suzrutasaMhitaa nidaanasthaana prathamo+adhyaayaH/ SS2.1.1/ athaato vaatavyaadhinidaanaM vyaakhyaasyaamahaH// SS2.1.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.1.3/ dhanvantariM dharmabhRtaaM variSThamamRtodbhavam/ caraNaavupasaMgRhya suzrutaH paripRcchati// SS2.1.4/ vaayoH prakRtibhuutasya vyaapannasya ca kopanaiH/ sthaanaM karma ca rogaaMzca vada me vadataaM vara// SS2.1.5/ tasya tadvacanaM &praabraviidbhiSajaM varaH/ svayaMbhuureSa bhagavaan vaayurityabhizabditaH// SS2.1.6/ svaatantryaannityabhaavaacca sarvagatvaattathaiva ca/ sarveSaameva sarvaatmaa sarvalokanamaskRtaH// SS2.1.7/ sthityutpattivinaazeSu bhuutaanaameSa kaaraNam/ avyakto vyaktakarmaa ca ruukSaH& ziito laghuH kharaH// SS2.1.8/ tiryaggo dviguNazcaiva rajobahula eva ca/ acintyaviiryo doSaaNaaM netaa rogasamuuharaaT// SS2.1.9/ aazukaarii muhuzcaarii pakvaadhaanagudaalayaH/ dehe vicaratastasya lakSaNaani nibodha me// SS2.1.10/ doSadhaatvagnisamataaM saMpraaptiM viSayeSu ca/ kriyaaNaamaanulomyaM ca karotyakupito+anilaH// &SS2.1.10/ indriyaarthopasaMpraaptiM doSadhaatvagnyavaikRtam/ kriyaaNaamaanulomyaM ca kuryaadvaayuraduuSitaH//) SS2.1.11/ yathaa+agniH paJcadhaa bhinno naamasthaanakriyaamayaiH/ bhinno+anilastasthaa hyeko naamasthaanakriyaamayaiH// SS2.1.12/ praaNodaanau samaanazca vyaanazcaapaana eva ca/ sthaanasthaa maarutaaH paJca yaapayanti zariiriNam// SS2.1.13/ yo vaayurvaktrasaMcaarii sa praaNo naama dehadhRk/ so+annaM pravezayatyantaH praaNaaMzcaapyavalambate// SS2.1.14/ praayazaH kurute duSTo hikkaazvaasaadikaan gadaan// udaano naama yastuurdhvamupaiti pavanottamaH// SS2.1.15/ tena bhaaSitagiitaadivizeSo+abhipravartate/ uurdhvajatrugataan rogaan karoti ca vizeSataH// SS2.1.16/ aamapakvaazayacaraH samaano &vahnisaGgataH/ so+annaM pacati tajjaaMzca &vizeSaanvivinakti hi// SS2.1.17/ gulmaagnisaadaatiisaaraprabhRtiin& kurute gadaan/ kRtsnadehacaro vyaano rasasaMvahanodyataH// SS2.1.18/ svedaasRksraavaNazcaapi paJcadhaa ceSTayatyapi/ kruddhazca kurute rogaan praayazaH sarvadehagaan// SS2.1.19/ pakvaadhaanaalayo+apaanaH kaale karSati caapyadhaH/ &samiiraNaH zakRnmuutraM zukragarbhaartavaani ca// SS2.1.20/ kuddhazca kurute rogaan ghoraan bastigudaazrayaan/ zukradoSapramehaastu vyaanaapaanaprakopajaaH// SS2.1.21/ yugapat kupitaazcaapi dehaM bhindyurasaMzayam/ ata uurdhvaM pravakSyaami naanaasthaanaantaraazritaH// SS2.1.22/ bahuzaH kupito vaayurvikaaraan kurute hi yaan/ vaayuraamaazaye kruddhazchardyaadiin kurute gadaan// SS2.1.23/ mohaM muurcchaaM pipaasaaM ca hRdgrahaM paarzvavedanaam/ pakvaazayastho+antrakuujaM &zuulaM naabhau karoti ca// SS2.1.24/ kRcchramuutrapuriiSatvamaanaahaM trikavedanaam/ zrotraadiSvindriyavadhaM kuryaat kruddhaH samiiraNaH// SS2.1.25/ vaivarNyaM sphuraNaM raukSyaM suptiM cumucumaayanam/ tvakstho nistodanaM kuryaat tvagbhedaM paripoTanam// SS2.1.26/ vraNaaMzca raktago granthiin &sazuulaan maaMsasaMzritaH/ tathaa medaHzritaH kuryaadgrandhiinmandarujo+avraNaan// SS2.1.27/ kuryaat siraagataH zuulaM siraakuJcanapuuraNam/ snaayupraaptaH &stambhakampau zuulamaakSepaNaM tathaa// SS2.1.28/ hanti sandhigataH sandhiin zuulazophau karoti ca/ asthizoSaM prabhedaM ca kuryaacchuulaM ca tacchritaH// SS2.1.29/ tathaa majjagate ruk ca na kadaacit prazaamyati/ apravRttiH pravRttirvaa vikRtaa& zukrage+anile// SS2.1.30/ hastapaadazirodhaatuuMstathaa saMcarati kramaat/ vyaapnuyaadvaa+akhilaM dehaM vaayuH sarvagato nRNaam// SS2.1.31/ stambhanaakSepaNasvaapazophazuulaani sarvagaH&/ sthaaneSuukteSu saMmizraH saMmizraaH kurute rujaH// SS2.1.32/ kuryaadavayavapraapto& maarutastvamitaan gadaan/ daahasaMtaapamuurcchaaH syurvaayau pittasamanvite// SS2.1.33/ zaityazophagurutvaani tasminneva kaphaavRte/ suuciibhiriva nistodaH sparzadveSaH prasuptataa// SS2.1.34/ zeSaaH pittavikaaraaH syurmaarute zoNitaanvite/ praaNe pittaavRte chardirdaahazcaivopajaayate// SS2.1.35/ daurbalyaM sadanaM tandraa vaivarNyaM& ca kaphaavRte/ udaane pittasaMyukte muurcchaadaahabhramaklamaaH// SS2.1.36/ asvedaharSau mando+agniH ziitastambhau kaphaavRte/ samaane pittasaMyukte svedadaahauSNyamuurcchanam// SS2.1.37/ &kaphaadhikaM ca viNmuutraM romaharSaH kaphaavRte/ apaane pittasaMyukte daahauSNye syaadasRgdaraH&// SS2.1.38/ adhaHkaayagurutvaM ca tasminneva& kaphaavRte/ vyaane pittaavRte daaho gaatravikSepaNaM klamaH// SS2.1.39/ &guruuNi sarvagaatraaNi stambhanaM caasthiparvaNaam/ liGgaM kaphaavRte vyaane ceSTaastambhastathaiva ca// SS2.1.40/ praayazaH sukumaaraaNaaM mithyaa++aahaaravihaariNaam/ &rogaadhvapramadaamadyavyaayaamaizcaatipiiDanaat// SS2.1.41/ Rtusaatmyaviparyaasaat snehaadiinaaM ca vibhramaat/ avyavaaye tathaa sthuule vaataraktaM prakupyati&//) SS2.1.42/ hastyazvoSTrairgacchato+anyaizca vaayuH kopaM yaataH kaaraNaiH sevitaiH svaiH/ tiikSNoSNaamlakSaarazaakaadibhojyaiH saMtaapaadyairbhuuyasaa sevitaizca// SS2.1.43/ kSipraM raktaM duSTimaayaani& tacca vaayormaargaM saMruNaddhyaazu yaataH/ kruddho+atyarthaM maargarodhaat sa &vaayuratyudriktaM duuSayedraktamaazu&// SS2.1.44/ tat saMpRktaM vaayunaa duuSitena tatpraavalyaaducyate vaataraktam/ tadvat pittaM duuSitenaasRjaa++aaktaM zleSmaa duSTo duuSitenaasRjaa++aaktaH// SS2.1.45/ &sparzodvignau todabhedaprazoSasvaapopetau vaataraktena paadau/ pittaasRgbhyaamugradaahau bhavetaamatyarthoSNau raktazophau mRduu ca// SS2.1.46/ kaNDuumantau zvetaziitau sazophau piinastabdhau zleSmaduSTe tu rakte/ &sarvairduSTe zoNite caapi doSaaH svaM svaM ruupaM paadayordarzayanti// SS2.1.47/ praagruupe zithilau svinnau &ziitalau saviparyayau/ vaivarNyatodasuptatvagurutvauSasamanvitau// SS2.1.48/ paadayormuulamaasthaaya kadaaciddhastayorapi/ aasvorviSamiva kruddhaM taddehamanusarpati// SS2.1.49/ aajaanusphuTitaM yacca prabhinnaM prasrutaM ca yat/ upadravaizca yajyuSTaM praaNamaaMsakSayaadibhiH// SS2.1.50/ zoNitaM tadasaadhyaM syaadyaapyaM saMvatsarotthitam/ yadaa tu dhamaniiH sarvaaH kupito+abhyeti maarutaH// SS2.1.51/ tadaakSipatyaazu muhurmuhurdehaM muhuzcaraH/ muhurmuhustadaakSepaadaakSepaka iti smRtaH// SS2.1.52/ so+apataanakasaMjJo yaH paatayatyantaraa+antaraa/ kaphaanvito bhRzaM vaayustaasveva yadi tiSThati// SS2.1.53/ sa daNDavat stambhayati kRcchro daNDaapataanakaH/ hanugrahastadaa+atyarthaM kRcchraanniSevate// SS2.1.54/ dhanustulyaM namedyastu sa dhanuHstambhasaMjJakaH/ aGguliigulphajaTharahradvakSogalasaMzritaH// SS2.1.55/ snaayuprataanamanilo yadaa++aakSipati vegavaan/ viSTabdhaakSaH stabdhahanurbhagnapaarzvaH kaphaM vaman// SS2.1.56/ abhyantaraM dhanuriva yadaa namati maanavaH/ tadaa+asyaabhyantaraayaamaM kurute maaruto balii// SS2.1.57/ baahyasnaayuprataanastho baahyaayaamaM karoti ca/ tamasaadhyaM budhaaH praahurvakSaHkaThyuurubhaJjanam// SS2.1.58/ kaphapittaanvito vaayurvaayureva ca kevalaH/ kuryaadaakSepakaM tvanyaM caturthamabhighaatajam// SS2.1.59/ garbhapaatanimittazca zoNitaatisravaacca yaH/ abhighaatanimittazca na sidhyatyapataanakaH// SS2.1.60/ adhogamaaH satiryaggaa dhamaniiruurdhvadehagaaH/ yadaa prakupito+atyarthaM maatarizvaa prapadyate// SS2.1.61/ tadaa+anyatarapakSasya sandhibandhaan vimokSayan/ hanti pakSaM tamaahurhi pakSaaghaataM bhiSagvaraaH// SS2.1.62/ yasya kRtsnaM zariiraardhamakarmaNyamacetanam/ &tataH patasyasuun vaa+api &tyajatyanilapiiDitaH// SS2.1.63/ zuddhavaatahataM pakSaM kRcchrasaadhyatamaM viduH/ saadhyamanyena saMsRSTamasaadhyaM kSayahetukam// SS2.1.64/ vaayuruurdhvaM vrajet sthaanaat kupito hRdayaM ziraH/ zaGkhau ca piiDayatyaGgaanyaakSipennamayecca saH// SS2.1.65/ nimiilitaakSo nizceSTaH stabdhaakSo vaa+api kuujati/ nirucchvaaso+athavaa kRcchraaducchvasyaannaSTacetanaH// SS2.1.66/ svasthaH syaaddhRdaye mukte hyaavRte tu pramuhyati/ kaphaanvitena vaatena jJeya eSo+apatantrakaH// SS2.1.67/ divaasvapnaasanasthaanavivRtaadhvaniriikSaNaiH&/ manyaastambhaM prakurute sa eva zleSmaNaa++aavRtaH// SS2.1.68/ (&garbhiNiisuutikaabaalavRddhakSiiNeSvasRkkSaye/) uccairvyaaharato+atyarthaM svaadataH kaThinaani vaa/ hasato &jRmbhato bhaaraadviSamaacchayanaadapi// SS2.1.69/ zironaasauSThacibukalalaaTekSaNasandhigaH/ ardayitvaa+anilo vaktramarditaM janayatyataH// SS2.1.70/ vakriibhavati vaktraardhaM griivaa caapyapavartate/ zirazcalati vaaksaGgo netraadiinaaM ca vaikRtam// SS2.1.71/ griivaacibukadantaanaaM tasmin paarzve tu vedanaa/ yasyaagrajo romaharSo vepathurnetramaavilam// SS2.1.72/ vaayuruurdhvaM tvaci svaapastodo manyaahanugrahaH/ tamarditamiti graahurvyaadhiM vyaadhivizaaradaaH// SS2.1.73/ kSiiNasyaanimiSaakSasya prasaktaM& saktabhaaSiNaH/ na sidhyatyarditaM baaDhaM trivarSaM vepanasya ca// SS2.1.74/ &paarSNipratyaGguliinaaM tu kaNDaraa yaa+anilaarditaaH/ &sakthnaH kSepaM nigRhNiiyaadgRdhrasiiti hi saa smRtaa// SS2.1.75/ &talapratyaGguliinaaM tu kaNDaraa baahupRSThataH/ baahvoH karmakSayakarii vizvaaciiti hi saa smRtaa// SS2.1.76/ vaatazoNitajaH zopho jaanumadhye mahaarujaH/ ziraH kroSTukapuurvaM tu sthuulaH kroSTukamuurdhavat// SS2.1.77/ vaayuH &kaTyaaM sthitaH sakthnaH kaNDaraamaakSipedyadaa/ svaJjastadaa bhavejjantuH, paGguH sakthnordvayorvadhaat// SS2.1.78/ prakraaman vepate yastu svaJjanniva ca gacchati/ kalaayasvaJjaM taM vidyaanmuktasandhiprabandhanam// SS2.1.79/ nyaste tu viSamaM(me) paade rujaH kuryaat samiiraNaH/ vaatakaNTaka ityeSa vijJeyaH khaDu(la)kaazritaH// SS2.1.80/ paadayoH kurute daahaM pittaasRksahito+anilaH/ vizeSatazcaGkramaNaat paadadaahaM tamaadizet// SS2.1.81/ hRSyatazcaraNau yasya bhavatazca prasuptavat&/ paadaharSaH sa vijJeyaH kaphavaataprakopajaH// SS2.1.82/ aMsadezasthito vaayuH zoSayitvaaM+asabandhanam/ siraazcaakuJcya tatrastho janayatyavabaahukam// SS2.1.83/ yadaa zabdavahaM sroto vaayuraavRtya tiSThati/ zuddhaH zleSmaanvito vaa+api baadhiryaM tena jaayate// SS2.1.84/ hanuzaGkhazirogriivaM yasya bhindannivaanilaH/ karNayoH kurute zuulaM karNazuulaM taducyate// SS2.1.85/ aavRtya sakapho vaayurdhamaniiH zabdavaahiiniiH/ naraan karotyakriyakaanmuukaminmiNagadgadaan// SS2.1.86/ adho yaa vedanaaM yaati varcomuutraazayotthitaa/ bhindatiiva gudopasthaM saa tuuniityabhidhiiyate// SS2.1.87/ gudopasthotthitaa saiva pratilomavisarpiNii/ vegaiH pakvaazayaM yaati pratituuniiti saa smRtaa// SS2.1.88/ saaTopamatyugrarujamaadhmaatamudaraM bhRzam/ aadhmaanamiti jaaniiyaadghoraM vaatanirodhajam// SS2.1.89/ vimuktapaarzvahRdayaM tadevaamaazayotthitam/ pratyaadhmaanaM vijaaniiyaat kaphavyaakulitaanilam// SS2.1.90/ aSThiilaavadghanaM granthimuurdhvamaayatamunnatam/ vaataaSThiilaaM vijaaniiyaadbahirmaargavarodhiniim&// SS2.1.91/ enaameva rujaayuktaaM vaataviNmuutrarodhiniim/ pratyaSThiilaamiti vadejjaaThare tiryagutthitaam// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane vaatavyaadhinidaanaM naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ SS2.2.1/ athaato+arzasaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.2.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.2.3/ SaDarzaaMsi bhavanti vaatapittakaphazoNitasannipaataiH sahajaani cet// SS2.2.4/ tatraanaatmavataaM yathoktaiH prakopaNairviruddhaadhyazanastriiprasaGgotkaTukaasanapRSThayaanavvegavidhaaraNaadibhirvizeSaiH prakupitaa doSaa ekazo dvizaH samastaaH zoNitasahitaa vaa yathoktaM prasRtaaH pradhaanadhamaniiranuprapadyaadho gatvaa gudamaagamya praduuSya gudavaliirmaaMsaprarohaaJjanayanti vizeSato mandaagneH, tathaa tRNakaaSThopalaloSThavastraadibhiH& ziitodakasaMsparzanaadvaa kandaaH parivRddhimaasaadayanti, taanyarzaaMsiityaacakSate// SS2.2.5/ tatra sthuulaantrapratibaddhamardhapaJcaaGgulaM gudamaahuH, tasmin valayastisro+adhyaaGgulaantarasaMbhuutaaH pravaahaNii visarjanii saMvaraNii ceti caturaGgulaayataaH&; sarvaastiryagekaaGgulocchritaaH// SS2.2.6/ zaGkhaavartanibhaazcaapi uparyupari saMsthitaaH/ gajataalunibhaazcaapi varNataH saMprakiirtitaaH/ romaantebhyo yavaadhyardho gudauSThaH parikiirtitaH// SS2.2.7/ prathamaa tu gudauSThaadaGgulamaatre// SS2.2.8/ teSaaM tu bhaviSyataaM puurvaruupaaNi anne+azraddhaa kRcchraat paktiramliikaa paridaaho viSTambhaH pipaasaa sakthisadanamaaTopaH kaarzyamudgaarabaahulyamakSNoH