca// SS4.25.39/ hemaaGgatvak paaNDupatraM vaTasya kaaliiyaM syaat padmakaM padmamadhyam/ raktaM zvetaM candanaM paaradaM ca kaakolyaadiH kSiirapiSTazca vargaH// SS4.25.40/ medo majjaa sikthakaM goghRtaM ca dugdhaM kvaathaH kSiiriNaaM ca drumaaNaam/ etat sarvaM pakvamaikadhyatastu vaktraabhyaGge sarpiruktaM pradhaanam// SS4.25.41/ hanyaad vyaGgaM niilikaaM caativRddhaaM vaktre jaataaH sphoTikaazcaapi kaazcit/ padmaakaaraM nirvaliikaM ca vaktraM kuryaadetat piinagaNDaM manojJam// SS4.25.42/ raajJaametadyoSitaaM caapi nityaM kuryaadvaidyastatsamaanaaM nRNaaM ca/ kuSThaghnaM vai sarpiretat pradhaanaM yeSaaM paade santi vaipaadikaazca// SS4.25.43/ hariikakiicuurNamariSTapatraM cuutatvacaM daaDimapuSpavRntam/ patraM ca dadyaanmadayantikaayaa lepo+aGgaraago naradevayogyaH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane mizrakacikitsitaM naama paJcaviMzo+adhyaayaH//25// SaDviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.26.1/ athaataH kSiiNabaliiyaM vaajiikaraNacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.26.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.26.3/ kalyasyodagravayaso vaajiikaraNasevinaH/ sarveSvRtuSvaharaharvyavaayo na nivaaritaH// SS4.26.4/ sthaviraaNaaM riraMsuunaaM striiNaaM vaallabhyamicchataam/ yoSitprasaGgaat kSiiNaanaaM kliibaanaamalparetasaam// SS4.26.5/ vilaasinaamarthavataaM ruupayauvanazaalinaam/ nRNaaM ca bahubhaaryaaNaaM yogaa vaajiikaraa hitaaH// SS4.26.6/ sevamaano yadaucityaadvaajiivaatyarhtavegavaan/ naariistarpayate tena vaajiikaraNamucyate// SS4.26.7/ bhojanaani vicitraaNi paanaani vividhaani ca/ vaacaH zrotraanugaaminyastvacaH sparzasukhaastathaa// SS4.26.8/ yaaminii sendutilakaa kaaminii navayauvanaa/ giitaM zrotramanohaari taambuulaM madiraaH srajaH// SS4.26.9/ gandhaa manojJaa ruupaaNi citraaNyupavanaani ca/ manasazcaapratiighaato vaajiikurvanti maanavam/ taistairbhaavairahRdyaistu riraMsormanasi kSate// SS4.26.10/ dveSyastriisaMprayogaacca klaibyaM tanmaanasaM smRtam/ kaTukaamloSNalavaNairatimaatropasevitaiH// SS4.26.11/ saumyadhaatukSayo dRSTaH klaibyaM tadaparaM smRtam/ ativyavaayaziilo yo na ca vaajiikriyaarataH// SS4.26.12/ dhvajabhaGgamavaapnoti tacchukrakSayahetukam/ mahataa meDhrarogeNa marmacchedena vaa punaH// SS4.26.13/ klaibyametaccaturthaM syaannRRNaaM puMstvopaghaatajam/ janmaprabhRti yaH kliibaH klaibyaM tat sahajaM smRtam// SS4.26.14/ balinaH kSubdhamanaso nirodhaad brahmacaryataH/ SaSThaM klaibyaM mataM tattu kharazukranimittajam&// SS4.26.15/ asaadhyaM sahajaM klaibyaM marmacchedaacca yadbhavet/ saadhyaanaamitareSaaM tu kaaryo hetuviparyayaH// SS4.26.16/ vidhirvaajiikaro yastu taM pravakSyaamyataH param/ tilamaaSavidaariiNaaM zaaliinaaM cuurNameva vaa// SS4.26.17/ pauNDrakekSurasairaardraM marditaM saindhavaanvitam/ varaahamedasaa yuktaaM ghRtenotkaarikaaM pacet// SS4.26.18/ taaM bhakSayitvaa &puruSo gacchettu pramadaazatam/ bastaaNDasiddhe payasi bhaavitaanasakRttilaan// SS4.26.19/ zizumaaravasaapakvaaH zaSkulyastistailaiH kRtaaH/ yaH svaadet sa pumaan gacchet striiNaaM zatamapuurvavat// SS4.26.20/ pippaliilavaNopete bastaaNDe kSiirasarpiSi/ saadhite bhakSayedyastu sa gacchet pramadaazatam// SS4.26.21/ pippaliimaaSazaaliinaaM yavagodhuumayostathaa/ cuurNabhaagaiH samaistaistu ghRte puupalikaaM pacet// SS4.26.22/ taaM bhakSayitvaa piitvaa tu zarkaraamadhuraM payaH/ narazcaTakavadgaccheddazavaaraannirantaram// SS4.26.23/ vidaaryaaH sukRtaM cuurNaM svarasenaiva bhaavitam/ sarpirmadhuyutaM liiDhvaa daza striiradhigacchati&// SS4.26.24/ evamaamalakaM cuurNaM svarasenaiva bhaavitam/ zarkaraamadhusarpibhiryuktaM liiDhvaa payaH pibet// SS4.26.25/ etenaaziitivarSo+api yuveva parihRSyati/ pippaliilavaNopete bastaaNDe ghRtasaadhite// SS4.26.26/ zizumaarasya vaa khaadette tu vaajiikare bhRzam/ kuliirakuurmanakraaNaamaNDaanyevaM tu bhakSayet// SS4.26.27/ mahiSarSabhabastaanaaM pibecchukraaNi vaa naraH/ azvatthaphalamuulatvakzuGgaasiddhaM payo naraH// SS4.26.28/ piitvaa sazarkaraakSaudraM kuliGga iva hRSyati/ vidaarimuulakalkaM tu zRtena& payasaa naraH// SS4.26.29/ uDumbarasamaM piitvaa vRddho+api taruNaayate/ maaSaaNaaM palamekaM tu saMyuktaM kSaudrasarpiSaa// SS4.26.30/ avalihya payaH piitvaa tena vaajii bhavennaraH/ kSiirapakvaaMstu godhuumaanaatmaguptaaphalaiH saha// SS4.26.31/ ziitaan ghRtayutaan khaadettataH pazcaat payaH pibet/ nakramuuSikamaNDuukacaTakaaNDakRtaM ghRtam// SS4.26.32/ paadaabhyaGgena kurute balaM bhuumiM tu na spRzet/ yaavat spRzati no bhuumiM taavadgacchennirantaram// SS4.26.33/ svayMguptekSurakayoH phalacuurNaM sazarkaram/ dhaaroSNena naraH piitvaa payasaa na kSayaM vrajet// SS4.26.34/ uccaTaacuurNaM peyamevaM balaarthinaa/ svayaMguptaaphalairyuktaM maaSasuupaM& pibennaraH// SS4.26.35/ guptaaphalaM gokSurakaacca biijaM tathoccaTaaM gopayasaa vipaacya/ khajaahataM zarkarayaa ca yuktaM piitvaa naro hRSyati sarvaraatram// SS4.26.36/ maaSaan vidaariimapi soccaTaaM ca kSiire gavaaM kSaudraghRtopapannaam/ piitvaa naraH zarkarayaa suyuktaaM kuliGgavaddhRSyati sarvaraatram// SS4.26.37/ gRSTiinaaM vRddhavatsaanaaM maaSaparNabhRtaaM gavaam/ yat kSiiraM tat prazaMsanti balakaameSu jantuSu// SS4.26.38/ kSiiramaaMsagaNaaH sarve kaakolyaadizca puujitaH/ vaajiikaraNahetorhi tasmaattuttu prayojayet// SS4.26.39/ ete vaajiikaraa yogaaH priityapatyabalapradaaH/ sevyaa vizuddhopacitadehaiH kaalaadyapekSayaa// iti suzrutasaMhitaayaaM kSiiNabaliiyavaajiikaraNacikitsitaM naama SaDviMzo+adhyaayaH//26// saptaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.27.1/ athaataH sarvopaghaatazamaniiyaM& rasaayanaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.27.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.27.3/ puurve vayasi madhye vaa manuSyasya rasaayanam/ prayuJjiita bhiSak praajJaH snigdhazuddhatanoH sadaa// SS4.27.4/ naavizuddhazariirasya yukto raasaayano vidhiH/ na bhaati vaasasi kliSTe raGgayoga ivaahitaH// SS4.27.5/ zariirasyopaghaataa ye doSajaa maanasaastathaa/ upadiSTaaH pradezeSu teSaaM vakSyaami vaaraNam// SS4.27.6/ ziitodakaM payaH kSaudraM sarpirityekazo dvizaH/ trizaH samastamathavaa praak piitaM sthaapayedvayaH// SS4.27.7/ tatra viDaGgataNDulacuurNamaahRtya yaSTiimadhukamadhuyuktaM yathaabalaM ziitatoyenopayuJjiita ziitatoyaM caanupibedevamaharaharmaasaM, tadeva madhuyuktaM bhallaatakakvaathena vaa, madhudraakSaakvaathayuktaM vaa, madhvaamalakarasaabhyaaM vaa, guDuuciikvaathena vaa, evamete paJca prayogaa bhavanti; jiirNe mudgaamalakayuuSeNaalavaNenaalpasnehena ghRtavantamodanamazniiyaat; ete svalvarzaaMsi kSapayanti, kRmiinupaghnanti, grahaNadhaaraNazaktiM janayanti, maase maase ca prayoge varSazataM varSazatamaayuSo+abhivRddhirbhavati// SS4.27.8/ viDaGgataNDulaanaaM droNaM piSTapacane &piSTavadupasvedya vigatakaSaayaM svinnamavataarya dRSadi piSTamaayase dRDhe kumbhe madhuudakottaraM praavRSi bhasmaraazaavantargRhe caturo maasaannidadhyaat, varSaavigame coddhRtyopasaMskRtazariiraH sahasrasaMpaataabhihutaM kRtvaa praataHpraataryathaabalamupayuJjiita, jiirNe mudgaamalakayuuSeNaalavaNena& ghRtavantamodanamazniiyaat, paaMzuzayyaayaaM zayiita, tasya maasaaduurdhvaM sarvaaGgebhyaH kRmayo niSkraamanti, taanaNutailenaabhyaktasya vaMzavidalenaapaharet, dvitiiye pipiilikaastRtiiye yuukaastathaivaapaharet, caturthe dantanakharomaaNyavaziiryante; paJcame prazastaguNalakSaNaani jaayante, amaanuSaM caadityaprakaazaM vapuradhigacchati, duuraacchravaNaani darzanaa nicaasya bhavanti, rajastamasii caapohya sattvamadhitiSThati, zrutanigaadyapuurvotpaadii gajabalo+azvajavaH punaryuvaa+aSTau varSazataanyaayuravaapnoti; tasyaaNutailamabhyaGgaarthe, candanamupalepanaarthe, bhallaatakavidhaanavadaahaaraH parihaarazca// SS4.27.9/ kaazmaryaaNaaM niSkuliikRtaanaameSa eva kalpaH paaMzuzayyaabhojanavarjaM; atra hi payasaa zRtena bhoktavyaM, samaanamanyat puurveNaaziSazca/ zoNitapittanimitteSu vikaareSveteSaamupayogaH// SS4.27.10/ yathoktamaagaaraM pravizya balaamuulaardhapalaM palaM vaa payasaa++aaloDya pibet, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH, evaM dvaadazaraatramupayujya dvaadaza varSaaNi vayastiSThati; evaM divasazatamupayujya varSazataM vayastiSThati/ evamevaatibalaanaagabalaavidaariizataavariiNaamupayogaH/ vizeSatastvatibalaamudakena, naagabalaacuurNaM madhunaa, vidaariicuurNaM kSiireNa, zataavariimapyevaM, puurveNaanyat samaanamaaziSazca samaaH/ etaastvauSadhayo balakaamaanaaM zoSiNaaM raktapittopasRSTaanaaM zoNitaM chardayataaM viricyamaanaanaaM copadizyante// SS4.27.11/ vaaraahiimuulatulaacuurNaM kRtvaa tato maatraaM madhuyuktaaM payasaa++aaloDya pibet, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH, pratibedho+atra &puurvavat; prayogamimamupasevamaano varSazatamaayuravaapnoti striiSu caakSayataam, etenaiva cuurNena payo+avacuurNya zRtaziitamabhimathyaajyamutpaadya madhuyutamupayuJjiita saayaMpraatarekakaalaM vaa, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH, evaM maasamupayujya &varSazataayurbhavati// SS4.27.12/ cakSuHkaamaH praaNakaamo vaa biijakasaaraagnimanthamuulaM niSkvaathya maaSaprasthaM saadhayet, tasmin sidhyati citrakamuulaanaamakSamaatraM kalkaM dadyaadaamalakarasacaturthabhaagaM, tataH svinnamavataarya sahasrasMpaataabhihutaM kRtvaa ziitiibhuutaM madhusarpirbhyaaM saMsRjyopayuJjiita yathaabalaM, yathaasaatmyaM ca lavaNaM pariharan bhakSayet/ jiirNe mudgaamalakayuuSeNaalavaNena ghRtavantamodanamazniiyaat payasaa vaa maasatrayam; evamaabhyaaM prayogaabhyaaM cakSuH &sauparNaM bhavatyanalpabalaH striiSu caakSayo varSazataayurbhavatiiti// SS4.27.13/ bhavati caatra payasaa saha siddhaani naraH zaNaphalaani yaH/ bhakSayet payasaa saardhaM vayastasya na ziiryate// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane sarvopaghaatazamaniiyaM rasaayanacikitsitaM naama saptaviMzo+adhyaayaH//27// aSTaviMzatitamo+adhyaayaH/ SS4.28.1/ athaato &medhaayuSkaamiiyaM rasaayanacikitsitaM& vyaakhyaasyaamaH// SS4.28.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvanatariH// SS4.28.3/ medhaayuHkaamaH zvetaavalgujaphalaanyaatapaparizuSkaaNyaadaaya suukSmacuurNaani kRtvaa guDena sahaaloDya snehakumbhe saptaraatraM dhaanyaraazau nidadhyaat, saptaraatraaduddhRtya hRtadoSasya yathaabalaM piNDaM prayacchedanudite suurye, uSNodakaM caanupibet; bhallaatakavidhaanavaccaagaarapravezaH, jiirNauSadhazcaaparaahNe himaabhiradbhiH pariSiktagaatraH zaaliinaaM SaSTikaanaaM ca payasaa zarkaraamadhureNaudanamazniiyaat; evaM SaNmaasaanupayujya vigatapaapmaa balavarNopetaH zrutanigaadii smRtimaanarogo varSazataayurbhavati/ kuSThinaM paaNDurogiNamudariNaM vaa kRSNaayaa gormuutreNaaloDyaardhapalikaM piNDaM vigatalauhitye savitari paayayet, paraahNe caalavaNenaamalakayuuSeNa sarpiSmantamodanamazniiyaat, evaM maasamupayujya smRtimaanarogo varSazataayurbhavati/ eSaevopayogazcitrakamuulaanaaM rajanyaazca; citrakamuule vizeSo dvipalikaM piNDaM paraM pramaaNaM, zeSaM puurvavat// SS4.28.4/ hRtadoSa eva pratisaMsRSTabhakto yathaakramamaagaaraM pravizya maNDuukaparNiisvarasamaadaaya sahasrasaMpaataabhihutaM kRtvaa yathaabalaM payasaa++aaloDya pibet payo+anupaanaM vaa, tasyaaM jiirNaayaaM yavaannaM payasopayuJjiita; tilairvaa saha bhakSayettriin maasaan payo+anupaanaM, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH; evamupayuJjaano brahmavarcasii zrutanigaadii bhavati varSazatamaayuravaapnoti/ triraatropoSitazca triraatramenaaM bhakSayet, triraatraaduurdhvaM payaH sarpiriti copayuJjiita/ bilvamaatraM piNDaM vaa payasaa++aaloDya pibet, evaM dvaadazaraatramupayujya medhaavii varSazataayurbhavati// SS4.28.5/ hRtadoSa evaagaaraM pravizya pratisaMsRSTabhakto braahmiisvarasamaadaaya sahasrasaMpaataabhihutaM kRtvaa yathaabalampayuJjiita, jiirNauSadhazcaaparaahNe yavaaguumalavaNaM pibet, kSiirasaatmyo vaa payasaa bhuJjiita, evaM saptaraatramupayujya brahmavarcasii medhaavii bhavati, dvitiiyaM saptaraatramupayujya granthamiipsitamutpaadayati naSTaM caasya praadurbhavati, tRtiiyaM saptaraatramupayujya dviruccaaritaM zatamapyavadhaarayati, evamekaviMzatiraatramupayujyaalakSmiirapakraamati; muurtimatii cainaM vaagdevyanupravizati, sarvaazcainaM zrutaya upatiSThanti, zrutadharaH paJcavarSazataayurbhavati// SS4.28.6/ braahmiisvarasaprasthadvaye ghRtaprasthaM viDaGgataNDulaanaaM kuDavaM dve dve pale vacaamRtayordvaadaza hariitakyaamalakabibhiitakaani zlakSNapiSTaanyaavaapyaikadhyaM saadhayitvaa svanuguptaM nidadhyaat, tataH puurvavidhaanena maatraaM yathaabalamupayuJjiita, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH, puurvavaccaatra pariihaaraH, etenordhvamadhastiryak kRmayo niSkraamanti, alakSmiirapakraamati, puSkaravarNaH sthiravayaaH zrutanigaadii trivarSazataayurbhavati; etadeva kuSThaviSamajvaraapasmaaronmaadaviSabhuutagraheSvanyeSu ca mahaavyaadhiSu saMzodhanamaadizanti// SS4.28.7/ hRtadoSa evaagaaraM pravizya haimavatyaa vacaayaaH piNDamaamalakamaatramabhihutaM payasaa++aaloDya pibet, jiirNe payaH sarpirodana ityaahaaraH, evaM dvaadazaraatramupayuJjiita, tato+asya zrotraM vivriyate, dvirabhyaasaat smRtimaan bhavati, trirabhyaasaacchrutamaadatte, caturdvaadazaraatramupayujya sarvaM tarati kilbiSaM, taarkSyadarzanamutpadyate, zataayuzca bhavati/ dve dve pale itarasyaa vacaayaa viSkvaathya pibet payasaa, samaanaM bhojanaM, samaaH puurveNaaziSazca// SS4.28.8/ vacaazatapaakaM vaa sarpirdroNamupayujya paJcavarSazataayurbhavati, galagaNDaapaciizliipadasvaramedaaMzcaapahantiiti// SS4.28.9/ ata uurdhvaM pravakSyaami aayuSkaamarasaayanam/ mantrauSadhasamaayuktaM saMvatsaraphalapradam// SS4.28.10/ bilvasya cuurNaM puSye tu hutaM vaaraan sahasrazaH/ zriisuuktena naraH kalye sasuvarNaM dine dine// SS4.28.11/ sarpirmdhuyutaM lihyaadalakSmiinaazanaM param/ tvacaM vihaaya bilvasya muulakvaathaM dine dine// SS4.28.12/ praazniiyaat payasaa saardhaM snaatvaa hutvaa samaahitaH/ dazasaahassramaayuSyaM smRtaM yuktarathaM bhavet// SS4.28.13/ hutvaa bisaanaaM kvaathaM tu madhulaajaizca saMyutam/ amoghaM zatasaahasraM yuktaM yuktarathaM smRtam// SS4.28.14/ suvarNaM padmabiijaani madhu laajaaH priyaGgavaH/ gavyena payasaa piitamalakSmiiM pratibedhayet// SS4.28.15/ niilotpaladalakvaatho gavyena payasaa zRtaH/ sasuvarNastilaiH saardhamalakSmiinaazanaH smRtaH// SS4.28.16/ gavyaM payaH suvarNaM ca madhuucchiSTaM ca maakSikam/ piitaM zatasahasraabhihutaM yuktarathaM smRtam// SS4.28.17/ vacaaghRtasuvarNaM ca bilvacuurNamiti trayam/ medhyamaayuSyamaarogyapuSTisaubhaagyavardhanam// SS4.28.18/ vaasaamuulatulaakvaathe tailamaavaapya saadhitam/ hutvaa sahasramazniiyaanmedhyamaayuSyamucyate// SS4.28.19/ yaavakaaMstaavakaan khaadedabhibhuuya yavaaMstathaa/ pippaliimadhusaMyuktaan zikSaa caraNavadbhavet// SS4.28.20/ madhvaamalakacuurNaani suvarNamiti ca trayam/ praazyaariSTagRhiito+api mucyate praaNasaMzayaat// SS4.28.21/ zataavariighRtaM samyagupayuktaM dine dine/ sakSaudraM sasuvarNaM ca narendraM sthaapayedvaze// SS4.28.22/ gocandanaa mohanikaa madhukaM maakSikaM madhu/ suvarNamiti saMyogaH peyaH saubhaagyamicchataa// SS4.28.23/ &padmaniilotpalakvaathe yaSTiimadhukasaMyute/ sarpiraasaaditaM gavyaM sasuvarNaM sadaa paibet// SS4.28.24/ payazcaanupibet siddhaM teSaameva samudbhave/ alakSmiighnaM sadaa++aayuSyaM raajyaaya subhagaaya ca// SS4.28.25/ yatra nodiirito mantro yogeSveteSu saadhane/ zabditaa tatra sarvatra gaayatrii tripadaa bhavet// SS4.28.26/ paapmaanaM naazayantyetaa dadyuzcauSadhayaH zriyam/ kuryurnaagabalaM caapi manuSyamamaropamam// SS4.28.27/ satataadhyayanaM vaadaH paratantraavalokanam/ tadvidyaacaaryasevaa ca buddhimedhaakaro guNaH(gaNaH)// SS4.28.28/ aayuSyaM bhojanaM jiirNe vegaanaaM caavidhaaraNam/ brahmacaryamahiMsaa ca saahasaanaaM ca varjanam// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane medhaayuSkaamiiyaM rasaayanaM naamaaSTaaviMzo+adhyaayaH//28// ekonatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.29.1/ athaataH svabhaavavyaadhipratiSedhaniiyaM rasaayanaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.29.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.29.3/ brahmaadayo+asRjan puurvamamRtaM somasaMjJitam/ jaraamRtyuvinaazaaya vidhaanaM tasya vakSyate// SS4.29.4/ eka eva khalu bhagavaan somaH sthaananaamaakRtiviiryavizeSaizcaturviMzatidhaa bhidyate// SS4.29.5/ aMzumaan muJjavaaMzcaiva candramaa rajataprabhaH/ duurvaasomaH kaniiyaaMzca zvetaakSaH kanakaprabhaH// SS4.29.6/ prataanavaaMstaalavRntaH karaviiro+aMzavaanapi/ svayaMprabho mahaasomo yazcaapi garuDaahRtaH// SS4.29.7/ gaayatrastraiSTubhaH paaGkto jaagataH zaakvarastathaa/ agniSTomo raivatazca yathokta iti saMjJitaH// SS4.29.8/ gaayatryaa tripadaa yukto yazcoDupatirucyate/ ete somaaH samaakhyaataa vedoktairnaamabhiH zubhaiH// SS4.29.9/ sarveSaameva caiteSaameko vidhirupaasane/ sarve tulyaguNaazcaiva vidhaanaM teSu vakSyate// SS4.29.10/ ato+anyatamaM somamupayuyukSuH sarvopakaraNaparicaarakopetaH prazaste deze trivRtamaagaaraM kaarayitvaa hRtadoSaH pratisaMsRSTabhaktaH prazasteSu tithikaraNamuhuurtanakSatreSu aMzumantamaadaayaadhvarakalpenaahRtamabhiSutamabhihutaM caantaraagaare kRtamaGgalasvastivaacanaH somakandaM suvarNasuucyaa vidaarya payo gRhNiiyaat sauvarNe (&raajate vaa) paatre+aJjalimaatraM, tataH sakRdevopayuJjiita naasvaadayan, tata upaspRzya zeSamapsvavasaadya yamaniyamaabhyaamaatmaanaM saMyojya vaagyato+abhyantarataH suhRdbhirupaasyamaano viharet// SS4.29.11/ rasaayanaM piitavaaMstu nivaate tanmanaaH zuciH/ aasiita tiSThet kraamecca na kathaMcana saMvizet// SS4.29.12/ saayaM vaa bhuktavaanupazrutazaantiH kuzazayyaayaaM kRSNaajinottaraayaaM suhRdbhirupaasyamaanaH zayiita, tRSito vaa ziitodakamaatraaM pibet (&azanaayito vaa kSiiraM); tataH praatarutthaayopazrutazaantiH kRtamaGgalo gaaM spRSTvaa tatahaivaasiita, tasya jiirNe some chardirutpadyate, tataH zoNitaaktaM kRmivyaamizraM charditavate saayaM zRtaziitaM kSiiraM vitaret; tatastRtiiye+ahani kRmivyaamizramatisaaryate, sa tenaaniSTapratigrahabhuktaprabhRtibhirvizeSairvinirmuktaH zuddhatanurbhavati, tataH saayaM snaataaya puurvavadeva kSiiraM vitaret, kSaumavastraastRtaayaaM cainaM zayyaayaaM zaayayet; tatazcaturthe+ahani tasya zvayathurutpadyate, tataH sarvaaGgebhyaH kRmayo niSkraamanti, tadahazca &zayyaayaaM paaMzubhiravakiiryamaaNaH zayiita, tataH saayaM puurvavadeva kSiiraM vitaret; evaM paJcamaSaSThayordivasayorvarteta, kevalamubhayakaalamasmai kSiiraM vitaret; tataH saptame+ahani nirmaaMsastvagasthibhuutaH kevalaM somaparigrahaadevocchvasiti, tadahazca kSiireNa sukhoSNena pariSicya tilamadhukacandanaanuliptadehaM payaH paayayet; tato+aSTame+ahani praatareva kSiirapariSiktaM candanapradigdhaagaatraM payaH paayayitvaa paaMzuzayyaaM samutsRjya kSaumavastraastRtaayaaM zayyaayaaM zaayayet, tato+asya maaMsamaapyaayyate, tvak caavadalati, dantanakharomaaNi caasya patanti; tasya navamadivasaat prabhRtyaNutailaabhyaGgaH somavalkakaSaayapariSekaH; tato dazame+ahanyetadeva vitaret, tato+asya tvak sthirataamupaiti; evamekaadazadvaadazayorvarteta; tatastrayodazaat prabhRti somavalkakaSaayapariSekaH, evamaaSoDazaadvarteta; tataH saptadazaaSTaadazayordivasayordazanaa jaayante zikhariNaH snigdhavajravaiduuryasphaTikaprakaazaaH samaaH sthiraaH sahiSNavaH, tadaa prabhRti caanavaiH zaalitaNDulaiH kSiirayavaaguumupaseveta yaavat paJcaviMzatiriti; tato+asmai dadyaacchaalyodanaM mRduubhayakaalaM payasaa, tato+asya nakhaa jaayante vidrumendragopakataruNaadityaprakaazaaH, sthiraaH snigdhaa lakSaNasaMpannaaH kezaazca suukSmaa jaayante, tvak ca niilotpalaatasiipuSpavaiduuryaprakaazaa; uurdhvaM ca maasaat kezaan vaapayet, vaapayitvaa coziiracandanakRSNatilakalkaiH ziraH pradihyaat payasaa vaa snaapayet; tato+asyaanantaraM saptaraatraat kezaa jaayante bhramaraaJjananibhaaH kuJcitaaH sthiraaH snigdhaaH; tatastriraatraat& prathamaavasathaparisaraanniSkramya muhuurtaM sthitvaa punarevaantaH pravizet, tato+asya balaatailamabhyaGgaarthe+avacaaryaM, yavapiSTamudvartanaarthe, sukhoSNaM ca payaH pariSekaarthe, ajakarNakaSaayamutsaadanaarthe, soziiraM kuupodakaM snaanaarthe, candanamanulepaarthe, aamalakarasavimizraazcaasya yuuSasuupavikalpaaH, kSiiramadhukasiddhaM ca kRSNatilamavacaaraNaarthe, evaM dazaraatraM; tato+anyaddazaraatraM dvitiiye parisare varteta; tatastRtiiye parisare sthiriikurvannaatmaanamanyaddazaraatramaasiita, kiJcidaatapapavanaan vaa seveta, punazcaantaH pravizet, na caatmaanamaadarze+apsu vaa niriikSeta ruupazaalitvaat; tato+anyaddazaraatraM krodhaadiin &pariharet, evaM sarveSaamupayogavikalpaH/ vizeSatastu valliiprataanakSupakaadayaH somaa braahmaNakSatriyavaizyairbhakSayitavyaaH/ teSaaM tu pramaaNamardhacatuSkamuSTayaH// SS4.29.13/ aMzumantaM sauvarNe paatre+abhiSuNuyaat, candramasaM raajate; taavupayujyaaSTaguNamaizvaryamavaapyezaanaM devamanupravizati, zeSaaMstu taamramaye mRnmaye vaa rohite vaa carmaNi vitate; zuudravarjaM tribhirvarNaiH somaa upayoktavyaaH/ tatazcaturthe maase paurNamaasyaaM zucau deze braahmaNaanarcayitvaa kRtamaGgalo niSkramya yathoktaM vrajediti// SS4.29.14/ oSadhiinaaM patiM somamupayujya vicakSaNaH/ dazavarSasahasraaNi navaaM dhaarayate tanum// SS4.29.15/ naagnirna toyaM na viSaM na zastraM naastrameva ca/ tasyaalamaayuHkSapaNe samarthaani bhavanti// SS4.29.16/ bhadraaNaaM SaSTivarSaaNaaM prasrutaanaamanekadhaa/ kuJjaraaNaaM sahasrasya balaM samadhigacchati// SS4.29.17/ kSiirodaM zakrasadanamuttaraaMzca kuruunapi/ yatrecchati sa gantuM vaa tatraapratihataa gatiH// SS4.29.18/ kandarpa iva ruupeNa kaantyaa candra ivaaparaH/ prahlaadayati bhuutaanaaM manaaMsi sa mahaadyutiH// SS4.29.19/ saaGgopaaGgaaMzca nikhilaan vedaan vindati tattvataH/ caratyamoghasaGkalpo devavaccaakhilaM jagat// SS4.29.20/ sarveSaameva somaanaaM patraaNi daza paJca ca/ taani zukle ca kRSNe ca jaayante nipatanti ca// SS4.29.21/ ekaikaM jaayate patraM somasyaaharahastadaa/ zuklasya paurNamaasyaaM tu bhavet paJcadazacchadaH// SS4.29.22/ ziiryate patramekaikaM divase divase punaH/ kRSNapakSakSaye caapi lataa bhavati kevalaa// SS4.29.23/ aMzumaanaajyagandhastu kandavaan rajataprabhaH/ kadalyaakaarakandastu muJjavaaMllazunacchadaH// SS4.29.24/ candramaaH kanakaabhaaso jale carati sarvadaa/ garuDaahRtanaamaa ca zvetaakSazcaapi paaNDurau// SS4.29.25/ sarpanirmokasadRzau tau vRkSaagraavalambinau/ &tathaa+anye maNDalaizcitraizcitritaa iva bhaanti te// SS4.29.26/ sarva eva tu vijJeyaaH somaaH paJcadazacchadaaH/ kSiirakandalataavantaH patrairnaanaavidhaiH smRtaaH// SS4.29.27/ himavatyarbude sahye mahendre malaye tathaa/ zriiparvate devagirau girau devasahe tathaa// SS4.29.28/ paariyaatre ca vindhye ca devasunde hrade tathaa/ uttareNa vitastaayaaH pravRddhaa ye mahiidharaaH// SS4.29.29/ haSThavat plavate tatra candramaaH somasattamaH/ tasyoddezeSu caapyanti muJjavaanaMzumaanapi// SS4.29.30/ tasyoddezeSu caapyasti muJjavaanaMzumaanapi/ kaazmiireSu saro divyaM naamnaa kSudrakamaanasam// SS4.29.31/ gaayatrastraiSTubhaH paaGkto jaagataH &zaakvarastathaa/ atra santyapare caapi somaaH somasamaprabhaaH// SS4.29.32/ yaizcaatra mandabhaagyaiste bhiSajazcaapamaanitaaH/ na taan pazyantyadharmiSThaaH kRtaghnaazcaapi maanavaaH/ bheSajadveSiNazcaapi braahmaNadveSiNastathaa// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane svabhaavavyaadhipratiSedhaniiyaM rasaayanacikitsitaM naamaikonatriMzo+adhyaayaH//29// triMzattamo+adhyaayaH/ SS4.30.1/ athaato nivRttasantaapiiyaM &rasaayanaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.30.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.30.3/ yathaa nivRttasantaapaa modante divi devataaH/ tathauSadhiirimaaH praapya modante bhuvi maanavaaH// SS4.30.4/ atha khalu sapta puruSaa rasaayanaM nopayuJjiiran; tadyathaa anaatmavaanalaso daridraH pramaadii vyasaniipaapakRd bheSajaapamaanii ceti/ saptabhireva kaaraNairna saMpadyate; tadyathaa ajJaanaadanaarambhaadasthiracittatvaaddaaridvyaadanaayattatvaadadharmaadauSadhaalaabhaacceti&// SS4.30.5/ athauSadhiivyaakhyaasyaamaH tatraajagarii, zvetakaapotii, kRSNakaapotii, gonasii, vaaraahii, kanyaa, chatraa, aticchatraa, kareNuH, ajaa, cakrakaa, aadityaparNii, brahmasuvarcalaa, zraavaNii, mahaazraavaNii, golomii, ajalomii, mahaavegavatii, cetyaSTaadaza somasamaviiryaa mahauSadhayo vyaakhyaataaH/ taasaaM somavat kriyaaziiHstutayaH zaastre+abhihitaaH/ taasaamaagaare+abhihutaanaaM yaaH kSiiravatyastaasaaM kSiirakuDavaM &sakRdevopayuJjiita, yaastvakSiiraa muulavatyastaasaaM pradeziniipramaaNaani triiNi kaaNDaani pramaaNamupayoge, zvetakaapotii samuulapatraa& bhakSayitavyaa, gonasyajagariikRSNakaapotiinaaM sanakhamuSTiM khaNDazaH kalpayitvaa kSiireNa vipaacya parisraavyaabhighaaritamabhihutaM ca sakRdevopayuJjiita, cakrakaayaaH payaH sakRdeva, brahmasuvarcalaa saptaraatramupayoktavyaa bhakSyakalpena, zeSaaNaaM paJca paJca palaani kSiiraaDhakakvathitaani prasthe+avaziSTe+avataarya parisraavya sakRdevopayuJjiita/ somavadaahaaravihaarau vyaakhyaatau, kevalaM navaniitamabhyaGgaarthe, zeSaM somavadaanirgamaaditi// SS4.30.6/ bhavanti caatra yuvaanaM siMhavikraantaM kaantaM zrutanigaadinam/ kuryuretaaH krameNaiva dvisahasraayuSaM naram// SS4.30.7/ aGgadii kuNDalii maulii divyasrakcandanaambaraH/ caratyamoghasaGkalpo nabhasyambudadurgame// SS4.30.8/ vrajanti pakSiNo yena jalalambaazca toyadaaH/ gatiH sauSadhisiddhasya somasiddhe &gatiH paraa// SS4.30.9/ atha vakSyaami vijJaanamauSadhiinaaM pRthak pRthak/ maNDalaiH kapilaizcitraiH sarpaabhaa paJcaparNinii// SS4.30.10/ paJcaaratnipramaaNaa ca vijJeyaa+ajagarii budhaiH/ niSpatraa kanakaabhaasaa muule dvyaGgulasaMmitaa// SS4.30.11/ sarpaakaaraa lohitaantaa zvetakaapotirucyate/ dviparNiniiM muulabhavaamaruNaaM kRSNamaNDalaam// SS4.30.12/ dvyaratnimaatraaM jaaniiyaadgonasiiM gonasaakRtim/ sakSiiraaM romazaaM mRdviiM rasenekSurasopamaam// SS4.30.13/ evaMruuparasaaM caapi kRSNakaapotimaadizet/ kRSNasarpasvaruupeNa vaaraahii kandasaMbhavaa// SS4.30.14/ ekapatraa mahaaviiryaa bhinnaaJjanasamaprabhaa/ chatraaticchatrake vidyaadrakSoghne kandasaMbhave// SS4.30.15/ jaraamRtyunivaariNyau zvetakaapotisaMsthite/ kaantairdvaadazabhiH patrairmayuuraaGgaruhopamaiH// SS4.30.16/ kandajaa kaaJcanakSiirii kanyaa naama mahauSadhii/ kareNuH subahukSiiraa kandena gajaruupiNii// SS4.30.17/ hastikarNapalaazasya tulyaparNaa dviparNinii/ ajaastanaabhakandaa tu sakSiiraa zruparuupiNii// SS4.30.18/ ajaa mahauSadhii jJeyaa zaGkhakundendupaaNDuraa/ zvetaaM vicitrakusumaaM kaakaadanyaa samaaM kSupaam// SS4.30.19/ &cakrakaamoSadhiiM vidyaajjaraamRtyunivaariNiim/ muulinii paJcabhiH patraiH suraktaaMzukakomalaiH// SS4.30.20/ aadityaparNinii jJeyaa sadaa++aadityaanuvartinii/ kanakaabhaa jalaanteSu sarvataH parisarpati// SS4.30.21/ sakSiiraa padminiiprakhyaa devii brahmasuvarcalaa/ aratnimaatrakSupakaa patrairdvyaGgulasaMmitaiH// SS4.30.22/ puSpairniilotpalaakaaraiH phalaizcaaJjanasannibhaiH/ zraavaNii mahatii jJeyaa kanakaabhaa payasvinii// SS4.30.23/ zraavaNii paaNDuraabhaasaa mahaazraavaNilakSaNaa/ golomii caajalomii ca romaze kandasaMbhave// SS4.30.24/ haMsapaadiiva vicchinnaiH patrairmuulasamudbhavaiH/ athavaa zaGkhapuSpyaa ca samaanaa sarvaruupataH// SS4.30.25/ vetena mahataa++aaviSTaa sarpanirmokasannibhaa/ eSaa vegavatii naama jaayate hyambudakSaye// SS4.30.26/ saptaadau sarparuupiNyo hyauSadhyo yaaH prakiirtitaaH/ taasaamuddharaNaM kaaryaM mantreNaanena sarvadaa// SS4.30.27/ mahendraraamakRSNaanaaM braahmaNaanaaM gavaamapi/ tapasaa tejasaa vaa+api prazaamyadhvaM zivaaya vai// SS4.30.28/ natreNaanena matimaan sarvaa evaabhimantrayet/ azraddadhaanairalasaiH kRtaghnaiH paapakarmabhiH// SS4.30.29/ naivaasaadayituM zakyaaH somaaH somasamaastathaa/ piitaavazeSamamRtaM devairbrahmapurogamaiH// SS4.30.30/ nihitaM somaviiryaasu some caapyoSadhiipatau/ devasunde hradavare tathaa sindhau mahaanade// SS4.30.31/ dRzyate ca jalaanteSu medhyaa brahmasuvarcalaa/ aadityaparNinii jJeyaa tathaiva himasaMkSaye// SS4.30.32/ dRzyate+ajagarii nityaM gonasii caambudaagame/ kaazmiireSu saro divyaM naamnaa kSudrakamaanasam// SS4.30.33/ kareNustatra kanyaa ca chatraaticchatrake tathaa/ golomii caajalomii ca mahatii zraavaNii tathaa// SS4.30.34/ vasante kRSNasarpaakhyaa gonasii ca pradRzyate/ kauzikiiM saritaM tiirtvaa saJjayantyaastu puurvataH// SS4.30.35/ kSitipradezo valmiikairaacito yojanatrayam/ vijJeyaa tatra kaapotii zvetaa valmiikamuurdhasu// SS4.30.36/ malaye nalasetau ca vegavatyauSadhii dhruvaa/ kaartikyaaM paurNamaasyaaM ca bhakSayettaamupoSitaH&// SS4.30.37/ somavaccaatra varteta phalaM taavacca kiirtitam/ sarvaa viceyaastvopadhyaH somaazcaapyarbude girau// SS4.30.38/ sa zRGgairdevacaritairambudaaniikabhedibhiH/ vyaaptastiirthaizca vikhyaataiH siddharSisurasevitaiH// SS4.30.39/ guhaabhirbhiimaruupaabhiH siMhonnaaditakukSibhiH/ vividhairdhaatubhizcitraiH sarvatraivopazobhitaH// SS4.30.40/ nadiiSu zaileSu saraHsu caapi puNyeSvaraNyeSu tathaa++aazrameSu/ sarvatra sarvaaH parimaargitavyaaH sarvatra bhuumirhi vasuuni dhatte// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane nivRttasaMtaapiiyaM rasaayanaM naama triMzo+adhyaayaH//30// ekatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.31.1/ athaataH snehopayaugikacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.31.