zvayathurantrakuujanaM gudaparikartanamaazaGkaa paaNDurogagrahaNiidoSazoSaaNaaM kaasazvaasau balahaanirmramastandraa nidrendriyadaurbalyaM ca// SS2.2.9/ jaateSvetaanyeva lakSaNaani pravyaktataraaNi bhavanti// SS2.2.10/ tatra maarutaat parizuSkaaruNavivarNaani viSamamadhyaani &kadambapuSpatuNDikeriinaaDiimukulasuuciimukhaakRtiini ca bhavanti; tairupadrutaH sazuulaM saMhatamupavezyate, kaTiipRSThapaarzvameDhragudamaabhipradezeSu caasya vedanaa bhavanti, gulmaaSThiilaapliihodaraaNi caasya tannimittaanyeva bhavanti, kRSNatvaGnakhanayanadazanavadanamuutrapuriiSazca puruSo bhavati// SS2.2.11/ pittaanniilaagraaNi tanuuni visarpiiNi piitaavabhaasaani yakRtprakaazaani zukajihvaasaMsthaanaani yavamadhyaani jalaukovaktrasadRzaani praklinnaani ca bhavanti; tairupadrutaH sadaahaM sarudhiramatisaaryate, jvaradaahapipaasaamuurcchaazcaasyopadravaa bhavanti, piitatvaGnakhanayanadazanavadanamuutrapuriiSazca puruSo bhavati// SS2.2.12/ zleSmajaani zvetaani mahaamuulaani sthiraaNi vRttaani snigdhaani paaNDuuni kariirapanasaasthigostanaakaaraaNi, na bhidyante na sravanti kaNDuubahulaani ca bhavanti; tairupadrutaH sazleSmaaNamanalpaM maaMsadhaavanaprakaazamatisaaryate, zophaziitajvaraarocakaavipaakazirogauravaaNi caasya tannimittaanyeva bhavanti, zuklatvaGgakhanayanadazanavadanamuutrapuriiSazca puruSo bhavati// SS2.2.13/ raktajaani nyagrodhaprarohavidrumakaakaNantikaaphalasadRzaani& pittalakSaNaani ca, yadaa+avagaaDhapuriiSapiiDitaani bhavanti tadaa+atyarthaM duSTamanalpamasRk sahasaa visRjanti, tasya caatipravRttau zoNitaati yogopadravaa bhavanti// SS2.2.14/ sannipaatajaani sarvadoSalakSaNayuktaani&// SS2.2.15/ sahajaani duSTazoNitazukranimittaani, teSaaM doSata eva prasaadhanaM kartavyaM, vizeSatazcaitaani durdarzanaani paruSaaNi &paaMsuuni daaruNaanyantarmukhaani; tairupadrutaH kRzo+alpabhuk siraasantatagaatro+alpaprajaH kSiiNaretaaH kSaamasvaraH krodhano+alpaagnipraaNaH& paramalasazca, tathaa ghraaNaziro+akSinaasaazravaNarogii, satatamantrakuujaaTopahRdayopalepaarocakaprabhRtibhiH piiDyate// SS2.2.16/ bhavati caatra--- baahyamadhyavalisthaanaaM pratikuryaadbhiSagvaraH/ antarvalisamutthaanaaM pratyaakhyaayaacaret kriyaam// SS2.2.17/ parkupitaastu doSaa meDhramabhiprapannaa maaMsazoNite praduuSya kaNDuuM janayanti, tataH kaNDuuyanaat kSataM samupajaayate, tasmiMzca kSate duSTamaaMsajaaH prarohaaH picchilalarudhirasraaviNo jaayante kuurcakino+abhyantaramupariSTaadvaa, te tu zepho vinaazayantyupaghnanti ca puMstvaM; yonimabhiprapannaaH sukumaaraan durgandhaan picchilarudhirasraaviNazchatraakaaraan kariiraaJjanayanti, te tu yonimupaghnantyaartavaM ca; naabhimabhiprapannaaH sukumaaraan durgandhaan picchilaan gaNDuupadamukhasadRzaan kariiraaJjanayanti; ta evordhvamaagataaH zrotraakSighraaNavadaneSvarzaaMsyupanirvartayanti; tatra karNajeSu baadhiryaM zuulaM puutikarNataa ca, netrajeSu vartmaa varodho vedanaa sraavo darzananaazazca, ghraaNajeSu pratizyaayo+atimaatraM kSavathuH kRcchrocchvaasataa puutinasyaM saanunaasikavaakyatvaM ziroduHkhaM ca; vaktrajeSu kaNThauSThataaluunaamanyatamasmiMstairgadgadavaakyataa rasaajJaanaM mukharogaazca bhavanti// SS2.2.18/ vyaanastu prakupitaH zleSmaaNaM parigRhya bahiH sthiraaNi kiilavadarzaaMsi nirvartayati, taani carmakiilaanyarzaaMsiityaacakSate// SS2.2.19/ bhavanti caatra--- teSu kiileSu nistodo maarutenopajaayate/ zleSmaNaa tu savarNatvaM granthitvaM ca vinirdizet// SS2.2.20/ pittazoNitajaM &raukSyaM kRSNatvaM zlakSNataa tathaa/ samudiirNakharatvaM ca carmakiilasya lakSaNam// SS2.2.21/ arzasaaM lakSaNaM vyaasaaduktaM saamaanyatastu& yat/ tatsarvaM praagvinirdiSTaatsaadhayedbhiSajaaM varaH// SS2.2.22/ arzaHsu dRzyate ruupaM yadaa doSadvayasya& tu/ saMsargaM taM vijaaniiyaat saMsargaH sa ca SaDvidhiH// SS2.2.23/ tridoSaaNyalpaliGgaani yaapyaani tu vinirdizet/ dvandvajaani dvitiiyaayaaM valau yaanyaazritaani ca// SS2.2.24/ kRcchrasaadhyaani taanyaahuH parisaMvatsaraaNi ca/ sannipaatasamutthaani sahajaani tu varjayet// SS2.2.25/ sarvaaH syurvalayo yeSaaM durnaamabhirupadrutaaH/ taistu pratihato vaayurapaanaH sannivartate// SS2.2.26/ tato vyaanena saGgamya &jyotirmRdgaati dehinaam// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane+arzonidaanaM naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ SS2.3.1/ athaato+azmariiNaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.3.