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.31.3/ snehasaaro+ayaM puruSaH, praaNaazca snehabhuuyiSTaaH snehasaadhyaazca bhavanti/ sneho hi paanaanuvaasanamastiSkazirovastyuttarabastinasyakarNapuuraNagaatraabhyaGgabhojaneSuupayojyaH// SS4.31.4/ tatra dviyonizcaturvikalpo+abhihitaH snehaH snehaguNaazca/ tatra jaGgamebhyo gavyaM ghRtaM pradhaanaM, sthaavarebhyastilatailaM pradhaanamiti// SS4.31.5/ ata uurdhvaM yathaaprayojanaM &yathaapradhaanaM ca sthaavarasnehaanupadekSyaamaH tatra tilvakairaNDakozaamradantiidravantiisaptalaazaGkhiniipalaazaviSaaNikaagavaakSiikampillakazampaakaniiliniisnehaa virecayanti, jiimuutakakuTajakRtavedhanekSvaakudhaamaargavamadanasnehaa vaamayanti, viDaGgakharamaJjariimadhuzigrusuuryavalliipiilusiddhaarthakajyotiSmatiisnehaaH ziro virecayanti, karaJjapuutiikakRtamaalamaatuluGgeGgudiikiraatatiktakasnehaa duSTavraNeSuupayujyante, tuvarakakapitthakampillakabhallaatakapaTolasnehaa mahaavyaadhiSu, trapusairvaarukakarkaarukatumbiikuuSmaaNDasnehaa muutrasaGgeSu, kapotavaGkaavalgujahariitakiisnehaaH zarkaraazmariiSu, kusumbhasarSapaatasiipicumardaatimuktakabhaaNDiikaTutumbiikaTabhiisnehaaH prameheSu, taalanaarikelapanasamocapriyaalabilvamadhuukazleSmaatakaamraatakaphalasnehaaH pittasaMsRSTe vaayau, bibhiitakabhallaatakapiNDiitakasnehaaH kRSNiikaraNe, zravaNakaGgukaTuNTukasnehaaH paaNDuukaraNe, saralapiitadaaruziMzapaagurusaarasnehaa dadrukuSThakiTimeSu, sarva eva snehaa vaatamupaghnanti, tailaguNaazca samaasena vyaakhyaataaH// SS4.31.6/ ata uurdhvaM kaSaayasnehapaakakramamupadekSyaamaH/ tatra kecidaahuH tvakpatraphalamuulaadiinaaM bhaagastaccaturguNaM jalaM caturbhaagaavazeSaM niSkvaathyaapaharedityeSa kaSaayapaakakalpaH; snehaprasRteSu SaTsu caturguNaM dravamaavapya caturazcaakSasamaan &bheSajapiNDaanityeSa snehapaakakalpaH/ etattu na samyak; kasmaat aagamaasiddhatvaat// SS4.31.7/ palakuDavaadiinaamato maanaM tu vyaakhyaasyaamaH tatra dvaadaza dhaanyamaaSaa madhyamaaH suvarNamaaSakaH, te SoDaza suvarNam; athavaa madhyamaniSpaavaa ekonaviMzatirdharaNaM, taavyardhatRtiiyaani karSaH; tatazcordhvaM caturguNamabhivardhayantaH palakuDavaprasthaaDhakadroNaa ityabhiniSpadyante, tulaa punaH palazataM, taaH punarviMzatirbhaaraH; zuSkaaNaamidaM maanam, &aardradravaaNaaM ca dviguNamiti// SS4.31.8/ tatraanyatamaparimaaNasaMmitaanaaM yathaayogaM tvakpatraphalamuulaadiinaamaatapaparizoSitaanaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaanyaNuzo bhedayitvaa+avakuTyaaSTaguNena SoDazaguNena vaa+ambhasaa+abhiSicyasthaalyaaM caturbhaagaavaziSTaM kvaathayitvaa+apaharedityeSa kaSaayayaakakalpaH/ snehaaccaturbhaagaavaziSTaM kvaathayitvaa+apaharedityeSa kaSaayapaakakalpaH/ snehaaccaturguNo dravaH, snehacaturthaMzo bheSajakalkaH, tadaikadhyaM saMRjya vipacedityeSa snehapaakakalpaH/ athavaa tatrodakadroNe tvakpatraphalamuulaadiinaaM tulaamaavaapya caturbhaagaavaziSTaM niSkvaathyaapaharedityeSa kaSaayapaakakalpaH; snehakuDave bheSajapalaM piSTaM kalkaM caturguNaM dravamaavaapya vipacedityeSa snehapaakakalpaH// SS4.31.9/ bhavatazcaatra snehabheSajatoyaanaaM pramaaNaM yatra neritam/ tatraayaM vidhiraastheyo nirdiSTe tadvadeva tu// SS4.31.10/ anukte dravakaarye tu sarvatra salilaM matam/ kalkakvaathaavanirdeze gaNaattasmaat prayojayet// SS4.31.11/ ata uurdhvaM snehapaakakramamupadekSyaamaH/ sa tu trividhaH; tadyathaa mRduH, madhyamaH, khara iti/ tatra snehauSadhivivekamaatraM yatra bheSajaM sa mRduriti, madhuucchiSTamiva vizadamavilepi yatra bheSajaM sa madhyamaH, kRSNamavasannamiiSadvizadaM cikkaNaM ca yatra bheSajaM sa khara iti; ata uurdhvaM dagdhasneho bhavati, taM punaH saadhu saadhayet/ tatra paanaabhyavahaarayormRduH, nasyaabhyaGgayormadhyamaH, bastikarNapuuraNayostu khara iti// SS4.31.12/ bhavatazcaatra zabdasyoparame praapte phenasyopazame tathaa/ gandhavarNarasaadiinaaM saMpattau siddhimaadizet// SS4.31.13/ ghRtasyaivaM vipakvasya jaaniiyaat kuzalo bhiSak/ pheno+atimaatraM tailasya zeSaM ghRtavadaadizet// SS4.31.14/ ata uurdhvaM snehapaanakramamupadekSyaamaH atha khalu laghukoSThaayaaturaaya kRtamaGgalasvastivaacanaayodayagirizikharasaMsthite prataptakanakanikarapiitalohite savitari yathaabalaM tailasya ghRtasya vaa maatraaM paatuM prayacchet/ piitamaatre coSNodakenopaspRzya sopaanatko yathaasukhaM viharet// SS4.31.15/ ruukSakSataviSaartaanaaM vaatapittavikaariNaam/ hiinamedhaasmRtiinaaM ca sarpiHpaanaM prazasyate// SS4.31.16/ kRmikoSThaanilaaviSTaaH pravRddhakaphamedasaH/ pibeyustailasaatmyaazca tailaM daarDhyaarthinazca ye// SS4.31.17/ vyaayaamakarzitaaH zuSkaretoraktaa mahaarujaH/ mahaagnimaarutapraaNaa vasaayogyaa naraaH smRtaaH// SS4.31.18/ kruuraazayaaH klezasahaa vaataartaa diiptavahnayaH/ majjaanamaapnuyuH sarve sarpirvaa svauSadhaanvitam// SS4.31.19/ kevalaM paittike sarpirvaatike lavaNaanvitam/ deyaM bahukaphe caapi vyoSakSaarasamaayutam// SS4.31.20/ doSaaNaamalpabhuuyastvaM saMsargaM samavekSya ca/ yuJjyaattriSaSTidhaabhinnaiH samaasavyaasato rasaiH// SS4.31.21/ snehasaatmyaH klezasahaH kaale naatyuSNaziitale/ acchameva pibet snehamacchapaanaM hi puujitam// SS4.31.22/ ziitakaale divaa snehamuSNakaale pibennizi/ vaatapittaadhiko raatrau vaatazleSmaadhiko divaa// SS4.31.23/ vaatapittaadhikasyoSNe tRNamuurcchonmaadakaarakaH/ ziite vaatakaphaartasya gauravaarucizuulakRt// SS4.31.24/ snehapiitasya cettRSNaa pibeduSNodakaM naraH/ evaM caanupazaamyantyaaM snehamuSNaambunaa vamet// SS4.31.25/ dihyaacchiitaiH ziraH ziitaM toyaM caapyavagaahayet/ yaa maatraa parijiiryeta caturbhaagagate+ahani// SS4.31.26/ saa maatraa diipayatyagnimalpadoSe ca puujitaa/ yaa maatraa parijiiryeta tathaa+ardhadivase gate// SS4.31.27/ saa vRSyaa bRMhaNii yaa ca madhyadoSe ca puujitaa/ yaa maatraa parijiiryeta caturbhaagaavazeSite// SS4.31.28/ snehaniiyaa ca saa maatraa bahudoSe ca puujitaa/ yaa maatraa parijiiryettu tathaa pariNate+ahani// SS4.31.29/ glaanimuurcchaamadaan hitvaa saa maatraa puujitaa bhavet/ ahoraatraadasaMduSTaa yaa maatraa parijiiryati// SS4.31.30/ saa tu kuSThavoSonmaadagrahaapasmaaranaazinii/ yathaagni prathamaaM maatraaM paayayeta vicakSaNaH// SS4.31.31/ piito hyatibahuH sneho janayet praaNasaMzayam/ mithyaacaaraadbahutvaadvaa yasya sneho na jiiryati// SS4.31.32/ viSTabhya caapi jiiryettaM vaariNoSNena vaamayet/ tataH snehaM punardadyaallaghukoSThaaya dehine/ jiirNaajiirNavizaGkaayaaM snehasyoSNodakaM pibet// SS4.31.33/ tenodgaaro bhavecchuddho bhaktaM rucistathaa/ syuH pacyamaane tRDdaahabhramasaadaaratiklamaaH// SS4.31.34/ pariSicyaadbhiruSNaabhirjiirNasnehaM tato naram/ yavaaguuM paayayeccoSNaaM kaamaM klinnaalpataNDulaam// SS4.31.35/ deyau yuuSarasau vaa+api sugandhii snehavarjitau/ kRtau vaa+atyalpasarpiSkau vilepii vaa& vidhiiyate// SS4.31.36/ pibettryahaM caturahaM paJcaahaM SaDahaM tathaa/ saptaraatraat paraM snehaH saatmyiibhavati sevitaH// SS4.31.37/ sukumaaraM kRzaM vRddhaM zizuM snehadviSaM tathaa/ tRSNaartamuSNakaale ca saha bhaktena paayayet// SS4.31.38/ pippalyo lavaNaM snehaazcatvaaro dadhimastukaH/ piitamaikadhyametaddhi sadyaHsnehanamucyate// SS4.31.39/ bhRSTaa maaMsarase snigdhaa yavaaguuH suupakalpitaa/ &prakSudraa piiyamaanaa tu sadyaHsnehanamucyate// SS4.31.40/ sarpiSmatii payaHsiddhaa yavaaguuH svalpataNDulaa/ sasvoSNaa sevyamaanaa tu sadyaHsnehanamucyate// SS4.31.41/ pippalyo lavaNaM sarpistilapiSTaM varaahajaa/ vasaa ca piitamaikadhyaM sadyaHsnehanamucyate// SS4.31.42/ zarkaraacuurNasaMsRSTe dohanasthe ghRte tu gaam/ dugdhvaa kSiiraM pibedruukSaH sadyaHsnehanamucyate// SS4.31.43/ yavakolakulatthaanaaM kvaatho maagadhikaanvitaH/ payo dadhi suraa ceti ghRtamapyaSTamaM bhavet&// SS4.31.44/ siddhametairghRtaM piitaM sadyaHsnehanamuttamam/ raajJe raajasamebhyo vaa deyametadghRtottamam// SS4.31.45/ balahiineSu vRddheSu mRdvagnistriihataatmasu/ alpadoSeSu yojyaaH syurye yogaaH samyagiiritaaH// SS4.31.46/ vivarjayet snehapaanamajiirNii taruNajvarii&/ durbalo+arocakii sthuulo muurcchaarto madapiiDitaH// SS4.31.47/ chardyarditaH pipaasaartaH zraantaH paanaklamaanvitaH/ dattabastirviriktazca vaanto yazcaapi maanavaH// SS4.31.48/ akaale durdine caiva na ca snehaM pibennaraH/ akaale ca prasuutaa strii snehapaanaM vivarjayet// SS4.31.49/ snehapaanaadbhavantyeSaaM nRRNaaM naanaavidhaa gadaaH/ gadaa vaa kRcchrataaM yaanti na sidhyantyathavaa punaH// SS4.31.50/ garbhaazaye+avazeSaaH syuu raktakledamalaastataH/ snehaM jahyaanniSeveta paacanaM ruukSameva ca// SS4.31.51/ dazaraatraattataH snehaM yathaavadavacaarayet/ puriiSaM grathitaM ruukSaM kRcchraadannaM vipacyate// SS4.31.52/ uro vidahate vaayuH koSThaadupari dhaavati/ durvarNo durbalazcaiva ruukSo bhavati maanavaH// SS4.31.53/ susnigdhaa tvagviTzaithilyaM diipto+agnirmRdugaatrataa/ glaanirlaaghavamaGgaanaamadhastaat snehadarzanam/ samyaksnigdhasya liGgaani snehodvegastathaiva ca// SS4.31.54/ bhaktadveSo mukhasraavo gudadaahaH pravaahikaa/ puriiSaatipravRttizca bhRzasnigdhasya lakSaNam// SS4.31.55/ ruukSasya snehanaM snehairatisnigdhasya ruukSaNam/ zyaamaakakoraduuSaannatakrapiNyaakazaktubhiH// SS4.31.56/ diiptaantaragniH parizuddhakoSThaH pratyagradhaaturbalavarNayuktaH/ dRDhendriyo mandajaraH zataayuH snehopasevii& puruSo bhavettu// SS4.31.57/ sneho hito durbalahnidehasandhukSaNe vyaadhinipiiDitasya/ balaanvitau bhojanadoSajaataiH pramardituM tau sahasaa na saadhyau// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane snehopayaugikacikitsitaM naamaikatriMzattamo+adhyaayaH//31// dvaatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.32.1/ athaataH svedaavacaaraNiiyaM cikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.32.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.32.3/ caturvidhaH svedaH tadyathaa taapasveda, uuSmasveda, upanaahasvedo, dravasveda iti atra sarvasvedavikalpaavarodhaH// SS4.32.4/ tatra taapasvedaH paaNikaaMsyakandukakapaalavaalukaavastraiH prayujyate, zayaanasya caaGgataapo bahuzaH khaadiraaGgaarairiti&// SS4.32.5/ uuSmasvedastu kapaalapaaSaazeSTakaalohapiNDaanagnivarNaanadbhiraasiJcedamladravyairvaa, tairaardraalaktakapariveSTitairaGgapradezaM& svedayet/ maaMsarasapayodadhisnehadhaanyaamlavaataharapatrabhaGgakvaathapuurNaaM vaa kumbhiimanutaptaaM praavRtyoSmaaNaM gRhNiiyaat/ paarzvacchidreNa vaa kumbhenaadhomukhena tasyaa mukhamabhisandhaaya tasmiJchidrehastizuNDaakaaraaM naaDiiM praNidhaaya taM svedayet// SS4.32.6/ sukhopaviSTaM svabhyaktaM gurupraavaraNaavRtam/ hastizuNDikayaa naaDyaa svedayedvaatarogiNam/ sukhaa sarvaaGgagaa hyeSaa na ca kliznaati maanavam// SS4.32.7/ vyaamaardhamaatraa trirvakraa hastihastasamaakRtiH/ svedanaarthe hitaa naaDii kailiJjii hastizuNDikaa// SS4.32.8/ puruSaayaamamaatraaM ca bhuumimutkiirya khaadiraiH/ kaaSThairdagdhvaa tathaa+abhyukSya kSiiradhaanyaamlavaaribhiH// SS4.32.9/ patrabhaGgairavacchaadya zayaanaM svedayettataH/ puurvavat svedayeddagdhvaa bhasmaapohyaapi vaa zilaam// SS4.32.10/ puurvavat kuTiiM vaa caturdvaaraaM kRtvaa tasyaamupaviSTasyaantazcaturdvaare+aGgaaraanupasandhaaya taM svedayet// SS4.32.11/ &kozadhaanyaani vaa samyagupasvedyaastiirya kiliJje+anyasmin vaa tatpratiruupake zayaanaM praavRtya svedayet; evaM paaMzugozakRttuSabusapalaaloSmabhiH svedayet// SS4.32.12/ upanaahasvedastu vaataharamuulakalkairamlapiSTairlavaNapragaaDhaiH susnigdhaiH sukhoSNaiH pradihya svedayet/ evaM kaakolyaadibhirelaadibhiH surasaadibhistilaatasiisarSapakalkaiH kRzaraapaayasotkaarikaabhirvezavaaraiH saalvaNairvaa tanuvastraavanaddhaiH svedayet// SS4.32.13/ dravasvedastu vaataharadravyakvaathapuurNe koSNakaTaahe& droNyaaM vaa+avagaahya svedayet, evaM payomaaMsarasayuuSatailadhaanyaamlaghRtavasaamuutreSvavagaaheta; etaireva &sukhoSNaiH kaSaayaizca pariSiJcediti// SS4.32.14/ tatra taapoSmasvedau vizeSataH zleSmaghnau, upanaahasvedo vaataghnaH, anyatarasmin pittasaMsRSTe dravasveda iti// SS4.32.15/ kaphamedonvite vaayau nivaataatapagurupraavaraNaniyuddhaadhvavyaayaamabhaaraharaNaamarSaiH svedamutpaadayediti// SS4.32.16/ bhavanti caatra caturvidho yo+abhihito dvidhaa svedaH prayujyate/ sarvasminneva dehe tu dehasyaavayave tathaa// SS4.32.17/ yeSaaM nasyaM vidhaatavyaM bastizcaiva hi dehinaam/ zodhaniiyaazca ye kecit puurvaM svedyaastu te mataaH// SS4.32.18/ pazcaat svedyaa hRte zalye muuDhagarbhaa+anupadravaa/ samyak prajaataa kaale yaa pazcaat svedyaa vijaanataa// SS4.32.19/ svedyaH puurvaM ca pazcaacca bhagandaryarzasastathaa/ azmaryaa caaturo jantuH zeSaaJchaastre pracakSmahe// SS4.32.20/ naanabhyakte naapi caasnigdhadehe svedo yojyaH svedavidbhiH kathaJcit/ dRSTaM loke kaaSThamasnigdhamaazu gacchedbhaGgaM svedayogairgRhiitam// SS4.32.21/ snehaklinnaa dhaatusaMsthaazca doSaaH svasthaanasthaa ye ca maargeSu liinaaH/ samyak svedairyojitaiste dravatvaM praaptaaH koSThaM &zodhanairyaantyazeSam// SS4.32.22/ agnerdiiptiM maardavaM tvakprasaadaM bhaktazraddhaaM srotasaaM nirmalatvam/ kuryaat svedo hanti nidraaM satandraaM sandhiin stabdhaaMzceSTayedaazu yuktaH// SS4.32.23/ svedaasraavo vyaadhihaanirlaghutvaM ziitaarthitvaM maardavaM caaturasya/ samyaksvinne lakSaNaM praahuretanmithyaasvinne vyatyayenaitadeva// SS4.32.24/ svinne+atyarthaM sandhipiiDaa vidaahaH sphoTotpattiH pittaraktaprakopaH/ muurcchaa bhraantirdaahatRSNe klamazca kuryaattuurNaM tatra ziitaM vidhaanam// SS4.32.25/ paaNDurmehii pittaraktii kSayaartaH kSaamo+ajiirNii &codaraarto viSaartaH/ tRDcchardyaarto garbhiNii piitamadyo &naite svedyaa yazca martyo&atisaarii/ svedaadeSaaM yaanti dehaa vinaazaM nosaadhyatvaM yaanti caiSaaM vikaaraaH// SS4.32.26/ svedaiH saadhyo durbalo+ajiirNabhaktaH syaataaM ceddvau svedaniiyau tatastau/ eteSaaM svedasaadhyaa ye vyaadhayasteSu buddhimaan/ mRduun svedaan prayuJjiita tathaa hRnmuSkadRSTiSu// SS4.32.27/ sarvaan svedaannivaate ca jiirNaannasyaavacaarayet/ snehaabhyaktazariirasya ziitairaacchaadya cakSuSii// SS4.32.28/ svidyamaanasya ca muhurhRdayaM ziitalaiH spRzet/ samyaksvinnaM vimRditaM snaatamuSNaambubhiH zanaiH// SS4.32.29/ svabhyaktaM praavRtaaGgaM ca nivaatazaraNasthitam/ bhojayedanabhiSyandi sarvaM caacaaramaadizet// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane svedaavacaaraNiiyaM cikitsitaM naama dvaatriMzo+adhyaayaH//32// trayastriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.33.1/ athaato vamanavirecanasaadhyopadravacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.33.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.33.3/ doSaaH kSiiNaa bRMhayitavyaaH, kupitaaH prazamayitavyaaH, vRddhaa nirhartavyaaH, samaaH paripaalyaa iti siddhaantaH// SS4.33.4/ praadhaanyena vamanavirecane vartate nirharaNe doSaaNaam/ tasmaattayorvidhaanamucyamaanamupadhaaraya// SS4.33.5/ athaaturaM snigdhaM svinnamabhiSyandibhiraahaarairanavabaddhadoSamavalokya zvo vamanaM paayayitaa+asmiiti saMbhojayettiikSNaagniM balavantaM bahudoSaM mahaavyaadhipariitaM vamanasaatmyaM ca// SS4.33.6/ bhavati caatra pezalairvividhairannairdoSaanutklezya dehinaH/ snigdhasvinnaaya vamanaM dattaM samyak pravartate// SS4.33.7/ athaaparedyuH puurvaahNe saadhaaraNe kaale vamanadravyakaSaayakalkacuurNasnehaanaamanyatamasya maatraaM paayayitvaa vaamayedyathaayogaM koSThavizeSamavekSya; asaatmyabiibhatsadurgandhadurdarzanaani ca vamanaani vidadhyaat, ato vipariitaani virecanaani; tatra sukumaaraM kRzaM baalaM vRddhaM bhiiruM vaa vamanasaadhyeSu vikaareSu kSiiradadhitakrayavaaguunaamanyatamamaakaNThaM paayayet, piitauSadhaM ca paaNibhiragnitaptaiH prataapyamaanaM muhuurtamupekSeta; tasya ca svedapraadurbhaaveNa zithilataamaapannaM svebhyaH sthaanebhyaH pracalitaM kukSimanusRtaM jaaniiyaat, tataH pravRttahRllaasaM jJaatvaa jaanumaatraasanopaviSTamaaptairlalaaTe pRSThe paarzvayoH kaNThe ca paaNibhiH suparigRhiitamaGguliigandharvahastotpalanaalaanaamanyatamena kaNThamabhispRzantaM vaamayettaavadyaavat samyagvaantaliGgaaniiti// SS4.33.8/ bhavatazcaatra kaphaprasekaM hRdyaavizuddhiM kaNDuuM ca duzcharditaliGgamaahuH/ pittaatiyogaM ca cisaMjJataaM ca hRtkaNThapiiDaamapi caativaante// SS4.33.9/ pitte kaphasyaanu sukhaM pravRtte zuddheSu hRtkaNThaziraHsu caapi/ laghau ca dehe kaphasaMsrave ca sthite suvaantaM puruSaM vyavasyet// SS4.33.10/ samyagvaantaM cainamabhisamiikSya snehanavirecanazamanaanaaM dhuumaanaamanyatamaM saamarthyataH paayayitvaa++aacaarikamaadizet// SS4.33.11/ bhavanti caatra tato+aparaahNe zucizuddhadehamuSNaabhiraddbhiH pariSiktagaatram/ kulatthamudgaaDhakijaaGgalaanaaM yuuSai rasairvaa+apyupabhojayettu// SS4.33.12/ kaasopalepasvarabhedanidraatandraasyadaurgandhyaviSopasargaaH/ kaphaprasekagrahaNiipradoSaa na santi jantorvamataH kadaacit// SS4.33.13/ chinne tarau puSpaphalaprarohaa yathaa vinaazaM sahasaa vrajanti/ tathaa hRte zleSmaNi zodhanena tajjaa vikaaraaH prazamaM prayaanti// SS4.33.14/ na vaamayettaimirikordhvavaatagulmodarapliihakRmizramaartaan&/ sthuulakSatakSiiNakRzaativRddhamuutraaturaan kevalavaatarogaan// SS4.33.15/ svaropaghaataadhyayanaprasaktaduzchardiduHkoSThatRDaartabaalaam/ uurdhvaasrapittikSudhitaatiruukSagarbhiNyudaavartiruuhitaaMzca// SS4.33.16/ avamyavamanaadrogaaH kRcchrataaM yaanti dehinaam/ asaadhyataaM vaa gacchanti naite vaamyaastataH smRtaaH// SS4.33.17/ ete+apyajiirNavyathitaa vaamyaa ye ca viSaaturaaH/ atiiva colbaNakaphaaste ca syurmadhukaambunaa// SS4.33.18/ vaamyaastu viSazoSastanyadoSamandaagnyunmaadaapasmaarazliipadaarbudavidaarikaamedomehagarajvaraarucyapacyaamaatiisaarahRdrogacittavibhramavisarpavidradhyajiirNamukhaprasekahRllaasazvaasakaasapiinasapuutiinaasakaNThauSThavaktrapaakakarNasraavaadhijihvopajihvikaagalazuNDikaadhaHzoNitapittinaH kaphasthaanajeSu vikaareSvanye ca kaphavyaadhipariitaa iti// SS4.33.19/ virecanamapi snigdhasvinnaaya vaantaaya ca deyam; avaantasya hi samyagviriktasyaapi sato+adhaH srastaH zleSmaa grahaNiiM chaadayati, gauravamaapaadayati, pravaahikaaM vaa janayati// SS4.33.20/ athaaturaM zvo virecanaM paayayitaa+asmiiti puurvaahNe laghu bhojayet, phalaamlamuSNodakaM cainamanupaayayet/ athaapare+ahani vigatazleSmadhaatumaaturopakramaNiiyaadavekSyaaturamathaasmai auSadhamaatraaM paatuM prayacchet// SS4.33.21/ tatra mRduH, kruuro, madhyama iti trividhaH koSTho bhavati/ tatra bahupitto mRduH, sa dugdhenaapi viricyate; bahuvaatazleSmaa kruuraH, sa durvirecyaH; samadoSo madhyamaH, sa saadhaaraNa iti/ tatra mRdau maatraa mRdvii, tiikSNaa kruure, madhye madhyaa kartavyeti/ piitauSadhazca tanmanaaH zayyaabhyaaze virecyate// SS4.33.22/ virecanaM piitavaaMstu na vegaan dhaarayedbudhaH/ nivaatazaayii ziitaambu na spRzenna pravaahayet// SS4.33.23/ yathaa ca vamane prasekauSadhakaphapittaanilaaH krameNa gacchanti, evaM virecane muutrapuriiSapittauSadhakaphaa iti// SS4.33.24/ bhavanti caatra hRtkukSyazuddhiH paridaahakaNDuuviNmuutrasaGgaazca na sadvirikte/ muurcchaagudabhraMzakaphaatiyogaaH zuulodgamazcaativiriktaliGgam// SS4.33.25/ gateSu doSeSu kaphaanviteSu naabhyaa& laghutve manasazca tuSTau/ gate+anile caapyanulomabhaavaM samyagviriktaM manujaM vyavasyet// SS4.33.26/ mandaagnimakSiiNamasadviriktaM na paayayetaahani tatra peyaam/ kSiiNaM tRSaartaM suvirecitaM ca tanviiM sukhoSNaaM laghu paayayecca// SS4.33.27/ buddheH prasaadaM balamindiryaaNaaM dhaatusthiratvaM balamagnidiiptim/ ciraacca paakaM vayasaH karoti virecanaM samyagupaasyamaanam// SS4.33.28/ yathaudakaanaamudake+apaniite carasthiraaNaaM bhavati praNaazaH/ pitte hRte tvevamupadravaaNaaM pittaatmakaanaaM bhavati praNaazaH// SS4.33.29/ mandaagnyatisnehitabaalavRddhasthuulaaH kSatakSiiNabhayopataptaaH/ zraantastRSaarto+aparijiirNabhakto garbhiNyadho gacchati yasya caasRk// SS4.33.30/ navapravizyaayamadaatyayii ca navajravii yaa ca navaprasuutaa/ zalyaarditaazcaapyavirecaniiyaaH snehaadibhirye tvanupaskRtaazca// SS4.33.31/ virecanairyaanti naraa vinaazamajJaprayuktairavirecaniiyaaH// SS4.33.32/ virecyaastu jvaragaraarucyarzo+arbudodaragranthividradhipaaNDurogaapasmaarahRdrogavaataraktabhagandaracchardiyonirogavisarpagulmapakvaazayarugvibandhavisuucikaalasakamuutraaghaatakuSThavisphoTakapramehaanaahapliihazophavRddhizastrakSatakSaaraagnidagdhaduSTavraNaakSipaakakaacatimiraabhiSyandaziraHkarNaakSinaasaasyagudameDhradaahordhvaraktapittakRmikoSThinaH pittasthaanajeSvanyeSu ca vikaareSvanye ca paittikavyaadhipariitaa iti// SS4.33.33/ saratvasaukSmyataikSNyauSNyavikaazitvairvirecanam/ vamanaM tu hareddoSaM prakRtyaa gatamanyathaa// SS4.33.34/ yaatyadho doSamaadaaya pacyamaanaM virecanam/ guNotkarSaahvrajatyuurdhvamapakvaM vamanaM punaH// SS4.33.35/ mRdukoSThasya diiptaagneratitiikSNaM virecanam/ na samyaGnirhareddoSaanativegapradhaavitam&// SS4.33.36/ piitaM yadauSadhaM praatarbhuktapaakasame kSaNe/ paktiM gacchati doSaaMzca nirharettat prazasyate// SS4.33.37/ durbalasya calaan doSaanalpaanalpaan punaH punaH/ haret prabhuutaanakpaaMstu zamayet pracyutaanapi// SS4.33.38/ hareddoSaaMzcalaan pakvaan balino durbalasya vaa/ calaa hyupekSitaa doSaaH klezayeyuzciraM naram// SS4.33.39/ mandaagniM kruurakoSThaM ca sakSaaralavaNairghRtaiH/ sandhukSitaagniM snigdhaM ca svinnaM caiva virecayet// SS4.33.40/ snigdhasvinnasya bhaiSajyairdoSastuutklezito balaat/ niliiyate na maargeSu snigdhe bhaaNDa ivodakam// SS4.33.41/ na caatisnehapiitastu pibet snehavirecanam/ doSaaH pracalitaaH& sthaanaadbhuuyaH zliSyanti vartmasu// SS4.33.42/ viSaabhighaatapiDakaazophapaaNDuvisarpiNaH/ naatisnigdhaa vizodhyaaH syustathaa kuSThipramehiNaH// SS4.33.43/ viruukSya snehasaatmyaM tu bhuuyaH saMsnehya zodhayet/ tena doSaa hRtaastasya bhavanti balavardhanaaH// SS4.33.44/ praagapiitaM naraM zodhyaM paayayetauSadhaM mRdu/ tato vijJaatakoSThasya kaaryaM saMzodhanaM punaH// SS4.33.45/ sukhaM dRSTaphalaM hRdyamalpamaatraM mahaaguNam/ vyaapatsvalpaatyayaM caapi pibennRpatirauSadham// SS4.33.46/ snehasvedaavanabhyasya yastu saMzodhanaM pibet/ daaru zuSkamivaanaame dehastasya viziiryate// SS4.33.47/ snehasvedapracalitaa rasaiH snigdhairudiiritaaH/ doSaaH koSThagataa jantoH sukhaa hartuM vizodhanaiH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane vamanavirecanasaadhyopadravacikitsitaM naama trayastriMzo+adhyaayaH//33// catustriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.34.1/ athaato vamanavirecanavyaapaccikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.34.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.34.3/ vaidyaaturanimittaM vamanaM virecanaM ca paJcadazadhaa vyaapadyate/ tatra vamanasyaadho gatiruurdhvaM virecanasyeti pRthak; saamaanyamubhayoH saavazeSaudhatvaM, jiirNauSadhatvaM, hiinadoSaapahRtatvaM, vaatazuulam, ayogo, atiyogo, jiivaadaanam, aadhmaanaM, parikartikaa, parisraavaH, pravaahikaa, hRdayopasaraNaM, vibandha, aGgapragraha iti// SS4.34.4/ tatra bubhukSaapiiDitasyaatitiikSNaagnermRdukoSThasya caavatiSThamaanaM durvamasya vaa guNasaamaanyabhaavaadvamanamadho gacchati, tatrepsitaanavaaptirdoSotklezazca&; tamaazu snehayitvaa bhuuyastiikSNatarairvaamayet// SS4.34.5/ aparizuddhaamaazayasyotkliSTazleSmaNaH sazeSaannasya vaa+ahRdyamatiprabhuutaM vaa virecanaM piitamuurdhvaM gacchati, tatrepsitaanavaaptirdoSoklezazca&; tatraazuddhaamaazayamulbaNazleSmaaNamaazu vaamayitvaa bhuuyastiikSNatarairvirecayet, aamaanvaye tvaamavat saMvidhaanam, ahRdye+atiprabhuute ca hRdyaM pramaaNayuktaM ca; ata uurdhvamuttiSThatyauSadhe na tRtiiyaM paayayet, tatastvenaM madhughRtaphaaNitayuktairlehairvirecayet// SS4.34.6/ doSavigrathitamalpamauSadhamavasthitamuurdhvabhaagikamadhobhaagikaM vaa na sraMsayati doSaan, tatra tRSNaa paarzvazuulaM chardirmuurcchaa parvabhedo hRllaaso+aratirudgaaraavizuddhizca bhavati; tamuSNaabhiradbhiraazu vaamayeduurdhvabhaagike, adhobhaagike+api ca saavazeSauSadhamatipradhaavitadoSamatibalamasamyagviriktalakSaNamapyevaM vaamayet// SS4.34.7/ kruurakoSThasyaatitiikSNaagneralpamauSadhamalpaguNaM vaa bhaktavat paakamupaiti, tatra samudiirNaa doSaa yathaakaalamanirhriiyamaaNaa vyaadhivibhramaM balavibhraMzaM caapaadayanti, tamanalpamamandamauSadhaM ca paayayet// SS4.34.8/ asnigdhasvinnenaalpaguNaM vaa bheSajamupayuktamalpaan doSaan hanti; tatra vamane doSazeSo gauravamutklezaM hRdayaavizuddhiM vyaadhivRddhiM ca karoti, tatra taM yathaayogaM paayayitvaa vaamayeddRDhataraM; virecane tu gudaparikartanamaadhmaanaM zirogauravamaniHsaraNaM vaa vaayorvyaadhivRddhiM ca karoti; tamupapaadya bhuuyaH snehasvedaabhyaaM virecayeddRDhataraM, dRDhaM bahupracalitadoSaM vaa tRtiiye divase+alpaguNaM ceti// SS4.34.9/ asnigdhasvinnena ruukSauSadhamupayuktamabrahmacaariNaa vaa vaayuM kopayati, tatra vaayuH prakupitaH paarzvapRSThazroNimanyaamarmazuulaM muurcchaaM bhramaM madaM saMjJaanaazaM ca karoti, taM vaatazuulamityaacakSate; tamabhyajya dhaavyasvedena svedayitvaa yaSTiimadhukavipakvena tailenaanuvaasayet// SS4.34.10/ snehasvedaabhyaamavibhaavitazariireNaalpamauSadhamalpaguNaM vaa piitamuurdhvamadho vaa naabhyeti doSaaMzcotklezya taiH saha balakSayamaapaadayati, tatraadhmaanaM hRdayagrahastRSNaa muurcchaa daahazca bhavati, tamayogamityaacakSate; tamaazu vaamayenmadanaphalalavaNaambubhirvirecayettiikSNataraiH kaSaayaizca/ durvaantasya tu samutkliSTaadoSaa vyaapya zariiraM kaNDuuzvayathukuSThapiDakaajvaraaGgamardanistodanaani kurvanti, tatastaanazeSaanmadauSadhenaapaharet/ asnigdhasvinnasya durviriktasyaadhonaabheH stabdhapuurNodarataa zuulaM vaatapuriiSasaGgaH kaNDuumaNDalapraadurbhaavo vaa bhavati, tamaasthaapya punaH saMsrehya virecayettiikSNena/ naatipravartamaane tiSThati vaa duSTasaMzodhane tatsantejanaarthamuSNodakaM paayayet, paaNitaapaizca paarzvodaramupasvedayet, tataH pravartante doSaaH/ anupravRtte caalpadoSe jiirNauSadhaM bahudoSamahaHzeSaM dazaraatraaduurdhvamupasaMskRtadehaM snehasvedaabhyaaM bhuuyaH zodhayet/ durvirecyamaasthaapya punaH saMsnehya virecayet/ hriibhayalobhairvegaaghaataziilaaH praayazaH striyo raajasamiipasthaa vaNijaH zrotriyaazca bhavanti, tasmaadete durvirecyaaH, bahuvaatatvaat; ata eva taanatisnigdhaan svedopapannaaJ zodhayet// SS4.34.11/ sngidhasvinnasyaatimaatramatimRdukoSThasya vaa+atitiikSNamadhikaM vaa dattamauSadhamatiyogaM kuryaat/ tatra vamanaatiyoge pittaatipravRttirbalavisraMso vaatakopazca balavaan bhavati, taM ghRtenaabhyajyaavagaahya ziitaasvapsu zarkaraamadhumizrairlehairupacaredyathaasvaM; virecanaatiyoge kaphasyaatipravRttiruttarakaalaM ca saraktasya, tatraapi balavisraMso vaatakopazca balavaan bhavati, &tamatiziitaambubhiH pariSicyaavagaahya vaa ziitaistaNDulaambubhirmadhumizraizchardayet, picchaabastiM caasmai dadyaat, kSiirasarpiSaa cainamanuvaasayet, priyaGgvaadiM caasmai taNDulaambunaa paatuM prayacchet, kSiirarasayozcaanyatareNa bhojayet// SS4.34.12/ tasiminneva vamanaatiyoge pravRddhe zoNitaM SThiivati chardayati vaa, tatra jihvaaniHsaraNamapasaraNamakSNorvyaavRttirhanusaMhananaM tRSNaa hikkaa jvaro vaisaMjJyamityaupadravaa bhavanti; tamajaasRkcandanoziiraaJjanalaajacuurNaiH sazarkarodakairmanthaM paayayet, phalarasairvaa saghRtakSaudrazarkaraiH zuGgaabhirvaa vaTaadiinaaM peyaaM siddhaaM sakSaudraaM varcograahibhirvaa, payasaa jaaGgalarasena vaa bhojayet, atisrutazoNitavidhaanenopacaret; jihvaamatisarpitaaM kaTukalavaNacuurNapraghRSTaaM tiladraakSaapraliptaaM vaa+antaH piiDayet, antaH praviSTaayaamamlamanye tasya purastaat khaadayeyuH; vyaavRtte caakSiNii ghRtaabhyakte piiDayet, tRSNaadiSu ca yathaasvaM pratikurviita, visaMjJe veNuviiNaagiitasvanaM zraavayet// SS4.34.13/ virecanaatiyoge ca sacandrakaM salilamadhaH sravati tato maaMsadhaavanaprakaazamuttarakaalaM jiivazoNitaM ca, tato gudaniHsaraNaM vepathurvamanaatiyogopadravaazcaasya bhavanti; tamapi niHsrutazoNitavidhaanenopacaret, niHsarpitagudasya gudamabhyajya parisvedyaantaH piiDayet kSudrarogacikitsitaM vaa viikSeta, vepathau vaatavyaadhividhaanaM kurviita, jihvaaniHsaraNaadiSuuktaH pratiikaaraH, atipravRtte vaa jiivazoNite kaazmariiphalabadariiduurvoziiraiH zRtena payasaa ghRtamaNDaaJjanayuktena suziitenaasthaapayet, nyagrodhaadikaSaayekSurasaghRtazoNitasaMsRSTaizcainaM bastibhirupaacaret, zoNitaSThiivane raktapittaraktaatiisaarakriyaazcaasya vidhadhyaat, nyagrodhaadiM caasya vidadhyaat paanabhojaneSu// SS4.34.14/ jiivazoNitaraktapittayozca jijJaasaarthaM tasmin picuM plotaM vaa kSipet, yadyuSNodakaprakSaalitamapi vastraM raJjayati tajjiivazoNitamavagantavyaM; sabhaktaM ca zune dadyaacchaktusaMmizraM vaa, sa yadyupabhuJjiita tajjiivazoNitamavagantavyam; anyathaa raktapittamiti// SS4.34.15/ sazeSaannena bahudoSeNa ruukSeNaanilapraayakoSThenaanuSNamasnigdhaM vaa piitamauSadhamaadhmaapayati, tatraanilamuutrapuriiSasaGgaH samunnaddhodarataa paarzvabhaGgo gudabastinistodanaM bhaktaarucizca bhavati, taM caadhmaanamityaacakSate; tamupasvedyaanaahavartidiipanabastikriyaabhirupacaret// SS4.34.16/ kSaameNaatimRdukoSThena mandaagninaa ruukSeNa vaa+atitiikSNoSNaatilavaNamatiruukSaM vaa piitamauSadhaM pittaanilau praduuSya parikartikaamaapaadayati, tatra gudanaabhimeDhrebastiziraHsu sadaahaM parikartanamanilasaGgo vaayuviSTambho bhaktaarucizca bhavati; tatra picchaabastiryaSTiimadhukakRSNatilakalkamadhughRtayuktaH, ziitaambupariSiktaM cainaM payasaa bhuktavantaM ghRtamaNDena yaSTiimadhukasiddhena tailena vaa+anuvaasayet// SS4.34.17/ kruurakoSThasyaatiprabhuutadopasya mRdvauSadhamavacaaritaM samutklizya doSaanna niHzeSaanapaharati, tataste doSaaH parisraavamaapaadayanti, tatra daurbalyodaraviSTambhaarucigaatrasadanaani bhavanti, savedanau caasya pittazleSmaaNau parisravataH, taM parisraavamityaacakSate; tamajakarNadhavatinizapalaazabalaakaSaayairmadhusaMyuktairaasthaapayet, upazaantadoSaM snigdhaM ca bhuuyaH saMzodhayet// SS4.34.18/ atiruukSe+atisnigdhe vaa &bheSajamavacaaritamapraaptaM vaatavarca udiirayati vegaaghaatena vaa, tadaa pravaahikaa bhavati; tatra savaataM sadaahaM sazuulaM guru picchilaM zvetaM kRSNaM saraktaM vaa bhRzaM pravaahamaaNaH kaphamupavizati; taaM parisraavavidhaanenopacaret// SS4.34.19/ yastuurdhvamadho vaa bheSajavegaM pravRttamajJatvaadvinihanti tasyopasaraNaM hRdi kurvanti doSaaH, tatra pradhaanamarmasantaapaadvedanaabhiratyarthaM piiDyamaano dantaan kiTakiTaayate &udgataakSo jihvaaM svaadati prataamyatyacetaazca bhavati, taM parivarjayanti muurkhaaH; tamabhyajya dhaanyasvedena svedayet, yaSTimadhukasiddhena ca tailenaanuvaasayet, zirovirecanaM caasmai tiikSNaM vidadhyaat, tato yaSTimadhukamizreNa taNDulaambunaa chardayet, yathaadoSocchraayeNa cainaM bastibhirupaacaret// SS4.34.20/ yastuurdhvamadho vaa pravRttadoSaH ziitaagaaramudakamanilamanyadvaa seveta, tasya doSaaH srotaHsvavaliiyamaanaa &ghaaniibhaavamaapannaa vaatamuutrazakRdgrahamaapaadya vibadhyante&, tasyaaTopo daaho jvaro vedanaazca tiivraa bhavanti; tamaazu vaamayitvaa praaptakaalaaM kriyaaM kurviita; adhobhaage tvadhobhaagadoSaharadravyaM saindhavaamlamuutrasaMsRSTaM virecanaaya paayayet, aasthaapanamanuvaasanaM ca yathaadoSaM vidadhyaat, yathaadoSamaahaarakramaM ca; ubhayatobhaage tuupadravavizeSaan yathaasvaM pratikurviita// SS4.34.21/ yaa tu virecane gudaparikartikaa tadvamane kaNThakSaNanaM, yadadhaH parisravaNaM sa uurdhvabhaage zleSmaprasekaH, yaa tvadhaaH pravaahikaa saa tuurdhvaM zuSkodgaaraa iti// SS4.34.22/ bhavati caatra yaastvetaa vyaapadaH proktaa daza paJca ca tattvataH/ etaa virekaatiyogaduryogaayogajaaH smRtaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane vamanavirecanavyaapaccikitsitaM naama catustriMzo+adhyaayaH//34// paJcatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.35.1/ athaato netrabastipramaaNapravibhaagacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.35.