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.3.3/ catasro+azmaryo bhavanti; zleSmaadhiSThaanaaH; tadyathaa zleSmaNaa, vaatena, pittena, zukreNa cet// SS2.3.4/ &tatraasaMzodhanaziilasyaapathyakaariNaH prakupitaH zleSmaa muutrasaMpRkto+anupravizya bastimazmariiM janayati// SS2.3.5/ &taasaaM puurvaruupaaNi jvaro vastipiiDaarocakau muutrakRcchraM bastiziromuSkazephasaaM vedanaa &kRcchraavasaado bastagandhitvaM muutrasyeti// SS2.3.6/ yathaasvavedanaavarNaM duSTaM saandramathaavilam/ puurvaruupe+azmanaH kRcchraanmuutraM sRjati maanavaH&// SS2.3.7/ atha jaataasu naabhibastisevaniimehaneSvanyatamasmin mehato vedanaa muutradhaaraasaGgaH sarudhiramuutrataa muutravikiraNaM gomedakaprakaazamatyaavilaM& sasikataM visRjati; dhaavanalaGghanaplavanapRSThayaanoSNaadhvagamanaizcaasya vedanaa bhavanti&// SS2.3.8/ &tatra zleSmaazmarii zleSmalamannamabhyavaharato+atyarthamupalipyaadhaH parivRddhiM parivRddhiM praapya bastimukhamadhiSThaaya sroto niruNaddhi, tasya muutrapratighaataaddaalyate bhidyate nistudyata iva ca bastirguruH ziitazca bhavati; azmarii caatra zvetaa snigdhaa mahatii kukkuTaaNDapratiikaazaa madhuukapuSpavarNaa vaa bhavati, taaM zlaiSmikiimiti vidyaat// SS2.3.9/ pittayutastu zleSmaa saMghaatamupagamya yathoktaaM parivRddhiM praapya bastimukhamadhiSThaaya sroto niruNaddhi, tasya muutrapratiighaataaduuSyate cuuSyate dahyate pacyata iva bastiruSNavaatazca bhavati; azmarii caatra saraktaa piitaavabhaasaa kRSNaa bhallaatakaasthipratimaa madhuvarNaa vaa bhavati, taaM paittikiimiti vidyaat// SS2.3.10/ vaatayutastu zleSmaa saMghaatamupagamya yathoktaaM parivRddhiM praapya bastimukhamadhiSThaaya sroto niruNaddhi, tasya muutrapratiighaataattiivraa vedanaa bhavati, tadaa+atyarthaM piiDyamaano dantaan khaadati, naabhiM piiDayati, meDhraM pramRdgaati, paayuM spRzati, vizardhate, vidahati, vaatamuutrapuriiSaaNi kRcchreNa caasya mehato niHsaranti; azmarii caatra zyaavaa paruSaa viSamaa kharaa kadambapuSpavatkaNTakaacitaa bhavati, taaM vaatikiimiti vidyaat// SS2.3.11/ praayeNaitaastisro+azmaryo divaasvapnasamazanaadhyazanaziitasnigdhagurumadhuraahaarapriyatvaadvizeSeNa baalaanaaM bhavanti; teSaamevaalpabastikaayatvaadanupacitamaaMsatvaacca basteH sukhagrahaNaaharaNaa bhavanti/ mahataaM tu zukraazmarii zukranimittaa bhavati// SS2.3.12/ maithunavighaataadatimaithunaadvaa &zukraM calitamanirgacchadvimaargagamanaadanilo&+abhitaH saMgRhya meDhravRSaNayorantare saMharati, saMhRtya copazoSayati; saa &muutramaargamaavRNoti, muutrakRcchraM bastivedanaaM vRSaNayozca zvayathumaapaadayati, piiDitamaatre ca tasminneva praveze pravilayamaapadyate; taaM zukraazmariimiti vidyaat// SS2.3.13/ bhavanti caatra --- zarkaraa sikataa meho bhasmaakhyo+azmarivaikRtam/ azmaryaa zarkaraa jJeyaa tulyavyaJjanavedanaa// SS2.3.14/ pavane+anuguNe saa tu niretyalpaa vizeSataH/ saa bhinnamuurtirvaatena zarkaretyabhidhiiyate// SS2.3.15/ hRtpiiDaa sakthisadanaM kukSizuulaM ca vepathuH/ tRSNordhvago+anilaH kaarSNyaM daurbalyaM paaNDugaatrataa// SS2.3.16/ arocakraavipaakau tu zarkaraarte bhavanti ca/ muutramaargapravRttaa saa saktaa kuryaadupadravaan// SS2.3.17/ daurbalyaM sadanaM kaarzyaM kukSizuulamarocakam/ paaNDutvamuSNavaataM ca tRSNaaM hRtpiiDanaM vamim// SS2.3.18/ naabhipRSThakaTuumuSkagudavaGkSaNazephasaam/ ekavaarastanutvakko madhye bastiradhomukhaH// SS2.3.19/ bastirbastizirazaiva pauruSaM vRSaNau gudaH/ ekasaMbandhino hyete gudaasthivivaraazritaaH// SS2.3.20/ &alaabvaa iva ruupeNa siraasnaayuparigrahaH/ muutraazayo malaadhaaraH praaNaayatanamuttamam// SS2.3.21/ pakvaazayagataastatra naaDyo muutravahaastu yaaH/ tarpayanti &sadaa muutraM saritaH saagaraM yathaa// SS2.3.22/ suukSmatvaannopalabhyante mukhaanyaasaaM sahasrazaH/ naaDiibhirupaniitasya muutrasyaamaazayaantaraat// SS2.3.23/ jaagrataH svapatazcaiva sa niHsyandena puuryate/ aamukhaatsalile nyastaH paarzvebhyaH puuryate navaH// SS2.3.24/ ghaTo yathaa tathaa viddhi bastirmuutreNa puuryate/ evameva pravezena vaataH pittaM kapho+api vaa// SS2.3.25/ muutrayuktamupasnehaat pravizya kurute+azmariim/ apsu svacchaa(sthaa)svapi yathaa niSiktaasu nave ghaTe// SS2.3.26/ kaalaantareNa paGkaH syaadazmariisaMbhavastathaa/ saMhantyaapo yathaa divyaa maaruto+agnizca vaidyutaH// SS2.3.27/ tadvadvalaasaM bastisthamuuSmaa saMhanti saanilaH/ maarute praguNe bastau muutraM samyak pravartate/ vikaaraa vividhaazcaapi pratilome bhavanti hi// SS2.3.28/ muutraaghaataaH pramehaazca zukradoSaastathaiva ca/ muutradoSaazca ye kecidvastaaveva bhavanti hi// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane+azmariinidaanaM naama tRtiiyo+adhyaayaH// caturtho+adhyaayaH/ SS2.4.1/ athaato bhagandaraaNaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.4.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.4.3/ vaatapittazleSmasannipaataagantunimittaaH zataponakoSTragriivaparisraavizambuukaavartonmaargiNo yathaasaMkhyaM paJca bhagandaraa bhavanti/ te tu bhagagudabastipradezadaaraNaacca bhagandaraa ityucyante/ abhinnaaH piDakaaH, bhinnaastu bhagandaraaH// SS2.4.5/ tatraapathyasevinaaM vaayuH prakupitaH sannivRttaH sthiriibhuuto &gudamabhito+aGgule dvyaGgule vaa maaMsazoNite praduuSyaaruNavarNaaM piDakaaM janayati, saa+asya todaadiin vedanaavizeSaaJjanayati, apratikriyamaaNaa ca paakamupaiti, muutraazayaabhyaasagatatvaacca vraNaH praklinnaH zataponakavadaNumukhaizchidrairaapuuryate, taani ca chidraaNyajasramacchaM phenaanuviddhamadhikamaasraavaM &sravanti, vraNazca taaDyate bhidyate chidyate suuciibhiriva nistudyate, gudaM caavadiiryate, upekSite ca vaatamuutrapuriiSaretasaamapyaagamazca taireva chidrairbhavati; taM bhagandaraM zataponakamityaacakSate// SS2.4.6/ pittaM tu prakupitamanilenaadhaH preritaM puurvavadavasthitaM raktaaM &tanviimucchritaamuSTragriivaakaaaaM piDakaaM janayati; saa+asya coSaadiin vedanaavizeSaaJjanayati; apratikriyamaaNaa ca paakamupaiti; vraNazcaagnikSaaraabhyaamiva dahyate, durgandhamuSNamaasraavaM sravati, upekSitazca vaatamuutrapuriiSaretaaMsi visRjati; taM bhagandaramuSTragriivamityaacakSate// SS2.4.7/ zleSmaa tu prakupitaH samiiraNenaadhaH preritaH puurvavadavasthitaH zuklaavabhaasaaM sthiraaM kaNDuumatiiM piDakaaM janayati, saa+asya kaNDvaadiin vedanaavizeSaaJajanayati, apratikriyamaaNaa ca paakamupaiti, vraNazca kaThinaH saMrambhii kaNDuupraayaH picchilamajasramaasraavaM sravati, upekSitazca vaatamuutrapuriiSaretaaMsi visRjati; taM bhagandaraM pariisraaviNamityaacakSate// SS2.4.8/ vaayuH prakupitaH prakupitau pittazleSmaaNau parigRhyaadho gatvaa puurvavadavasthitaH paadaaGguSThaagrapramaaNaaM sarvaliGgaaM piDakaaM janayati, saa+asya todadaahakaNDvaadiin vedanaavizeSaaJjanayati, apratikriyamaaNaa ca paakamuapaiti, vraNazca naanaavidhavarNamaasraavaM sravati, puurNanadiizambuukaavartavaccaatra samuttiSThanti vedanaavizeSaaH; taM bhagandaraM zambuukaavartamityaacakSate// SS2.4.9/ muuDhena& maaMsalubdhena yadasthizalyamannena sahaabhyavahRtaM yadaa+avagaaDhapuriiSonmizramapaanenaadhaHpreritamasamyagaagataM gudamapakSiNoti tadaa kSatanimittaH kotha upajaayate, tasmiMzca kSate puuyarudhiraavakiirNamaaMsakothe bhuumaaviva jalapraklinnaayaaM krimayaH saMjaayante, te bhakSayanto gudamanekadhaa paarzvato daarayanti, tasya tairmaargaiH kRmikRtairvaatamuutrapuriiSaretaaMsyabhiniHsarantiH; taM bhagandaramunmaargiNamityaacakSate// SS2.4.10/ bhavanti caatra --- utpadyate+alparuk zophaat& kSipraM caapyupazaamayati/ paayvantadeze piDakaa saa jJeyaa+anyaa bhagandaraat// SS2.4.11/ paayoH syaad dvyaGgule deze guuDamuulaa sarugjvaraa/ bhaagandariiti vijJeyaa piDakaa+ato viparyayaat// SS2.4.12/ yaanayaanaanmalotsargaat kaNDuurugdaahazophavaan/ paayurbhavedrujaH kaTyaaM puurvaruupaM bhagandare// SS2.4.13/ ghoraaH saadhayituM duHkhaaH sarva eva bhagandaraaH/ &teSvasaadhyastridoSotthaH kSatajazca bhagandaraH// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane bhagandaranidaanaM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ SS2.5.1/ athaataH kuSThanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.5.