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.35.3/ tatra snehaadiinaaM karmaNaaM bastikarma pradhaanatamamaahuraacaaryaaH/ kasmaat anekakarmakaratvaadbasteH; iha khalu bastirnaanaavidhadravyasaMyogaaddoSaaNaaM saMzodhanasaMzamanasaMgrahaNaani karoti, kSiiNazukraM vaajiikaroti, kRzaM bRMhayati, sthuulaM karzayati, cakSuH priiNayati, valiipalitamapahanti, vayaH sthaapayati// SS4.35.4/ zariiropacayaM varNaM balamaarogyamaayuSaH/ kurute parivRddhiM ca bastiH samyagupaasitaH// SS4.35.5/ tathaa jvaraatiisaaratimirapratizyaayazirorogaadhimanthaarditaakSepakapakSaaghaataikaaGgasarvaaGgarogaadhmaanodarayonizuulazarkaraazuulavRddhyupadaMzaanaahamuutrakRcchragulmavaatazoNitavaatamuutrapuriiSodaavartazukraartavastanyanaazahRddhanumanyaagrahazarkaraazmariimuuDhagarbhaprabhRtiSu& caasyarthamupayujyate// SS4.35.6/ bhavati caatra bastirvaate ca pitte ca kaphe rakte ca zasyate/ saMsarge sannipaate ca bastireva hitaH sadaa// SS4.35.7/ tatra saaMvatsarikaaSTadviraSTavarSaaNaaM SaDaSTadazaaGgulapramaaNaani kaniSThikaanaamikaamadhyamaaGgulipariNaahaanyagre+adhyardhaaGguladvyaGgulaardhatRtiiyaaGgulasanniviSTakarNikaani kaGkazyenabarhiNapakSanaaDiitulyapravezaani mudgamaaSakalaayamaatrasrotaaMsi vidadhyaannetraaNi/ teSu caasthaapanadravyapramaaNamaaturahastasaMmitena prasRtena saMmitau prasRtau dvau catvaaro+aSTau ca vidheyaaH// SS4.35.8/ varSaantareSu& netraaNaaM bastimaanasya caiva hi/ vayobalazariiraaNi samiikSyotkarSayedvidhim&// SS4.35.9/ paJcaviMzateruurdhvaM dvaadazaaGgulaM, muule+aGguSThodarapariiNaaham, agre kaniSThikodarapariiNaaham, agre tryaGgulasanniviSTakarNikaM, gRdhrapakSanaaDiiMtulyapravezaM, kolaasthimaatrachidraM, klinnakalaayamaatrachidramityeke; sarvaaNi muule bastinibandhanaarthaM dvikarNikaani/ aasthaapanadravyapraNaaNaM tu vihitaM dvaadazaprasRtaaH/ saptatestuurdhvaM netrapramaaNametadeva, dravyapramaaNaM tu dviraSTavarSavat// SS4.35.10/ mRdurbastiH prayoktavyo vizeSaadbaalavRddhayoH/ tayostiikSNaH prayuktastu bastirhiMsyaad balaayuSii// SS4.35.11/ (&vraNanetramaSTaaGgulaM mudgavaahisrotaH; vraNamavekSya yathaasvaM snehakaSaaye vidadhiita//) SS4.35.12/ tatra netraaNi suvarNarajatataamraayoriitidantazRGgamaNitarusaaramayaani zlakSNaani dRDhaani gopucchaakRtiinyRjuuni guTikaamukhaani ca// SS4.35.13/ bastayazca &bandhyaa mRdavo naativahalaa dRDhaaH pramaaNavanto gomahiSavaraahaajorabhraaNaam// SS4.35.14/ netraalaabhe hitaa naaDii nalavaMzaasthisaMbhavaa/ bastyalaabhe hitaM carma suukSmaM vaa taantavaM ghanam// SS4.35.15/ bastiM nirupadigdhaM tu zuddhaM suparimaarjitam/ mRdvanuddhatahiinaM ca muhuH snehavimarditam// SS4.35.16/ netraamuule pratiSThaapya nyubjaM tu vivRtaananam/ baddhvaa lohena taptena carmasrotasi nirdahet// SS4.35.17/ parivartya tato bastiM baddhvaa guptaM nidhaapayet/ aasthaapanaM ca tailaM ca yathaavattena daapayet// SS4.35.18/ tatra dvividho bastiH nairuuhikaH, snaihikazca/ aasthaapanaM, niruuha ityanarthaantaraM; tasya vikalpo maadhutailikaH; tasya prayaayazabdo yaapano, yuktarathaH, siddhabastiriti/ sa doSanirharaNaacchariiraniirohaNaadvaa niruuhaH, bayaHsthaapanaadaayuHsthaapanaadvaa aasthaapanam/ maadhutailikavidhaanaM ca niruuhopakramacikitsite vakSyaamaH/ yathaapramaaNaguNavihitaH& snehabastivikalpo+anuvaasanaH paadaava(paadaapa)kRSTaH/ anuvasannapi na duSyatyanudivasaM vaa diiyata ityanuvaasanaH/ tasyaapi vikalpo+&ardhaardhamaatraavakRSTo+aparihaaryo maatraabastiriti// SS4.35.19/ niruuhaH zodhano lekhii snaihiko bRMhaNo mataH/ niruuhazodhitaanmaargaan samyak sneho+anugacchati/ apetasarvadoSaasu naaDiiSviva vahajjalam// SS4.35.20/ sarvadoSaharazcaasau zariirasya ca jiivanaH/ tasmaadvizuddhadehasya snehabastirvidhiiyate// SS4.35.21/ tatronmaadabhayazokapipaasaarocakaajiirNaarzaHpaaNDurogabhramamadamuurcchaacchardikuSThamehodarasthaulyazvaasakaasakaNThazoSazophopasRSTakSatakSiiNacatustrimaasagarbhiNiidurbalaagnyasahaa baalavRddhau ca vaatarogaadRte kSiiNaa naanuvaasyaa naasthaapayitavyaaH// SS4.35.22/ udarii ca pramehii ca kuSThii sthuulazca maanavaH/ avazyaM sthaapaniiyaaste naanuvaasyaaH kathaJcana// SS4.35.23/ asaadhyataa vikaaraaNaaM syaadeSaamanuvaasanaat/ asaadhyatve+api bhuuyiSThaM gaatraaNaaM sadanaM bhavet// SS4.35.24/ pakvaazaye tathaa zroNyaaM naabhyadhastaacca sarvataH/ samyakpraNihito bastiH sthaaneSveteSu tiSThati// SS4.35.25/ pakvaazayaadbastiviiryaM khairdehamanusarpati/ vRkSamuule niSiktaanaamapaaM viiryamiva drumam// SS4.35.26/ sa caapi sahasaa bastiH kevalaH samalo+api vaa/ pratyeti viiryaM tvanilairapaanaadyairviniiyate// SS4.35.27/ viiryeNa bastiraadatte doSaanaapaadamastakaat(n)/ pakvaazayastho+ambarago bhuumerarko rasaaniva// SS4.35.28/ sa kaTiipRSThakoSThasthaan viiryeNaaloDya saMcayaan/ utkhaatamuulaan harati doSaaNaaM saadhuyojitaH// SS4.35.29/ doSatrayasya yasmaacca prakope vaayuriizvaraH/ tasmaattasyaativRddhasya zariiramabhinighnataH// SS4.35.30/ vaayorviSahate vegaM naanyaa basterRte kriyaa/ pavanaaviddhatoyasya velaa vegamivodadheH// SS4.35.31/ zariiropacayaM varNaM balamaarogyamaayuSaH/ kurute parivRddhiM ca bastiH samyagupaasitaH// SS4.35.32/ ata uurdhvaM vyaapado vakSyaamaH/ tatra netraM vicalitaM, vivartitaM, paarzvaavapiiDitam, atyutkSiptam, avasannaM, tiryakprakSiptamiti SaT praNidhaanadoSaaH; atisthuulaM, karkazam, avanataM, &aNubhinnaM, sannikRSTaviprakRSTakarNikaM, suukSmaaticchidram, atidiirgham, &atihrasvam, asrimadityekaadaza netradoSaaH; bahalataa, alpataa, &sacchidrataa, prastiirNataa, durbaddhateti paJca bastidoSaaH; atipiiDitataa, zithilapiiDitataa, bhuuyo bhuuyo+avapiiDanaM, kaalaatikrama iti catvaaraH piiDanadoSaaH; aamataa, hiinataa, atimaatrataa, atiziitataa, atyuSNataa, atitiikSNataa, atimRdutaa, atisnigdhataa, atiruukSataa, atisaandrataa, atidravataa, ityekaadaza dravyadoSaaH; avaakziirSocchiirSanyubjottaanasaGkucitadehasthitadakSiNapaarzvazaayinaH pradaanamiti sapta zayyaadoSaaH; evametaazcatuzcatvaariMzadvyaapado vaidyanimittaaH/ aaturanimittaaH paJcadaza aaturopadravacikitsite vakSyante/ snehastvaSTabhiH kaaraNaiH pratihato na pratyaagacchati tribhirdoSaiH, azanaabhibhuuto, malavyaamizro, duuraanupraviSTo, asvinnasya, anuSNo, alpambhuktavato, alpazceti vaidyaaturanimittaa bhavanti/ ayogastuubhayoH, aadhmaanaM, parikartikaa, parisraavaH, pravaahikaa, hRdayopasaraNam, aGgapragraho, atiyogo, jiivaadaanamiti nava vyaapado vaidyanimittaa bhavanti// SS4.35.33/ bhavati caatra SaTsaptatiH samaasena vyaapadaH parikiirtitaaH/ taasaaM vakSyaami vijJaanaM siddhiM ca tadanantaram// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane netrabastipramaaNapravibhaagacikitstitaM naama paJcatriMzo+adhyaayaH//35// SaTtriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.36.1/ athaato netrabastivyaapaccikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.36.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.36.3/ atha netre vicalite tathaa caiva vivartite/ gude kSataM rujaa vaa syaattatra sadyaHkSatakriyaaH// SS4.36.4/ atyutkSipte+avasanne ca netre paayau bhavedrujaa/ vidhiratraapi pittaghnaH kaaryaH snehaizca secanam// SS4.36.5/ tiryakpraNihite netre tathaa paarzvaavapiiDite/ mukhasyaavaraNaadbastirna samyak pratipadyate/ Rju netraM vidheyaM syaattatra samyagvijaanataa// SS4.36.6/ atisthuule karkaze ca netre+astrimati& gharSaNaat/ gude bhavet kSataM ruk ca saadhanaM tasya puurvavat// SS4.36.7/ &aasannakarNike netre bhinne+aNau vaa+apyapaarthakaH/ avaseko bhavedbastestasmaaddoSaan vivarjayet// SS4.36.8/ prakRSTakarNike raktaM gudamarmaprapiiDanaat/ kSaratyatraapi pittaghno vidhirbastizca picchilaH// SS4.36.9/ hrasve tvaNusrotasi ca klezo bastizca puurvavat/ pratyaagacchaMstataH kuryaadrogaan bastivighaatajaan// SS4.36.10/ diirghe mahaasrotasi ca jJeyamatyavapiiDavat/ prastiirNe bahale caapi bastau durbaddhadoSavat// SS4.36.11/ bastaavalpe+alpataa vaa+api dravyasyaalpaa guNaa mataaH/ durbaddhe &caaNubhinne ca vijJeyaM bhinnanetravat// SS4.36.12/ atiprapiiDito bastiH prayaatyaamaazayaM& tataH/ vaaterito naasikaabhyaaM mukhato vaa prapadyate// SS4.36.13/ tatra tuurNaM galaapiiDaM kuryaaccaapyavadhuunanam/ ziraHkaayavirekau ca tiikSNau sekaaMzca ziitalaan// SS4.36.14/ zanaiH prapiiDito bastiH pakvaadhaanaM ca gacchati/ na ca saMpaadayatyarthaM tasmaadyuktaM prapiiDayet// SS4.36.15/ bhuuyo bhuuyo+avapiiDena vaayurantaH prapiiDyate/ tenaadhmaanaM rujazcograa yathaasvaM tatra bastayaH// SS4.36.16/ kaalaatikramaNaat klezo vyaadhizcaabhipravardhate/ tatra vyaadhibalaghnaM tu bhuuyo bastiM nidhaapayet// SS4.36.17/ godopadehazophau tu sneho+apakvaH karoti hi/ tatra saMzodhano bastirhitaM caapi virecanam// SS4.36.18/ hiinamaatraavubhau bastii naatikaaryakarau matau/ atimaatrau tathaa++aanaahaklamaatiisaarakaarakau// SS4.36.19/ muurcchaaM &daahamatiisaaraM pittaM caatyuSNatiikSNakau/ mRduziitaavubhau vaatavibandhaadhmaanakaarakau// SS4.36.20/ tatra hiinaadiSu hitaH pratyaniikaH kriyaavidhiH/ gudabastyupadehaM tu kuryaat saandro niruuhaNaH// SS4.36.21/ pravaahikaaM vaa janayettanuralpaguNaavahaH/ tatra saandre tanuM bastiM tanau saandraM ca daapayet// SS4.36.22/ snigdho+atijaaDyakRdruukSaH stambhaadhmaanakRducyate/ bastiM ruukSamatisnigdhe snigdhaM ruukSe ca daapayet// SS4.36.23/ atipiiDitavaddoSaan viddhi& caapyavaziirSake/ ucchiirSake samunnaahaM bastiH kuryaacca mehanam// SS4.36.24/ tatrottaro hito bastiH susvinnasya& sukhaavahaH/ nyubjasya bastirnaapnoti pakvaadhaanaM vimaargagaH// SS4.36.25/ hRdgudaM baadhate caatra vaayuH koSThamathaapi ca/ uttaanasyaavRte maarge bastirnaantaH prapadyate// SS4.36.26/ netrasaMvejanabhraanto vaayuzcaantaH prakupyati/ dehe saGkucite dattaH sakthnorapyubhayostathaa// SS4.36.27/ na samyaganilaaviSTo bastiH pratyeti dehinaH/ sthitasya bastirdattastu kSipramaayaatyavaaGmukhaH// SS4.36.28/ na caazayaM tarpayati tasmaannaarthakaro hi saH/ naapnoti bastirdattastu kRtsnaM pakvaazayaM punaH// SS4.36.29/ dakSiNaazritapaarzvasya vaamapaarzvaanugo yataH&/ nyubjaadiinaaM pradaanaM ca basternaiva prazasyate// SS4.36.30/ &pazcaadanilakopo+atra yathaasvaM tatra kaarayet/ vyaapadaH snehabastestu vakSyante &taccikitsite// SS4.36.31/ ayogaadyaastu vakSyaami vyaapadaH sacikitsitaaH/ anuSNo+alpauSadho hiino bastirnaiti prayojitaH// SS4.36.32/ viSTambhaadhmaanazuulaizca tamayogaM pracakSate/ tatra tiikSNo hito bastistiikSNaM caapi virecanam// SS4.36.33/ sazeSaanne+athavaa bhukte bahudoSe ca yojitaH/ atyaazitasyaatibahurbastirmandoSNa eva ca// SS4.36.34/ anuSNalavaNasneho hyatimaatro+athavaa punaH/ tathaa bahupuriiSaM ca kSipramaadhmaapayennaram// SS4.36.35/ hRtkaTiipaarzvapRSTheSu zuulaM tatraatidaaruNam/ tatra tiikSNataro bastirhitaM caapyanuvaasanam// SS4.36.36/ atitiikSNotilavaNo ruukSo bastiH prayojitaH/ sapittaM kopayedvaayuM kuryaacca parikartikaam// SS4.36.37/ naabhibastigudaM tatra chinattiivaatidehinaH/ picchaabastirhitastasya snehazca madhuraiH zRtaH// SS4.36.38/ atyamlalavaNastiikSNaH parisraavaaya kalpate/ daurbalyamaGgasaadazca jaayate tatra dehinaH// SS4.36.39/ parisravettataH pittaM daahaM saJjanayedgude/ picchaabastirhitastatra bastiH kSiiraghRtena ca// SS4.36.40/ pravaahikaa bhavettiikSNaanniruuhaat saanuvaasanaat/ sadaahazuulaM kRcchreNa kaphaasRgupavezyate// SS4.36.41/ picchaabastirhitastatra payasaa caiva bhojanam/ sarpirmadhurakaiH siddhaM tailaM caapyanuvaasanam// SS4.36.42/ atitiikSNo niruuho vaa savaate caanuvaasanaH/ hRdayasyopasaraNaM kurute vaa savaate caanuvaasanaH// SS4.36.43/ doSaistatra rujastaastaa mado muurcchaa+aGgagauravam/ sarvadoSaharaM bastiM zodhanaM tatra daapayet// SS4.36.44/ ruuksasya bahuvaatasya tathaa duHzaayitasya ca/ bastiraGgagrahaM kuryaadruukso mRdvalpabheSajaH// SS4.36.45/ tatraaGgasaadaH prastambho jRmbhodveSTanavepakaaH/ parvabhedazca tatreSTaaH svedaabhyaJjanabastayaH// SS4.36.46/ atyuSNatiikSNo+atibahurdatto+atisveditasya ca/ alpadoSasya vaa bastiratiyogaaya kalpate// SS4.36.47/ virecanaatiyogena samaanaM tasya lakSaNam/ picchaabastiprayogazca tatra ziitaH sukhaavahaH// SS4.36.48/ atiyogaat paraM yatra jiivaadaanaM viriktavat/ deyastatra hitazcaapsu picchaabastiH sazoNitaH// SS4.36.49/ navaitaa vyaapado yaastu niruuhaM pratyudaahRtaaH/ snehabastiSvapi hi taa vijJeyaaH kuzalairiha// SS4.36.50/ ityuktaa vyaapadaH sarvaaH salakSaNacikitsitaaH/ bhiSajaa ca tathaa kaaryaM yathaitaa na bhavanti hi// SS4.36.51/ paksaadvireko vaantasya &tatazcaapi niruuhaNam/ sadyo niruuDho+anuvaasyaH saptaraatraadvirecitaH// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane netrabastivyaapaccikitsitaM naama SaTtriMzo+adhyaayaH//36// saptatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.37.1/ athaato+anuvaasanottarabasticikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.37.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.37.3/ virecanaat saptaraatre gate jaatabalaaya vai/ kRtaannaayaanuvaasyaaya samyagdeyo+anuvaasanaH// SS4.37.4/ yathaavayo niruuhaaNaaM yaa maatraaH parikiirtitaaH/ paadaavakRSTaastaaH kaaryaaH snehabastiSu dehinaam// SS4.37.5/ utsRSTaanilaviNmuutre nare bastiM vidhaapayet/ etairhi vihataH sneho naivaantaH pratipadyate// SS4.37.6/ snehavastirvidheyastu naavizuddhasya dehinaH/ snehaviiryaM tathaa datte dehaM caanuvisarpati// SS4.37.7/ ata uurdhvaM pravakSyaami tailaaniiha yathaakramam/ paanaanvaasananasyeSu yaani hanyurgadaan bahuun// SS4.37.8/ zaTiipuSkarakRpNaahvaamadanaamaradaarubhiH/ zataahvaakuSThayaSTyaahvavacaabilvahutaazanaiH// SS4.37.9/ supiSTairdviguNakSiiraM tailaM toyacaturguNam/ paktvaa bastau vidhaatavyaM muuDhavaataanulomanam// SS4.37.10/ arzaaMsi grahaNiidoSamaanaahaM viSamajvaram/ kaThyuurupRSThakoSThasthaan vaatarogaaMzca naazayet// SS4.37.11/ vacaapuSkarakuSThailaamadanaamarasindhujaiH/ kaakoliidvayayaSTyaahvamedaayugmanaraadhipaiH// SS4.37.12/ paaThaajiivakajiivantiibhaargiicandanakaTophalaiH/ saralaagurubilvaambuvaajigandhaagnivRddhibhiH// SS4.37.13/ viDaGgaaragvadhazyaamaatrivRnmaagadhikardhibhiH/ piSTaistailaM pacet kSiirapaJcamuularasaanvitam// SS4.37.14/ gulmaanaahaagniSaGgaarzograhaNiimuutrasaGginaam/ anvaasasnavidhau yuktaM zasyate+anilarogiNaam// SS4.37.15/ citrakaativiSaapaaThaadantiibilvavacaamipaiH/ saralaaMzumatiiraasnaaniiliniicaturaGgulaiH// SS4.37.16/ cavyaajamodakaakoliimedaayugmasuradrumaiH/ jiivakarSabhavarSaabhuuvastagandhaazataahvayaiH// SS4.37.17/ reNvazvagandhaamaJjiSThaazaTiipuSkarataskaraiH/ sakSiiraM vipacettailaM maarutaamayanaazanam// SS4.37.18/ gRdhrasiikhaJjakubjaaThyamuutrodaavartarogiNaam/ zasyate+alpabalaagniinaaM bastaavaazu niyojitam// SS4.37.19/ bhuutikairaNDavarSaabhuuraasnaavRSakarohiSaiH/ dazamuulasahaabhaargiiSaDgranthaamaradaarubhiH// SS4.37.20/ balaanaagabalaamuurvaavaajigandhaamRtaadvayaiH/ sahaacaravariivizvaakaakanaasaavidaaribhiH// SS4.37.21/ yavamaaSaatasiikolakulatthaiH kvathitaiH zRtam/ jiivaniiyapratiivaapaM tailaM kSiiracaturguNam/ SS4.37.22/ jaGghorutrikapaarzvaaMsabaahumanyaaziraHsthitaan/ hanyaadvaatavikaaraaMstu bastiyogairniSevitam// SS4.37.23/ jiivantyatibalaamedaakaakoliidvayajiivakaiH/ RSabhaativiSaakRSNaakaakanaasaavacaamaraiH// SS4.37.24/ raasnaamadanayaSTyaahvasaralaabhiirucandanaiH/ svayaGguptaazaTiizRGgiikalasiisaarivaadvayaiH// SS4.37.25/ piSTaistailaghRtaM pakvaM kSiireNaaSTaguNena tu/ taccaanuvaasane deyaM zukraagnibalavardhanam// SS4.37.26/ bRMhaNaM vaatapittaghnaM gulmaanaahaharaM param/ nasye paane ca saMyuktamuurdhvajatrugadaapaham// SS4.37.27/ madhukoziirakaazmaryakaTukotpalacandanaiH/ zyaamaapadmakajiimuutazakraahvaativiSaambubhiH// SS4.37.28/ tailapaadaM pacet sarpiH payasaa+aSTaguNena ca/ nyagrodhaadigaNakvaathayuktaM bastiSu yojitam// SS4.37.29/ daahaasRgdaraviisarpavaatazoNitavidradhiin/ pittaraktajvaraadyaaMzca hanyaat pittakRtaan gadaan// SS4.37.30/ mRNaalotpalazaaluukasaarivaadvayakezaraiH/ candanadvayabhuunimbapadmabiijakaserukaiH// SS4.37.31/ paTolakaTukaaraktaagundraaparpaTavaasakaiH/ piSTaistailaghRtaM& pakvaM tRNamuularasena ca// SS4.37.32/ kSiiradviguNasMyuktaM bastikarmaNi yojitam/ nasye+abhyaJjanapaane vaa hanyaat pittagadaan bahuun// SS4.37.33/ triphalaativiSaamuurvaatrivRccitrakavaasakaiH/ nimbaaragvadhaSaTgranthaasaptaparNanizaadvayaiH// SS4.37.34/ guDuuciindrasuraakRSNaakuSThasarSapanaagaraiH/ tailamebhiH samaiH pakvaM surasaadirasaaplutam// SS4.37.35/ paanaabhyaJjanagaNDuuSanasyabastiSu yojitam/ sthuulataalasyakaNDvaadiin jayetkaphakRtaan gadaan// SS4.37.36/ paaThaajamodaazaarGgeSTaapippaliidvayanaagaraiH/ saralaagurukaaliiyabhaargiicavyaamaradrumaiH// SS4.37.37/ maricailaabhayaakaTviizaTiigranthikakaTphalaiH/ tailameraNDatailaM vaa pakvamebhiH &samaayutam// SS4.37.38/ valliikaNTakamuulaabhyaaM kvaathena dviguNena ca/ hanyaadanvaasanairdattaM sarvaan kaphakRtaan gadaan// SS4.37.39/ viDaGgodiicyasindhuutthazaTiipuSkaracitrakaiH/ kaTphalaativiSaabhaargiivacaakuSThasuraahvayaiH// SS4.37.40/ medaamadanayaSTyaahvazyaamaaniculanaagaraiH/ zataahvaaniiliniiraasnaakalasiivRSareNubhiH// SS4.37.41/ bilvaajamodakRSNaahvaadantiicavyanaraadhipaiH/ tailameraNDatailaM vaa muSkakaadirasaaplutam// SS4.37.42/ pliihodaavartavaataasRggulmaanaahakaphaamayaan/ pramehazarkaraarzaaMsi hanyaadaazvanuvaasanaiH// SS4.37.43/ azuddhamapi vaatena kevalenaatipiiDitam/ ahoraatrasya kaaleSu sarveSvevaanuvaasayet// SS4.37.44/ ruukSasya bahuuvaatasya dvau triinapyanuvaasanaan/ dattvaa snigdhatanuM jJaatvaa tataH pazcaanniruuhayet// SS4.37.45/ asnigdhamapi vaatena kevalenaatipiiDitam/ snehapragaaDhairmatimaanniruuhaiH samupaacaret// SS4.37.46/ atha samyaGgiruuDhaM tu vaataadiSvanuvaasayet/ bilvayaSTyaahvamadanaphalatailairyathaakramam// SS4.37.47/ raatrau bastiM na dadyaattu doSotklezo hi raatrijaH/ snehaviiryayutaH kuryaadaadhmaanaM gauravaM jvaram// SS4.37.48/ ahni sthaanasthite doSe vahnau caannarasaanvite/ sphuTasrotomukhe dehe snehaujaH parisarpati// SS4.37.49/ pitte+adhike kaphe kSiiNe ruukSe vaatarugardite/ nare raatrau tu daatavyaM kaale coSNe+anuvaasanam// SS4.37.50/ uSNe pittaadhike vaa+api divaa daahaadayo gadaaH/ saMbhavanti &yatastasmaat pradoSe yojayedbhiSak// SS4.37.51/ ziite vasante ca divaa griiSmapraavRGghanaatyaye/ snehyo dinaante paanoktaan doSaan parijihiirSataa// SS4.37.52/ ahoraatrasya kaaleSu sarveSvevaanilaadhikam/ tiivraayaaM ruji jiirNaannaM bhojayitvaa+anuvaasayet// SS4.37.53/ na caabhuktavataH snehaH praNidheyaH kathaJcana/ zuddhatvaacchuunyakoSThasya sneha uurdhvaM samutpatet// SS4.37.54/ sadaa+anuvaasayeccaapi bhojayitvaa++aardrapaaNinam/ jvaraM vidagdhabhuktasya kuryaat snehaH prayojitaH// SS4.37.55/ na caatisnigdhamazanaM bhojayitvaa+anuvaasayet/ madaM muurcchaaM ca janayed dvidhaa snehaH prayojitaH// SS4.37.56/ ruukSaM bhuktavato hyannaM balaM varNaM ca haapayet/ yuktasnehamato jantuM bhojayitvaa+anuvaasayet// SS4.37.57/ yuuSakSiirarasaistasmaadyathaavyaadhi samiikSya vaa/ yathocitaat paadahiinaM bhojayitvaa+anuvaasayet// SS4.37.58/ athaanuvaasyaM svabhyaktamuSNaambusveditaM zanaiH/ bhojayitvaa yathaazaastraM kRtacaGkramNaM tataH// SS4.37.59/ visRjya ca zakRnmuutraM yojayet snehabastinaa/ praNidhaanavidhaanaM tu niruuhe saMpravakSyate// SS4.37.60/ tataH praNihitasneha uttaano vaakzataM bhavet/ prasaaritaiH sarvagaatraistathaa viiryaM visarpati// SS4.37.61/ taaDayettalayorenaM triiMstriin vaaraaJchanaiH zanaiH/ sphicozcainaM tataH zayyaaM triin vaaraanutkSipettataH// SS4.37.62/ evaM praNihite bastau mandaayaaso+atha mandavaak/ svaastiirNe zayane kaamamaasiitaacaarike rataH// SS4.37.63/ sa tu saindhavacuurNena &zataahvena ca yojitaH/ deyaH sukhoSNazca tathaa nireti sahasaa sukham// SS4.37.64/ yasyaanuvaasano dattaH sakRdanvakSamaavrajet/ atyauSNyaadatitaikSNyaadvaa vaayunaa vaa prapiiDitaH// SS4.37.65/ savaato+adhikamaatro vaa gurutvaadvaa sabheSajaH/ tasyaanyo+alpataro deyo na hi snihyatyatiSThati// SS4.37.66/ viSTabdhaanilaviNmuutraH snehahiine+anuvaasane&/ daahaklamapravaahaartikarazcaatyanuvaasanaH// SS4.37.67/ saanilaH sapuriiSazca snehaH pratyeti yasya tu/ oSacoSau vinaa ziighraM sa samyaganuvaasitaH// SS4.37.68/ jiirNaannamatha saayaahne snehe pratyaagate punaH/ laghvannaM bhojayet kaamaM diiptaagnistu naro yadi// SS4.37.69/ praataruSNodakaM &deyaM dhaanyanaagarasaadhitam/ tenaasya diipyate vahnirbhaktaakaaGkSaa ca jaayate// SS4.37.70/ snehabastikrameSvevaM vidhimaahurmaniiSiNaH/ anena vidhinaa SaD vaa sapta vaa+aSTau navaiva vaa// SS4.37.71/ vidheyaa bastayasteSaamantaraa tu niruuhaNam/ dattastu prathamo bastiH snehayedbastivaGkSaNau// SS4.37.72/ samyagdatto dvitiiyastu muurdhasthamanilaM jayet/ janayedbalavarNau ca tRtiiyastu prayojitaH// SS4.37.73/ rasaM caturtho raktaM tu paJcamaH snehayettathaa/ SaSThastu snehayenmaaMsaM medaH saptama eva ca// SS4.37.74/ aSTamo navamazcaasthi majjaanaM ca yathaakramam/ evaM zukragataan doSaan dviguNaH saadhu saadhayet// SS4.37.75/ aSTaadazaaSTaadazakaan bastiinaaM yo niSevate/ yathokena vidhaanena parihaarakrameNa ca// SS4.37.76/ sa kuJjarabalo+azvasya javaistulyo+amaraprabhaH/ viitapaapmaa zrutadharaH sahasraayurnaro bhavet// SS4.37.77/ snehabastiM niruuhaM vaa naikamevaatiziilayet/ snehaadagnivadhotklezau niruuhaat pavanaadbhayam// SS4.37.78/ tasmaanniruuDho+anuvaasyo niruuhyazcaanuvaasitaH/ naivaM pittakaphotklezau syaataaM na pavanaadbhayam// SS4.37.79/ ruukSaaya bahuvaataaya snehavastiM dine dine/ dadyaadvaidyastato+anyeSaamagnyaabaadhabhayaattryahaat// SS4.37.80/ sneho+alpamaatro ruukSaaNaaM diirghakaalamanatyayaH/ tathaa niruuhaH snigdhaanaamalpamaatraH prazasyate// SS4.37.81/ ata uurdhvaM pravakSyaami vyaapadaH snehabastijaaH/ balavanto yadaa doSaaH koSThe syuranilaadayaH// SS4.37.82/ alpaviiryaM tadaa snehamabhibhuuya pRthagvidhaan/ kurvantyupadravaan snehaH sa caapi na nivartate// SS4.37.83/ tatra vaataabhibhuute tu snehe mukhakaSaayataa/ jRmbhaa vaatarujastaastaa vepathurviSamajvaraH// SS4.37.84/ pittaabhibhuute snehe tu mukhasya kaTutaa bhavet/ &daahastRSNaa jvaraH svedo netramuutraaGgapiitataa// SS4.37.85/ zleSmaabhibhuute snehe tu praseko madhuraasyataa/ gauravaM chardirucchvaasaH kRcchraacchiitajvaro+aruciH// SS4.37.86/ tatra doSaabhibhuute tu snehe bastiM nidhaapayet/ yathaasvaM doSazamanaanyupayojyaani yaani ca// SS4.37.87/ atyaazite+annaabhibhavaat sneho naiti yadaa tadaa/ gururaamaazayaH zuulaM vaayozcaapratisaMcaraH// SS4.37.88/ hRtpiiDaa mukhavairasyMa zvaaso muurcchaa bhramo+aruciH/ tatraapatarpaNasyaante diipano vidhiriSyate// SS4.37.89/ azuddhasya malonmizraH sneho naiti yadaa punaH/ tadaa+aGgasadanaadhmaane zvaasaH zuulaM ca jaayate// SS4.37.90/ pakvaazayagurutvaM ca tatra dadyaanniruuhaNam/ tiikSNaM tiikSNauSadhaireva siddhaM caapyanuvaasanam// SS4.37.91/ zuddhasya duuraanusRte snehe snehasya darzanam/ gaatreSu sarvendriyaaNaamupalepo+avasaadanam// SS4.37.92/ snehagandhi mukhaM caapi kaasazvaasaavarocakaH/ atipiiDitavattatra siddhiraasthaapanaM tathaa// SS4.37.93/ asvinnasyaavizuddhasya sneho+alpaH saMprayojitaH/ ziito mRduzca naabhyeti tato mandaM &pravaahate// SS4.37.94/ vibandhagauravaadhmaanazuulaaH pakvaazayaM prati/ tatraasthaapanamevaazu prayojyaM saanuvaasanam// SS4.37.95/ alpaM bhuktavato+alpo hi sneho mandaguNastathaa/ datto naiti klamotklezau bhRzaM caaratimaavahet// SS4.37.96/ tatraapyaasthaapanaM kaaryaM zodhaniiyena bastinaa/ (anvaasanaM ca snehena zodhaniiyena zasyate&)// SS4.37.97/ ahoraatraadapi snehaH pratyaagacchanna duSyati/ kuryaadbastiguNaaMzcaapi jiirNastvalpaguNo bhavet// SS4.37.98/ yasya nopadravaM kuryaat snehabastiraniHsRtaH/ sarvo+alpo vaa++aavRto raukSyaadupekSyaH sa vijaanataa// SS4.37.99/ anaayaantaM tvahoraatraat snehaM saMzodhanairharet/ snehabastaavanaayaate naanyaH sneho vidhiiyate// SS4.37.100/ ityuktaa vyaapadaH sarvaa salakSaNacikitsitaaH/ basteruttarasaMjJasya vidhiM vakSyaamyataH param// SS4.37.101/ caturdazaaGgulaM netramaaturaaGgulasaMmitam/ &maalatiipuSpavRntaagraM chidraM sarSapanirgamam// SS4.37.102/ snehapramaaNaM paramaM prakuJcazcaatra kiirtitaH/ paJcaviMzaadadho maatraaM vidadhyaadbuddhikalpitam// SS4.37.103/ niviSTakarNikaM madhye naariiNaaM caturaGgule/ muutrasrotaHpariiNaahaM mudgavaahi dazaaGgulam// SS4.37.104/ meDhraayaamasamaM kecidicchanti khalu tadvidaH/ taasaamapatyamaarge tu nidadhyaaccaturaGgulam// SS4.37.105/ dvyaGgulaM muutramaarge tu kanyaanaaM tvekamaGgulam/ vidheyaM caaGgulaM taasaaM vidhivadvakSyate yathaa// SS4.37.106/ snehasya prasRtaM caatra svaaGguliimuulasaMmitam/ deyaM pramaaNaM paramamarvaag buddhivikalpitam// SS4.37.107/ aurabhraH zaukaro vaa+api bastiraajazca puujitaH/ tadalaabhe prayuJjiita galacarma tu pakSiNaam// SS4.37.108/ (tasyaalaabhe dRteH paado mRducarma tato+api vaa&)/ athaaturamupasnigdhaM svinnaM prazithilaazayam// SS4.37.109/ yavaaguuM saghRtakSiiraaM piitavantaM yathaabalam/ niSaNNamaajaanusame piiThe sopaazraye samam// SS4.37.110/ svabhyaktabastimuurdhaanaM tailenoSNena maanavam/ tataH samaM sthaapayitvaa naalamasya praharSitam// SS4.37.111/ puurvaM zalaakayaa+anviSya tato netramanantaram/ zanaiH zanairghRtaabhyaktaM vidadhyaadaGgulaani SaT// SS4.37.112/ meDhrayaamasamaM kecidicchanti praNidhaanakam/ tato+avapiiDayedbastiM zanairnetraM ca nirharet// SS4.37.113/ tataH pratyaagatasnehamaparaahNe vicakSaNaH/ bhojayet payasaa &maatraaM yuuSeNaatha rasena vaa// SS4.37.114/ anena vidhinaa dadyaadbastiiMstriiMzcaturo+api vaa/ uurdhvajaanvai striyai dadyaaduttaanaayai vicakSaNaH// SS4.37.115/ samyak prapiiDayedyoniM dadyaat sumRdupiiDitam/ trikarNikena netreNa dadyaadyonimukhaM prati// SS4.37.116/ garbhaazayavizuddhyarthaM snehena dviguNena tu/ &kvaathapramaaNaM prasRtaM striyaa dviprasRtaM bhavet// SS4.37.117/ kanyetarasyaaH kanyaayaastadvadbastipramaaNakam/ apratyaagacchati bhiSag bastaavuttarasaMjJite// SS4.37.118/ bhuuyo bastiM nidadhyaattu saMyuktaM zodhanairgaNaiH/ gude vartiM nidadhyaadvaa zodhanadravyasaMbhRtaam// SS4.37.119/ pravezayedvaa matimaan bastidvaaramathaiSaNiim/ piiDayedvaa+apyadho naabherbalenottaramuSTinaa// SS4.37.120/ aaragvadhasya patraistu nirguNDyaaH svarasena ca/ kuryaadgomuutrapiSTeSu vartiirvaa+api sasaindhavaaH// SS4.37.121/ mudgailaasarSapasamaaH pravibhajya vayaaMsi tu/ basteraagamanaarthaaya taa nidadhyaachalaakayaa// SS4.37.122/ aagaaradhuumabRhatiipippaliiphalasaindhavaiH/ kRtaa vaa zuktagomuutrasuraapiSTaiH sanaagaraiH// SS4.37.123/ anuvaasanasiddhiM ca viikSya karma prayojayet/ zarkaraamadhumizreNa ziitena madhukaambunaa// SS4.37.124/ dahyamaane tadaa bastau dadyaadbastiM vicakSaNaH/ kSiiravRkSakaSaayeNa payasaa ziitalena ca// SS4.37.125/ zukraM duSTaM zoNitaM caaGganaanaaM puSpodrekaM tasya naaNaM ca kaSTam/ muutraaghaataanmuutradoSaan pravRddhaan yonivyaadhiM saMsthitiM caaparaayaaH// SS4.37.126/ zukrotsekaM zarkaraamazmariiM ca zuulaM bastau vaGkSaNe mehane ca/ ghoraananyaan bastijaaMzcaapi rogaan hitvaa mehaanuttaro hanti bastiH// SS4.37.127/ samyagdattasya liGgaani vyaapadaH krama eva ca/ basteruttarasaMjJasya samaanaM snehabastinaa// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane+anuvaasanottarabasticikitsitaM naama saptaviMzo+adhyaayaH//37// aSTatriMzattamo+adhyaayaH/ SS4.38.1/ athaato niruuhakramacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.38.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.38.3/ athaanuvaasitamaasthaapayet; svabhyaktasvinnazariiramutsRSTabahirvegamavaate zucau vezmani madhyaahne pratataayaaM zayyaayaamadhaHsuparigrahaayaaM zroNipradezaprativyuuDhaayaamanupadhaanaayaaM vaamapaarzvazaayinamaakuJcitadakSiNasakthimitaraprasaaritasakthiM sumanasaM jiirNaannaM vaagyataM suniSaNNadehaM viditvaa, tato vaamapaadasyopari netraM kRtvetarapaadaaGguSThaaGgulibhyaaM karNikaamupari niSpiiDya, savyapaaNikaniSThikaanaamikaabhyaaM bastermukhaardhaM saGkocya, madhyamaapradezinyaGguSThairardhaM& tu vivRtaasyaM kRtvaa, bastaavauSadhaM prakSipya, dakSiNahastaaGguSThena pradeziniimadhyamaabhyaaM caanusiktamanaayatamabudbudamasaGkucitamavaatamauSadhaasannamupasaMgRhya&, punarupari taditareNa gRhiitvaa dakSiNenaavasiJcet, tataH suutreNaivauSadhaante dvistrirvaa++aaveSTya badhniiyaat, atha dakSiNenottaanena paaNinaa bastiM gRhiitvaa vaamahastamadhyamaaGgulipradeziniibhyaaM netramupasaMgRhyaaGguSTena netradvaaraM pidhaaya, ghRtaabhyaktaagranetraM ghRtaaktamupaadaaya prayacchedanupRSThavaMzaM samamunmukhamaakarNikaM netraM praNidhatsveti bruuyaat// SS4.38.4/ bastiM savye kare kRtvaa dakSiNenaavapiiDayet/ ekenaivaavapiiDena na drutaM na vilambitam// SS4.38.5/ tato netramapaniiya triMzanmaatraaH &piiDanakaalaadupekSyottiSThetyaaturaM bruuyaat/ athaaturamupavezayedutkuTukaM& bastyaagamanaartham/ niruuhapratyaagamanakaalastu muhuurto bhavati// SS4.38.6/ anena vidhinaa bastiM dadyaadbastivizaaradaH/ dvitiiyaM vaa tRtiiyaM vaa caturthaM vaa yathaarthataH// SS4.38.7/ samyaGniruuDhaliGge tu praaote bastiM nivaarayet/ vizeSaat sukumaaraaNaaM hiina eva kramo hitaH// SS4.38.8/ api hiinakramaM kuryaanna tu kuryaadatikramam/ yasya &syaadbastiralpo+alpavego hiinamalaanilaH// SS4.38.9/ durniruuDhaH sa vijJeyo muutraartyarucijaaDyavaan/ yaanyeva praaGmayoktaani liGgaanyativirecite// SS4.38.10/ taanyevaatiniruuDhe+api vijJeyaani vipazcitaa/ yasya krameNa gacchanti viTpittakaphavaayavaH// SS4.38.11/ laaghavaM copajaayeta suniruuDhaM tamaadizet/ suniruuDhaM tato jantuM snaatavantaM tu bhojayet&// SS4.38.12/ pittazleSmaanilaaviSTaM kSiirayuuSarasaiH kramaat/ sarvaM vaa jaaGgalarasairbhojayedavikaaribhiH// SS4.38.13/ tribhaagahiinamardhaM vaa hiinamaatramathaapi vaa/ yathaagnidoSaM maatreyaM bhojanasya vidhiiyate// SS4.38.14/ anantaraM tato yuJjyaadyathaasvaM snehabastinaa/ viviktataa manastuSTiH snigdhataa vyaadhinigrahaH// SS4.38.15/ aasthaapanasnehabastyoH samyagdaane tu lakSaNam/ tadahastasya pavanaadbhayaM balavadiSyate// SS4.38.16/ rasaudanastena zastastadahazcaanuvaasanam/ pazcaadagnibalaM matvaa pavanasya ca ceSTitam// SS4.38.17/ annopastambhite koSThe snehabastirvidhiiyate/ anaayaantaM muhuurtaattu niruuhaM zodhanairharet// SS4.38.18/ tiikSNairniruuhairmatimaan kSaaramuutraamlasaMyutaiH/ viguNaanilaviSTabdhaM ciraM tiSThanniruuhaNam// SS4.38.19/ zuulaaratijvaraanaahaanmaraNaM vaa pravartayet/ natu bhuktavato deyamaasthaapanamiti sthitiH// SS4.38.20/ visuucikaaM vaa janayecchadiM vaa+api sudaaruNaam/ kopayet sarvadoSaan vaa tasmaaddadyaadabhojine// SS4.38.21/ jiirNaannasyaazaye doSaaH puMsaH pravyaktimaagataaH/ niHzeSaaH sukhamaayaanti bhojanenaaprapiiDitaaH// SS4.38.22/ navaa++aasthaapanavikSiptamannamagniH pradhaavati/ tasmaadaasthaapanaM deyaM niraahaaraaya jaanataa// SS4.38.23/ aavasthikaM kramaM caapi buddhvaa kaaryaM niruuhaNam/ male+apakRSTe doSaaNaaM balavattvaM na vidyate// SS4.38.24/ kSiiraaNyamlaani muutraaNi snehaaH kvaathaa rasaastathaa/ lavaNaani phalaM kSaudraM zataahvaa sarSapaM vacaa// SS4.38.25/ elaa trikaTukaM raasnaa saralo devadaaru ca/ rajanii madhukaM hiGgu kuSThaM saMzodhanaani ca// SS4.38.26/ kaTukaa zarkaraa mustamuziiraM candanaM zaTii/ maJjiSThaa madanaM caNDaa traayamaaNaa rasaaJjanam// SS4.38.27/ bilvamadhyaM yavaanii ca phalinii zakrajaa yavaaH/ kaakolii kSiirakaakolii jiivakarSabhakaavubhau// SS4.38.28/ tathaa medaa mahaamedaa RddhirvRddhirmadhuulikaa/ niruuheSu yathaalaabhameSa vargo vidhiiyate// SS4.38.29/ svasthe kvaathasya &catvaaro bhaagaaH snehasya paJcamaH/ kuddhe+anile caturthastu SaSThaH pitte kaphe+aSTamaH// SS4.38.30/ sarveSu caaSTamo bhaagaH kalkaanaaM lavaNaM punaH/ kSaudraM muutraM phalaM kSiiramamlaM maaMsarasaM tathaa// SS4.38.31/ yuktyaa prakalpayeddhiimaan niruuh kalpanaa tviyam// SS4.38.32/ kalkasnehakaSaayaaNaamavivekaadbhiSagvaraiH/ &basteH sukalpanaa proktaa tasya daanaM yathaarthakRt// SS4.38.33/ dattvaa++aadau saindhavasyaakSaM madhunaH prasRtadvayam/ paatre talena mathniiyaattadvat &snehaM zanaiH zanaiH// SS4.38.34/ samyak sumathite dadyaat phalakalkamataH param/ tato yathocitaan kalkaan bhaagaiH svaiH zlakSNapeSitaan// SS4.38.35/ gambhiire bhaajane+anyasminmazniiyaattaM khajena ca/ yathaa vaa saadhu manyeta na saandro na tanuH samaH// SS4.38.36/ rasakSiiraamlamuutraaNaaM doSaavasthaamavekSya tu/ kaSaayaprasRtaan paJca supuutaaMstatra daapayet// SS4.38.37/ ata uurdhvaM dvaadazaprasRtaan& vakSyaamaH/ dattvaa++aadau saindhavasyaakSaM madhunaH prasRtidvayam/ vinirmathya tato dadyaat snehasya prasRtitrayam// SS4.38.38/ ekiibhuute tataH snehe kalkasya prasRtiM kSipet/ saMmuurcchite kaSaayaM tu catuHprasRtisaMmitam// SS4.38.39/ vitarecca tadaavaapamante dviprasRtonmitam/ evaM prakalpito bastirdvaadazaprasRto bhavet// SS4.38.40/ jyeSThaayaaH khalu maatraayaaH pramaaNamidamiiritam/ apahraase bhiSakkuryaattadvat prasRtihaapanam// SS4.38.41/ yathaavayo niruuhaaNaaM kalpaneyamudaahRtaa/ saindhavaadidravaantaanaaM siddhikaamairbhiSagvaraiH// SS4.38.42/ ata uurdhvaM pravakSyante bastayo+atra vibhaagazaH/ yathaadoSaM prayuktaa ye hanyurnaanaavidhaan gadaan// SS4.38.43/ zampaakorubuvarSaabhuuvaajigandhaanizaacchadaiH/ paJcamuuliibalaaraasnaaguDuuciisuradaarubhiH// SS4.38.44/ kvathitaiH paalikairebhirmadanaaSTakasaMyutaiH/ kalkairmaagadhikaambhodahapuSaamisisaindhavaiH// SS4.38.45/ vatsaahvayapriyaGguugraayaSTyaahvayarasaaJjanaiH/ dadyaadaasthaapanaM koSNaM kSaudraadyairabhisaMskRtam// SS4.38.46/ pRSThorutrikazuulaazmaviNmuutraanilasaGginaam/ grahaNiimaarutaarzoghnaM raktamaaMsabalapradam// SS4.38.47/ guDuuciitriphalaaraasnaadazamuulabalaapalaiH/ kvathitaiH zlakSNapiSTastu priyaGgughanasaindhavaiH&// SS4.38.48/ zatapuSpaavacaakRSNaayavaaniikuSThabilvajaiH/ saguDairakSamaatraistu madanaardhapalaanvitaiH// SS4.38.49/ kSaudratailaghRtakSiirazuktakaaJjikamastubhiH/ samaaloDya ca muutreNa dadyaadaasthaapanaM param// SS4.38.50/ tejovarNabalotsaahaviiryaagnipraaNavardhanam/ sarvamaarutarogaghnaM vayaHsthaapanamuttamam// SS4.38.51/ kuzaadipaJcamuulaabdatriphalotpalavaasakaiH/ saarivoziiramaJjiSThaaraasnaareNuparuuSakaiH// SS4.38.52/ paalikaiH kvathitaiH samyag dravyairebhizca peSitaiH/ zRGgaaTakaatmaguptebhakesaraagurucandanaiH// SS4.38.53/ vidaariimisimaJjiSThaazyaamendrayavasindhujaiH/ phalapadmakayaSTyaahvaiH kSaudrakSiiraghRtaaplutaiH// SS4.38.54/ dattamaasthaapanaM ziitamamlahiinaistathaa dravaiH/ daahaasRgdarapittaasRkpittagulmajvaraaJjayet// SS4.38.55/ rodhracandanamaJjiSThaaraasnaanantaabalardhibhiH/ saarivaavRSakaazmaryamedaamadhukapadmakaiH// SS4.38.56/ sthiraaditRNamuulaizca kvaathaH karSatrayonmitaiH/ piSTairjiivakakaakoliiyugardhimadhukotpalaiH// SS4.38.57/ prapauNDariikajiivantiimedaareNuparuuSakaiH/ abhiirumisisindhuutthavatsakoziirapadmakaiH// SS4.38.58/ kaseruzarkaraayuktaiH sarpirmadhupayaHplutaiH/ dravaistiikSNaamlavarjyaizca datto bastiH suziitalaH// SS4.38.59/ gulmaasRgdarahRtpaaNDurogaan saviSamajvaraan/ asRkpittaatisaarau ca hanyaatpittakRtaan gadaan// SS4.38.60/ bhadraanimbakulatthaarkakozaatakyamRtaamaraiH/ saarivaabRhatiipaaThaamuurvaaragvadhavatsakaiH// SS4.38.61/ kvaathaH kalkastu kartavyo &vacaamadanasarSapaiH/ saindhavaamarakuSThailaapippaliibilvanaagaraiH// SS4.38.62/ kaTutailamadhukSaaramuutratailaamlasaMyutaiH/ kaaryamaasthaapanaM tuurNaM kaamalaapaaNDumehinaam// SS4.38.63/ medasvinaamanagniinaaM kapharogaazanadviSaam/ galagaNDagaraglaanizliipadodararogiNaam// SS4.38.64/ dazamuuliinizaabilvapaTolatriphalaamaraiH/ kvathitaiH kalkapiSTaistu mustasaindhavadaarubhiH// SS4.38.65/ paaThaamaagadhikendraahvaistailakSaaramadhuplutaiH/ kuryaadaasthaapanaM samyaGmuutraamlaphalayojitaiH// SS4.38.66/ kaphapaaNDugadaalasyamuutramaarutasaMginaam/ aamaaTopaapaciizleSmagulmakrimivikaariNaam// SS4.38.67/ vRSaazmabhedavarSaabhuudhaanyagandharvahastakaiH/ dazamuulabalaamuurvaayavakolanizaacchadaiH// SS4.38.68/ kulatthabilvabhuunimbaiH kvaathitaiH palasaMmitaiH/ kalkairmadanayaSTyaahvaSaDgranthaamarasarSapaiH// SS4.38.69/ pippaliimuulasindhuutthayavaaniimisivatsakaiH/ kSaudrekSukSiiragomuutrasarpistailarasaaplutaiH// SS4.38.70/ tuurNamaasthaapanaM kaaryaM saMsRSTabahurogiNaam/ gRdhrasiizarkaraaSThiilaatuuniigulmagadaapaham// SS4.38.71/ raasnaaragvadhavarSaabhuukaTukoziiravaaridaiH/ traayamaaNaamRtaaraktaapaJcamuuliibibhiitakaiH// SS4.38.72/ sabalaiH paalikaiH kvaathaH kalkastu madanaanvitaiH/ yaSTyaahvamisisindhuutthaphaliniindrayavaahvayaiH// SS4.38.73/ rasaaJjanarasakSaudradraakSaasauviirasaMyutaiH/ yukto bastiH sukhoSNo+ayaM maaMsazukrabalaujasaam// SS4.38.74/ aayuSo+agnezca saMskartaa hanti caazu gadaanimaan/ gulmaasRgdaraviisarpamuutrakRcchrakSatakSayaan// SS4.38.75/ &viSamajvaramarzaasi grahaNiiM vaatakuNDaliim/ jaanujaGghaazirobastigrahodaavartamaarutaan// SS4.38.76/ vaataasRkzarkaraaSThiilaakukSizuulodaraaruciiH/ raktapittakaphonmaadapramehaadhmaanahRdgrahaan// SS4.38.77/ vaataghnauSadhaniSkvaathaaH saindhavatrivRtaayutaaH/ saamlaaH sukhoSNaa yojyaaH syurbastayaH kupite+anile// SS4.38.78/ nyagrodhaadigaNakvaathaaH kaakolyaadisamaayutaaH/ vidheyaa bastayaH pitte sasarpiSkaaH sazarkaraaH// SS4.38.79/ aaragvadhaadiniSkvaathaaH pippalyaadisamaayutaaH/ sakSaudramuutraa deyaaH syurbastayaH kupite kaphe// SS4.38.80/ zarkarekSurasakSiiraghRtayuktaaH suziitalaaH/ kSiiravRkSakaSaayaaDhyaa bastayaH zoNite hitaaH// SS4.38.81/ zodhanadravyaniSkvaathaastatkalkasnehasaindhavaiH/ yuktaaH khajena mathitabastayaH zodhanaaH smRtaaH// SS4.38.82/ triphalaakvaathagomuutrakSaudrakSaarasamaayutaaH/ uuSakaadipratiivaapaa bastayo lekhanaaH smRtaaH// SS4.38.83/ bRMhaNadravyaniSkvaathaaH kalkairmadhurakairyutaaH/ sarpirmaaMsarasopetaa bastayo bRMhaNaaH smRtaaH// SS4.38.84/ caTakaaNDoccaTaakvaathaaH sakSiiraghRtazarkaraaH/ aatmaguptaaphalaavaapaaH smRtaa vaajiikaraa nRNaam// SS4.38.85/ badaryairaavatiizeluzaalmaliidhanvanaaGkuraaH/ kSiirasiddhaaH kSaudrayutaaH saasraaH picchilasaMjJitaaH// SS4.38.86/ vaaraahamaahiSaurabhrabaiDaalaiNeyakaukkuTam/ &sadyaskamasRgaajaM vaa deyaM picchilabastiSu// SS4.38.87/ priyaGgvaadigaNakvaathaa ambaSThaadyena saMyutaaH/ sakSaudraaH saghRtaazcaiva graahiNo bastayaH smRtaaH// SS4.38.88/ eteSveva ca yogeSu snehaaH siddhaaH pRthak pRthak/ samasteSvathavaa samyagvidheyaaH snehabastayaH// SS4.38.89/ vandhyaanaaM zatapaakena zodhitaanaaM yathaakramam/ balaatailena deyaaH syurbastayastraivRtena ca// SS4.38.90/ narasyottamasattvasya tiikSNaM bastiM nidhaapayet/ madhyamaM madhyasattvasya vipariitasya vai mRdum// SS4.38.91/ evaM kaalaM balaM doSaM vikaaraM ca vikaaravit/ bastidravyabalaM caiva viikSya bastiin prayojayet// SS4.38.92/ dadyaadutklezanaM puurvaM madhye doSaharaM punaH/ pazcaat saMzamaniiyaM ca dadyaadbastiM vicakSaNaH// SS4.38.93/ eraNDabiijaM madhukaM pippalii saindhavaM vacaa/ hapuSaaphalakalkazca bastirutklezanaH smRtaH// SS4.38.94/ zataahvaa madhukaM biijaM kauTajaM phalameva ca/ sakaaJjikaH sagomuutro bastirdoSaharaH smRtaH// SS4.38.95/ priyaGgurmadhukaM mustaa tathaiva ca rasaaJjanam/ sakSiiraH zasyate bastirdoSaaNaaM zamanaH paraH// SS4.38.96/ nRpaaNaaM tatsamaanaanaaM tathaa sumahataamapi/ naariiNaaM sukumaaraaNaaM zizusthavirayorapi// SS4.38.97/ doSanirharaNaarthaaya balavarNodayaaya ca/ samaasenopadekSyaami vidhaanaM maadhutailikam// SS4.38.98/ yaanastriibhojyapaaneSu niyamazcaatra nocyate/ phalaM ca vipulaM dRSTaM vyaapadaaM caapyasaMbhavaH// SS4.38.99/ yojyastvataH sukhenaiva niruuhakramamicchataa/ yadecchati tadaivaiSa prayoktavyo vipazcitaa// SS4.38.100/ madhutaile same syaataaM kvaathazcairaNDamuulajaH/ palaardhaM zatapuSpaayaastato+ardhaM saindhavasya ca// SS4.38.101/ phalenaikena saMyuktaH khajena ca viloDitaH/ deyaH sukhoSNo bhiSajaa maadhutailikasaMjJitaH// SS4.38.102/ vacaamadhukatailaM ca kvaathaH sarasasaindhavaH/ pippaliiphalasaMyukto bastiryuktarathaH smRtaH// SS4.38.103/ suradaaru varaa raasnaa zatapuSpaa vacaa madhu/ hiGgusaindhavasaMyukto bastirdoSaharaH smRtaH// SS4.38.104/ paJcamuuliikaSaayaM ca tailaM maagadhikaa madhu/ bastireSa vidhaatavyaH sazataahvaH sasaindhavaH// SS4.38.105/ yavakolakulatthaanaaM kvaatho maagadhikaa madhu/ sasaindhavaH sayaSTyaahvaH siddhabastiriti smRtaH// SS4.38.106/ mustaapaaThaamRtaatiktaabalaaraasnaapunarnavaaH/ maJjiSThaaragvadhoziiratraayamaaNaakhyagokSuraan// SS4.38.107/ paalikaan paJcamuulaalpasahitaanmadanaaSTakam/ jalaaDhake pacet kvaathaM paadazeSaM punaH pacet// SS4.38.108/ &kSiiraardhaaDhakasaMyuktamaakSiiraat suparisrutam/ apadena jaaGgalarasastatahaa madhughRtaM samam// SS4.38.109/ zataahvaaphaliniiyaSTiivatsakaiH sarasaaJjanaiH/ kaarSikaiH saindhavonmizraiH kalkairbastiH prayojitaH// SS4.38.110/ vaataasRGmehazophaarzogulmamuutravibandhanut/ visarpajvaraviDbhaGgaraktapittavinaazanaH// SS4.38.111/ balyaH saMjiivano vRSyazcakSuSyaH zuulanaazanaH/ yaapanaanaamayaM raajaa bastirmustaadiko mataH// SS4.38.112/ avekSya bheSajaM buddhyaa vikaaraM ca vikaaravit/ biijenaanena zaastrajJaH kuryaadbastizataanyapi// SS4.38.113/ ajiirNe na prayuJjiita divaasvapnaM ca varjayet/ aahaaraacaarikaM &zeSamanyat kaamaM samaacaret// SS4.38.114/ yasmaanmadhu ca tailaM ca praadhaanyena& pradiiyate/ maadhutailika ityevaM bhiSagbhirbastirucyate// SS4.38.115/ ratheSvapi ca yukteSu hastyazve caapi kalpite/ yasmaanna pratiSiddho+ayamato yuktarathaH smRtaH// SS4.38.116/ balopacayavarNaanaaM yasmaad vyaadhizatasya ca/ bhavatyetena siddhistu siddhabastirato mataH// SS4.38.117/ sukhinaamalpadoSaaNaaM nityaM snigdhaazca ye naraaH/ mRdukoSThaazca ye teSaaM vidheyaa maadhutailikaaH// SS4.38.118/ mRdutvaat paadahiinatvaadakRtsnavidhisevanaat/ ekabastipradaanaacca siddhabastiSvayantraNaa// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane niruuhakramacikitsitaM naamaaSTatriMzo+adhyaayaH//38// ekonacatvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS4.39.1/ athaata aaturopadravacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.39.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.39.3/ snehapiitasya vaantasya viriktasya srutaasRjaH/ niruuDhasya ca kaayaagnirmando bhavati dehinaH// SS4.39.4/ so+agnairatyarthagurubhirupayuktaiH prazaamyati/ alpo mahadbhirbahubhizchaadito+agnirivendhanaiH// SS4.39.5/ sa caalpairlaghubhizcaannairupayuktairvivardhate/ kaaSThairaNubhiralpaizca sandhukSita ivaanalaH// SS4.39.6/ hRtadoSapramaaNena sadaa++aahaaravidhiH smRtaH/ triiNi caatra pramaaNaani prastho+ardhaaDhakamaaDhakam// SS4.39.7/ tatraavaraM prasthamaatraM dve zeSe madhyamottame/ prasthe parisrute deyaa yavaaguuH khalpataNDulaa// SS4.39.8/ dve caivaardhaaDhake deye tisrazcaapyaaDhake gate/ vilepiimucitaadbhaktaaccaturthaaMzakRtaaM tataH// SS4.39.9/ dadyaaduktena vidhinaa klinnasikthaamapicchilaam/ &agnigdhalavaNaM svacchamudgayuuSayutaM tataH// SS4.39.10/ aMzadvayapramaaNena dadyaat susvinnamodanam/ tatastu kRtasaMjJena hRdyenendriyabodhinaa// SS4.39.11/ triinaMzaan vitaredbhoktumaaturaayaudanaM mRdu/ tato yathocitaM bhaktaM bhoktumasmai vicakSaNaH// SS4.39.12/ laavaiNahariNaadiinaaM rasairdadyaat susaMskRtaiH/ hiinamadhyottameSveSu virekeSu prakiirtitaH// SS4.39.13/ ekadvitriguNaH samyagaahaarasya kramastvayam/ kaphapittaadhikaanmadyanityaan hiinavizodhitaan// SS4.39.14/ peyaa+abhiSyandayetteSaaM tarpaNaadikramo hitaH/ vedanaalaabhaniyamazokavaicittyahetubhiH// SS4.39.15/ naraanupoSitaaMzcaapi viriktavadupaacaret/ aaDhakaardhaaDhakaprasthasaMkhyaa hyeSaa virecane// SS4.39.16/ zleSmaantatvaadvirekasya na taamicchati tadvidaH/ eko virekaH zleSmaanto na dvitiiyo+asti kazcana// SS4.39.17/ balaM yattrividhaM proktamatastatra kramastridhaa/ tatraanukramamekaM tu balasthaH sakRdaacaret// SS4.39.18/ dviraacarenmadhyabalastriin vaaraan durbalastathaa/ kecidevaM kramaM praahurmandamadhyottamaagniSu// SS4.39.19/ saMsargeNa vivRddhe+agnau doSakopabhayaadbhajet/ praak svaadutiktau snigdhaamlalavaNaan kaTukaM tataH// SS4.39.20/ svaadvamlalavaNaan bhuuyaH svaadutiktaavataH param/ snigdharuukSaan rasaaMzcaiva vyatyaasaat svasthavattataH// SS4.39.21/ kevalaM snehapiito vaa vaanto yazcaapi kevalam/ sa saptaraatraM manujo bhuJjiita laghu bhojanam// SS4.39.22/ kRtaH siraavyadho yasya kRtaM yasya ca zodhanam/ sa naa pariharenmaasaM yaavadvaa balavaan bhavet// SS4.39.23/ tryahaM tryahaM pariharedekaikaM bastimaaturaH&// tRtiiye tu pariihaare yathaayogaM samaacaret// SS4.39.24/ tailapuurNaamRdbhaaNDasadharmaaNo vraNaaturaaH/ snigdhazuddhaakSirogaartaa jvaraatiisaariNazca ye// SS4.39.25/ krudhyataH kupitaM pittaM kuryaattaaMstaanupadravaan/ aayaasyataH zocato vaa cittaM vibhramamRcchati// SS4.39.26/ maithunopagamaadghoraan vyaadhiinaapnoti durmatiH/ aakSepakaM pakSaghaatamaGgapragrahameva ca// SS4.39.27/ guhyapradeze zvayathuM kaasazvaasau ca daaruNau/ rudhiraM zukravaccaapi sarajaskaM pravartate// SS4.39.28/ labhate ca divaasvapnaattaaMstaan vyaadhiin kaphaatmakaan/ pliihodaraM pratizyaayaM paaNDutaaM zvayathuM jvaram// SS4.39.29/ mohaM sadanamaGgaanaamavipaakaM tathaa+arucim/ tamasaa caabhibhuutastu svapnamevaabhinandati// SS4.39.30/ uccaiH saMbhaaSaNaadvaayuH zirasyaapaadayedrujam/ &aandhyaM jaaDyamajighratvaM baadhiryaM muukataaM tathaa// SS4.39.31/ hanumokSamadhiimanthamarditaM ca sudaaruNam/ netrastambhaM nimeSaM vaa tRSNaaM kaasaM prajaagaram// SS4.39.32/ labhate dantacaalaM ca taaMstaaMzcaanyaanupadravaan/ yaanayaanena labhate chardimuurcchaabhramaklamaan// SS4.39.33/ tathaivaaGgagrahaM ghoramindriyaaNaaM ca vibhramam/ ciraasanaattathaa sthaanaacchroNyaaM bhavati vedanaa// SS4.39.34/ aticaGkramaNaadvaayurjaGghayoH kurute rujaH/ sakthiprazoSaM zophaM vaa paadaharSamathaapi vaa// SS4.39.35/ ziitasaMbhogatoyaanaaM sevaa maarutavRddhaye/ tato+aGgamardaviSTambhazuulaadhmaanapravepakaaH// SS4.39.36/ vaataatapaabhyaaM vaivarNyaM jvaraM caapi samaapnuyaat/ viruddhaadhyazanaanmRtyuM vyaadhiM vaa ghoramRcchati// SS4.39.37/ asaatmyabhojanaM hanyaadbalavarNamasaMzayam/ anaatmavantaH pazuvadbhuJjate ye+apramaaNataH/ rogaaniikasya te muulamajiirNaM praapnuvanti hi// SS4.39.38/ vyaapadaaM kaaraNaM viikSya vyaapatsvetaasu buddhimaan/ prayatetaaturaarogye pratyaniikena hetunaa// SS4.39.39/ viriktavaantairhariNaiNalaavakaaH zazazca sevyaH samayuuratittiriH/ saSaSTikaazcaiva puraaNazaalayastathaiva mudgaa laghu yacca kiirtitam// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane aaturopadravacikitsitaM naamaikonacatvaariMzo+adhyaayaH//39// catvaariMzattamo+adhyaayaH/ SS4.40.1/ athaato dhuumanasyakavalagrahacikitsitaM vyaakhyaasyaamaH// SS4.40.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS4.40.3/ dhuumaH paJcavidho bhavati tadyathaa praayogikaH, snaihiko, vairenikaH, kaasaghno, vaamaniiyazceti// SS4.40.4/ tatrailaadinaa kuSThatagaravarjyena zlakSNapiSTena dvaadazaaGgulaM zarakaaNDamaGgulipariNaahaM kSaumeNaaSTaaGgulaM veSTayitvaa lepayedeSaa vartiH &praayogike, snehaphalasaaramadhuucchiSTasarjarasagugguluprabhRtibhiH snehamizraiH snaihike, zirovirecanadravyairvairecane, bRhatiikaNTakaarikaatrikaTukaasamardahiGgviGgudiitvaGmanaHzilaacchinnaruhaakarkaTazRGgiiprabhRtibhiH kaasaharaizca kaasaghne, snaayucarmakhurazRGgakarkaTakaasthizuSkamatsyavalluurakRmiprabhRtibhirvaamaniiyaizca vaamaniiye// SS4.40.5/ tatra bastinetradravyairdhuumanetradravyaaNi vyaakhyaataani bhavanti/ dhuumanetraM tu kaniSThikaapariNaahamagre kalaayamaatrasroto muule+aGguSThapariNaahaM dhuumavartipravezasroto+aGgulaanyaSTacatvaariMzat praayogike, dvaatriMzat snehane, caturviMzatirvairecane, SoDazaaGgulaM kaasaghne vaamaniiye ca/ ete+api kolaasthimaatracchidre bhavataH/ vraNanetramaSTaaGgulaM vraNadhuupanaarthaM kalaayaparimaNDalaM kulatthavaahisrota iti// SS4.40.6/ atha sukhopaviSTaH sumanaa RjvadhodRSTiratandritaH &snehaaktadiipataagraaM vartiM netrasrotasi praNidhaaya dhuumaM pibet// SS4.40.7/ mukhena taM pibet puurvaM naasikaabhyaaM tataH pibet/ mukhapiitaM mukhenaiva vamet piitaM ca naasayaa// SS4.40.8/ mukhena dhuumamaadaaya naasikaabhyaaM na nirharet/ tena hi pratilomena dRSTistatra nihanyate// SS4.40.9/ vizeSatastu praayogikaM ghraaNenaadadiita, snaihikaM mukhanaasaabhyaaM, naasikayaa vairecanikaM, mukhenaivetarau// SS4.40.10/ tatra praayogike vartiM vyapagatazarakaaNDaaM nivaataatapazuSkaamaGgaareSvavadiipya netramuulasrotasi prayujyadhuumamaahareti bruuyaat; evaM snehanaM vairecanikaM ca kuryaaditi/ itarayorvyapetadhuumaaGgaare& sthire samaahite zaraave prakSipya vartiM muulacchidreNaanyena zaraaveNa pidhaaya tasmin chidre netramuulaM saMyojya dhuumamaaseveta, prazaante dhuume vartimavaziSTaaM prakSipya punarapi dhuumaM paayayedaadoSavizuddheH; eSa dhuumapaanopaayavidhiH// SS4.40.11/ tatra zokazramabhayaamarSauSNyaviSaraktapittamadamuurcchaadaahapipaasaapaaNDurogataaluzoSacchardiziro+abhighaatodgaaraapatarpitatimirapramehodaraadhmaanordhvavaataartaa baalavRddhadurbalaviriktaasthaapitajaagaritagarbhiNiiruukSakSiiNakSatoraskamadhughRtadadhidugdhamatsyamadyayavaaguupiitaalpakaphaazca na dhuumamaaseveran// SS4.40.12/ akaalapiitaH kurute bhramaM muurcchaaM zirorujam/ ghraaNazrotraakSijihvaanaamupaghaataM ca daaruNam// SS4.40.13/ aadyaastu trayo dhuumaa dvaadazasu kaaleSuupaadeyaaH/ tadyathaa kSutadantaprakSaalananasyasnaanabhojanadivaasvapnamaithunacchardimuutroccaarahasitaruSitazastrakarmaanteSviti/ tatra vibhaago muutroccaarakSavathuhasitaruSitamaithunaanteSu snaihikaH, snaanacchardivaasvapnaanteSu vairecanikaH, dantaprakSaalanasya snaanabhojanazastrakarmaanteSu praayogika iti// SS4.40.14/ tatra snaihiko vaataM zamayati, snehaadupalepaacca; vairecanaH zleSmaaNamutklezyaapakarSati, raukSyaattaikSNyaadauSNyaadvaizadyaacca; praayogikaH zleSmaaNamutklezayatyutkliSTaM caapakarSati zamayati vaataM saadhaaraNatvaat puurvaabhyaamiti// SS4.40.15/ bhavati caatra naro dhuumopayogaacca prasannendriyavaaGmanaaH/ dRDhakezadvijazmazruH sugandhivizadaananaH// SS4.40.16/ tathaa kaasazvaasaarocakaasyopalepasvarabhedamukhaasraavakSavathuvamathukrathatandraanidraahanumanyaastambhaaH piinasazirorogakarNaakSizuulaa vaatakaphanimittaazcaasya mukharogaa na bhavanti// SS4.40.17/ tasya yogaayogaatiyogaa vijJaatavyaaH/ tatra yogo rogaprazamanaH, ayogo rogaaprazamanaH, taalugalazoSaparidaahapipaasaamuurcchaabhramamadakarNakSveDadRSTinaasaarogadaurbalyaanyatiyogo& janayati// SS4.40.18/ praayogikaM triiMstriinucchvaasaanaadadiita mukhanaasikaabhyaaM ca paryaayaaMstriiMzcaturo veti, snaihikaM yaavadazrupravRttiH, vairecanikamaadoSadarzanaat, tilataNDulayavaaguupiitena paatavyo vaamaniiyaH, graasaantareSu kaasaghna iti// SS4.40.19/ vraNadhuumaM zaraavasaMpuTopaniitena netreNa vraNamaanayet, dhuumapaanaadvedanopazamo vraNavaizadyamaasraavopazamazca bhavati// SS4.40.20/ vidhireSa samaasena dhuumasyaabhihito mayaa/ nasyasyaataH pravakSyaami vidhiM niravazeSataH// SS4.40.21/ auSadhamauSadhasiddho vaa sneho naasikaabhyaaM diiyata iti nasyam/ taddvividhaM zirovirecanaM, snehanaM ca/ taddvividhamapi paJcadhaa/ tadyathaa nasyaM, zirovirecanaM, pratimarzo, avapiiDaH, pradhamanaM ca/ teSu nasyaM pradhaanaM zirovirecanaM ca; nasyavikalpaH pratimarzaH, zirovirecanavikalpo+avapiiDaH pradhamanaM ca; tato nasyazabdaH paJcadhaa niyamitaH// SS4.40.22/ tatra yaH snehanaarthaM zuunyazirasaaM griivaaskandhorasaaM ca balajananaarthaM dRSTiprasaadajananaarthaM vaa sneho vidhiiyate tasmin vaizeSiko nasyazabdaH/ tattu deyaM vaataabhibhuute zirasi dantakezazmazruprapaatadaaruNakarNazuulakarNakSveDatimirasvaropaghaatanaasaarogaasyazoSaavabaahukaakaalajavaliipalitapraadurbhaavadaaruNaprabodheSu vaatapaittikeSu mukharogeSvanyeSu ca vaatapittaharadravyasiddhena sneheneti// SS4.40.23/ zirovirecanaM zleSmaNaa+abhivyaaptataalukaNThazirasaamarocakazirogauravazuulapiinasaardhaavabhedakakRmipratizyaayaapasmaaragandhaajJaaneSvanyeSu cordhvajatrugateSu kaphajeSu vikaareSu zirovirecanadravyaistatsiddhena vaa sneheneti// SS4.40.24/ tatraitaddvividhamapyabhuktavato+annakaale puurvaahNe zleSmarogiNaaM, madhyaahne pittarogiNaaM, aparaahNe vaatarogiNaam// SS4.40.25/ atha puruSaaya zirovirecaniiyaaya tyaktamuutrapuriiSaaya bhuktavate vyabhre kaale dantakaaSThadhuumapaanaabhyaaM vizuddhavaktrasrotase paaNitaapaparisvinnamRditagalakapolalalaaTapradezaaya vaataataparajohiine vezmanyuttaanazaayine prasaaritakaracaraNaaya kiJcit pravilambitazirase vastraacchaaditanetraaya vaamahastapradezinyagronnaamitanaasaagraaya vizuddhasrotasi dakSiNahastena snehamuSNaambunaa prataptaM rajatasuvarNataamramaNimRtpaatrazuktiinaamanyatamasthaM zuktyaa& picunaa vaa sukhoSNaM snehamadrutamaasiJcedavyavacchinnadhaaraM yathaa netre na praapnoti// SS4.40.26/ snehe+avasicyamaane tu ziro naiva prakampayet/ na kupyenna prabhaaSecca na kSuyaanna hasettathaa// SS4.40.27/ etairhi vihataH sneho na samyak pratipadyate/ tataH kaasapratizyaayaziro+akSigadasaMbhavaH// SS4.40.28/ tasya pramaaNamaStau bindavaH pradeziniiparvadvayaniHsRtaaH prathamaa maatraa, dvitiiyaa zuktiH, tRtiiyaa paaNizuktiH, ityetaastisro maatraa yathaabalaM prayojyaaH// SS4.40.29/ snehanasyaM nopagiletkathaMcidapi buddhimaan// SS4.40.30/ zRGgaaTakamabhiplaavya nireti vadanaadyathaa/ kaphotklezabhayaaccainaM niSThiivedavidhaarayan// SS4.40.31/ datte ca punarapi saMsvedya galakapolaadiin dhuumamaaseveta, bhojayeccainamabhiSyandi, tato+asyaacaarikamaadizet; rajodhuumasnehaatapamadyadravapaanaziraHsnaanaatiyaanakrodhaadiini ca pariharet// SS4.40.32/ tasya yogaatiyogaayogaanaamidaM vijJaanaM bhavati// SS4.40.33/ laaghavaM ziraso yoge sukhasvapnaprabodhanam/ vikaaropazamaH zuddhirindiryaaNaaM manaHsukham// SS4.40.34/ kaphaprasekaH ziraso gurutendriyavibhramaH/ lakSaNaM muurdhnayatisnigdhe ruukSaM tatraavacaarayet// SS4.40.35/ ayoge vaatavaiguNyamindriyaaNaaM ca ruukSataa/ rogaazaantizca tatreSTaM bhuuyo nasyaM prayojayet// SS4.40.36/ catvaaro bindavaH SaD vaa tathaa+aSTau vaa yathaabalam/ zirovirekasnehasya pramaaNamabhinirdizet// SS4.40.37/ nasye triiNyupadiSTaani lakSaNaani prayogataH/ zuddha(zuddhi)hiinaatisaMjJaani vizeSaacchaastracintakaiH// SS4.40.38/ laaghavaM zirasaH suddhiH srotasaaM vyaadhinirjayaH/ cittendriyaprasaadazca zirasaH zuddhilakSaNam// SS4.40.39/ kaNDuupadehau gurutaa srotasaaM kaphasaMsravaH/ muurdhni hiinavizuddhe tu lakSaNaM parikiirtitam// SS4.40.40/ mastuluGgaagamo vaatavRddhirindriyavibhramaH/ zuunyataa zirasazcaapi muurdhni gaaDhavirecite// SS4.40.41/ hiinaatizuddhe zirasi kaphavaataghnamaacaret/ samyagvizuddhe zirasi sarpirnasyaM niSecayet// SS4.40.42/ (ekaantaraM dvyanataraM vaa saptaahaM vaa punaH punaH/ ekaviMzatiraatraM vaa yaavadvaa saadhu manyate//) SS4.40.43/ maarutenaabhibhuutasya vaa+atyantaM yasya dehinaH/ dvikaalaM caapi daatavyaM nasyaM tasya vijaanataa&//) SS4.40.44/ avapiiDastu zirovirecanavadabhiSyaNNasarpadaSTavisaMjJebhyo dadyaacchirocirecanadravyaaNaamanyatamamavapiSyaavapiiDya& ca, zarkarekSurasakSiiraghRtamaaMsarasaanaamanyatamaM kSiiNaanaaM zoNitapitte ca vidadhyaat// SS4.40.45/ kRzadurbalabhiiruuNaaM sukumaarasya yoSitaam/ zRtaaH snehaaH ziraHzuddhyai kalkastebhyo& yathaa hitaH// SS4.40.46/ cetovikaarakRmiviSaabhipannaanaaM cuurNaM pradhamet// SS4.40.47/ nasyena parihartavyo bhutavaanapatarpito+atyarthataruNapratizyaayii garbhiNii piitasnehodakamadyadravo+ajiirNii dattabastiH kruddho garaartastRSitaH zokaabhibhuutaH aanto baalo vRddho vegaavarodhitaH& ziraHsnaatukaamazceti; anaartave caabhre nasyadhuumau pariharet// SS4.40.48/ tatra hiinaatimaatraatiziitoSNasahasaapradaanaadatipravilambitazirasa ucchiGghato vicalato+abhyavaharato vaa pratiSiddhapradaanaacca vyaapado bhavanti tRSNodgaaraadayo doSanimittaaH kSayajaazca// SS4.40.49/ bhavatazcaatra nasye zirovireke ca vyaapado dvividhaaH smRtaaH/ doSotklezaat kSayaaccaiva vijJeyaastaa yathaakramam// SS4.40.50/ doSoklezanimittaastu jayecchamanazodhanaiH/ atha kSayanimittaasu yathaasvaM bRMhaNaM hitam// SS4.40.51/ pratimarzazcaturdazasu kaaleSuupaadeyaH; tadyathaa talpotthitena, prakSaalitadantena, gRhaannirgacchataa, vyaayaamavyavaayaadhvaparizraantena, muutroccaarakavalaaJjanaante, bhuktavataa, charditavataa, divaasvapnotthitena, saayaM ceti// SS4.40.52/ tatra talpotthitenaasevitaH pratimarzo raatraavupacitaM naasaasrotogataM malamupahanti manaHprasaadaM ca karoti, prakSaalitadantenaasevito dantaanaaM dRDhataaM vadanasaugandhyaM caapaadayati, gRhaannirgacchataa sevito naasaaseotasaH klinnatayaa rajodhuumo vaa na baadhate, vyaayaamamaithunaadhvaparizraantenaasevitaH zramamupahanti, muutroccaaraante sevito dRSTergurutvamapanayati, kavalaaJjanaante sevito dRSTiM prasaadayati, bhuktavataa sevitaH srotasaaM vizuddhiM laghutaaM caapaadayati, vaantenaasevitaH srotovilagnaM zleSmaaNamapohya bhaktaakaaGkSaamaapaadayati, divaasvapnotthitenaasevito nidraazeSaM gurutvaM malaM caapohya cittaikaagryaM janayati, saayaM caasevitaH sukhanidraaprabodhaM ceti// SS4.40.53/ iiSaducchiGghataH sneho yaavadvaktraM prapadyate/ nasye niSiktaM taM vidyaat pratimarzaM pramaaNataH// SS4.40.54/ nasyena rogaaH zaamyanti naraaNaamuurdhvajatrujaaH/ indriyaaNaaM ca vaimalyaM kuryaadaasyaM sugandhi ca// SS4.40.55/ hanudantazirogriivaatrikabaahuurasaaM balam/ valiipalitakhaalityavyaGgaanaaM caapyasaMbhavam// SS4.40.56/ tailaM kaphe savaate syaat kevale pavane vasaam/ dadyaatsarpiH sadaa pitte majjaanaM ca samaarute// SS4.40.57/ caturvidhasya snehasya vidhirevaM prakiirtitaH/ zleSmasthaanaavirodhitvaatteSu tailaM vidhiiyate// SS4.40.58/ ataH paraM pravakSyaami kavalagrahaNe vidhim/ caturdhaa kavalaH snehii prasaadii zodhiropaNau// SS4.40.59/ sngidhoSNaiH snaihiko vaate svaaduziitaiH prasaadanaH/ pitte kaTvamlalavaNai ruukSoSNaiH zodhanaH kaphe// SS4.40.60/ kaSaayatiktamadhuraiH kaTuuSNai ropaNo vraNe/ caturvidhasya caivaasya vizeSo+ayaM prakiirtitaH// SS4.40.61/ tatra trikaTukavacaasarSapahariitakiikalkamaaloDya tailazuktasuraamuutrakSaaramadhuunaamanyatamena salavaNamabhiprataptamupasvinnamRditagalakapolalalaaTapradezo dhaarayet// SS4.40.62/ sukhaM saMcaaryate yaa tu maatraa sa (saa) kavalaH smRtaH/ asaMcaaryaa tu yaa maatraa gaNDuuSaH sa prakiirtitaH// SS4.40.63/ taavacca dhaarayitavyo+ananyamanasonnatadehena yaavaddoSaparipuurNakapolatvaM naasaasrotonayanapariplaavazca bhavati tadaa vimoktavyaH, punazcaanyo grahiitavya iti// SS4.40.64/ evaM snehapayaHkSaudrarasamuutraamlasaMbhRtaaH/ kasaayoSNodakaabhyaaM ca kavalaa doSato hitaaH// SS4.40.65/ vyaadherapacayastuSTirvaizadyaM vaktralaaghavam/ indiryaaNaaM prasaadazca kavale zuddhilakSaNam// SS4.40.66/ hiine jaaDyakaphotklezaavarasajJaanameva ca/ atiyogaanmukhe paakaH zoSatRSNaaruciklamaaH// SS4.40.67/ zodhaniiye vizeSeNa bhavantyeva na saMzayaH/ tilaa niilotpalaM sarpiH zarkaraa kSiirameva ca// SS4.40.68/ sakSaudro dagdhavaktrasya gaNDuuSo daahanaazanaH/ kavalasya vidhirhyeSa samaasena prakiirtitaH// SS4.40.69/ vibhajya bheSajaM buddhyaa kurviita pratisaaraNam/ kalko rasakriyaa kSaudraM cuurNaM ceti caturvidham// SS4.40.70/ aGgulyagrapraNiitaM tu yathaasvaM mukharogiNaam/ tasmin yogamayogaM ca kavaloktaM vibhaavayet// SS4.40.71/ taaneva zamayed vyaadhiin kavalo yaanapohati/ doSaghnamanabhiSyandi bhojayecca tathaa naram// iti suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaane dhuumanasyakavalagrahacikitsitaM naama catvaariMzo+adhyaayaH// iti bhagavataa zriidhanvantariNopadiSTaayaaM tacchiSyeNa maharSiNaa suzrutena viracitaayaaM suzrutasaMhitaayaaM cikitsaasthaanaM samaaptam//