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.5.3/ &mithyaahaaraacaarasya vizeSaadguruviruddhaasaatmyaajiirNaahitaazinaH snehapiitasya vaantasya vaa vyaayaamagraamyadharmasevino graamyaanuupaudakamaaMsaani vaa payasaa+abhiikSNamaznato yo vaa majjatyapsuuSmaabhitaptaH sahasaachardiM vaa pratihanti, tasya pittazleSmaaNau prakupitau parigRhyaanilaH pravRddhastiryaggaaH siraaH sarprapadya samuddhuuya baahyaM maargaM prati samantaadvikSipati, yatra yatra ca doSo vikSipto nizcarati tatra tatra maNDalaani praadurbhavanti, evaM samutpannastvaci doSastatra tatra ca parivRddhiM praapyaapratikriyamaaNo+abhyantaraM pratipadyate dhaatuunabhiduuSayan// SS2.5.4/ tasya puurvaruupaaNi tvakpaaruSyamakasmaadromaharSaH kaNDuuH svedabaahulyamasvedanaM vaa+&aGgapradezaanaaM svaapaH kSatavisarpaNamasRjaH kRSNataa ceti// SS2.5.5/ tatra sapta mahaakuSThaani, ekaadaza kSudrakuSThaani, evamaSTaadaza kuSThaani bhavanti/ tatra mahaakuSThaanyaruNodumbararSya(rkSa)jihvakapaalakaakaNaka@puNDariikadadrukuSThaaniiti/ kSudrakuSThaanyapi sthuulaaruSkaM mahaakuSThamekakuSThaM carmadalaM visarpaH parisarpaH sidhmaM vicarcikaa kiTibhaM(maM) paamaa cakasaa ceti// SS2.5.6/ sarvaaNi kuSThaani savaataani sapittaani sazleSmaaNi sakrimiiNi ca bhavanti, utsannatastu doSagrahaNamabhibhavaat// SS2.5.7/ tatra vaatenaaruNaM, pittenodumbararSya(rkSa)jihvakapaalakaakaNakaani, sleSmaNaa puNDariikaM dadrukuSThaM ceti/ teSaaM mahattvaM kriyaagurutvamuttarottaraM dhaatvanupravezaadasaadhyatvaM ceti// SS2.5.8/ tatra, vaatenaaruNaabhaani tanuuni visarpiiNi todabhedasvaapayuktaanyaruNaani/ pittena &pakvodumbaraphalaakRtivarNaanyaudumbaraaNi, &RSya(kSa)jihvaaprakaazaani kharaaNi RSya(kSa)jihvaani, kRSNakapaalikaaprakaazaani kapaalakuSThaani, kaakaNantikaaphalasadRzaanyatiiva raktakRSNaani kaakaNakaani&; teSaaM caturNaamapyoSacoSaparidaahadhuumaayanaani kSiprotthaanaprapaakabheditvaani krimijanma ca saamaanyaani liGgaani/ zleSmaNaa puNDariikapatraprakaazaani pauNDariikaaNi, atasiipuSpavarNaani taamraaNi vaa visarpiiNi piDakaavanti ca dadrukuSThaani; tayordvayorapyutsannataa parimaNDalataa kaNDuuzcirotthaanatvaM ceti saamaanyaani ruupaaNi// SS2.5.9/ kSudrakuSThaanyata uurdhvaM vakSyaamaH --- &sthuulaani sandhiSvatidaaruNaani &sthuulaaruSi syuH kaThinaanyaruuMSi/ tvakkocabhedasvapanaaGgasaadaaH kuSThe mahatpuurvayute &bhavanti// SS2.5.10/ kRSNaaruNaM yena bhavecchariiraM tadekakuSThaM pravadanti kuSTham&/ syuryena kaNDuuvyathanauSacoSaastaleSu& taccarmadalaM vadanti// SS2.5.11/ visarpavat sarpati sarvato yastvagraktamaaMsaanyabhibhuuya ziighram/ muurcchaavidaahaaratitodapaakaam kRtvaa visarpaH sa bhavedvikaaraH// SS2.5.12/ zanaiH zariire piDakaaH &sravantyaH sarpanti yaastaM parisarpamaahuH/ kaNDvanvitaM zvetamapaayi sidhma& vidyaattanu& praayaza uurdhvakaaye// SS2.5.13/ raajyo+atikaNDvartirujaH saruukSaa bhavanti gaatreSu vicarcikaayaam/ kaNDuumatii daaharujopapannaa vipaadikaa paadagateyameva// SS2.5.14/ yat sraavi vRttaM ghanamugrakaNDu tat snigdhakRSNaM kiTibhaM(maM) vadanti/ &saasraavakaNDuuparidaahakaabhiH paamaa+aNukaabhiH piDakaabhiruuhyaa// SS2.5.15/ sphoTaiH sadaahairati saiva kacchuuH sphikpaaNipaadaprabhavairniruupyaa/ &kaNDvanvitaa yaa piDakaa zariire saMsraavahiinaa rakasocyate saa// SS2.5.16/ &aruH sasidhmaM rakasaa mahacca yaccaikakuSThaM kaphajaanyamuuni/ vaayoH prakopaat parisarpamekaM zeSaaNi pittaprabhavaaNi vidyaat// SS2.5.17/ kilaasamapi kuSThavikalpa& eva; tattrividhaM vaatena, pittena, zleSmaNaa ceti/ kuSThakilaasayorantaraM tvaggatameva kilaasamaparisraavi ca/ tadvaatena maNDalamaruNaM paruSaM paridhvaMsi ca, pittena padmapatrapratiikaazaM saparidaahaM ca, zleSmaNaa zvetaM snigdhaM bahalaM kaNDuumacca/ teSu saMbaddhamaNDalamantejaataM raktaroma caasaadhyamagnidagdhaM ca// SS2.5.18/ kuSTheSu tu tvaksaMkocasvaapasvedazophabhedakauNyasvaropaghaataa vaatena, paakaavadaraNaaGgulipatanakarNanaasaabhaGgaakSiraagasattvotpattayaH& pittena, kaNDuuvarNabhedazophaasraavagauravaaNi zleSmaNaa// SS2.5.19/ tatraadibalapravRttaM pauNDariikaM kaakaNaM caasaadhyam// SS2.5.20/ bhavanti caatra --- yathaa banaspatirjaataH praapya &kaalaprakarSaNam/ antarbhuumiM vigaaheta muulairvRSTivivardhitaiH// SS2.5.21/ evaM kuSThaM samutpannaM tvaci kaalaprakarSataH/ krameNa dhaatuun vyaapnoti narasyaapratikaariNaH// SS2.5.22/ sparzahaaniH svedanatvamiiSatkaNDuuzca jaayate/ vaivarNyaM ruukSabhaavazca kuSThe tvaci &samaazrite// SS2.5.23/ tvaksvaapo romaharSazca svedasyaabhipravartanam/ kaNDuurvipuuyakazcaiva kuSThe zoNitasaMzrite// SS2.5.24/ baahulyaM vaktrazoSazca kaarkazyaM piDakodgamaH/ todaH sphoTaH sthiratvaM ca kuSThe maaMsasamaazrite// SS2.5.25/ daurgandhyamupadehazca puuyo+atha krimayastathaa/ gaatraaNaaM bhedanaM caapi kuSThe medaHsamaazrite// SS2.5.26/ naasaabhaGgo+akSiraagazca kSate ca krimisaMbhavaH/ bhavet svaropaghaatazca hyasthimajjasamaazrite// SS2.5.27/ kauNyaM gatikSayo+aGgaanaaM saMbhedaH kSatasarpaNam/ zukrasthaanagate liGgaM praaguktaani tathaiva ca// SS2.5.28/ striipuMsayoH kuSThadoSaadduSTazoNitazukrayoH/ yadapatyaM tayorjaataM jJeyaM tadapi kuSThitam// SS2.5.29/ kuSThamaatmavataH saadhyaM tvagraktapizitaazritam/ medogataM bhavedyaapyamasaadhyamata uttaram// SS2.5.30/ brahmastriisajjanavadhaparasvaharaNaadibhiH/ karmabhiH paaparogasya praahuH kuSThasya saMbhavam&// SS2.5.31/ mriyate yadi kuSThena punarjaate+api gacchati/ gaataH kaSTarato rogo yathaa kuSThaM prakiirtitam// SS2.5.32/ aahaaraacaarayoH proktaamaasthaaya mahatiiM kriyaam/ auSadhiinaaM viziSTaanaaM tapasazca niSevaNaat/ yastena mucyate jantuH sa puNyaaM gatimaapnuyaat// SS2.5.33/ prasaGgaadgaatrasaMsparzaannizvaasaat sahabhojanaat/ sahazayyaasanaaccaapi vastramaalyaanulepanaat// SS2.5.34/ kuSThaM jvarazca zoSazca netraabhiSyanda eva ca/ aupasargikarogaazca saMkraamanti naraannaram// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane kuSThanidaanaM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ SS2.6.1/ athaataH pramehanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.6.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.6.3/ divaasvapnaavyaayaamaalasyaprasaktaM ziitasnigdhamadhuramedyadravaannapaanasevinaM puruSaM jaaniiyaat pramehii bhaviSyatiiti// SS2.6.4/ tasya &caivaMpravRttasyaaparipakvaa eva vaatapittazleSmaaNo yadaa medasaa sahaikatvamupetya muutravaahisrotaaMsyanusRtyaadho gatvaa bastermukhamaazritya nirbhidyante tadaa pramehaaJjanayanti// SS2.6.5/ teSaaM tu puurvaruupaaNi hastapaadataladaahaH snigdhapicchilagurutaa gaatraaNaaM madhurazuklamuutrataa tandraa saadaH pipaasaa durgandhazca zvaasastaalugalajihvaadanteSu malotpattirjaTiliibhaavaH kezaanaaM vRddhizca nakhaanaam// SS2.6.6/ tatraavilaprabhuutamuutralakSaNaaH sarva eva pramehaa bhavanti// SS2.6.7/ sarva eva sarvadoSasamutthaaH saha piDakaabhiH// SS2.6.8/ tatra, &kaphaadudakekSuvaalikaasuraasikataazanairlavaNapiSTasaandrazukraphenamehaa daza saadhyaaH, doSaduuSyaaNaaM samakriyatvaat; pittaanniilaharidraamlakSaaramaJjiSThaazoNitamehaaH SaD yaapyaaH, doSaduuSyaaNaaM viSamakriyatvaat; vaataat sarpirvasaakSaudrahastimehaazcatvaaro+asaadhyatamaaH, mahaatyayikatvaat// SS2.6.9/ tatra vaatapittamedobhiranvitaH zleSmaa zleSmapramehaaJjanayati, vaatakaphazoNitamedobhiranvitaM pittaM pittapramehaan, kaphapittavasaamajjamedobhiranvito vaayurvaatapramehaan// SS2.6.10/ tatra, zvetamavedanamudakasadRzamudakamehii mehati; ikSurasatulyamikSuvaalikaamehii; suraatulyaM suraamehii; sarujaM sikataanuviddhaM sikataamehii; zanaiH sakaphaM mRtsnaM zanairmehii; vizadaM lavaNatulyaM lavaNamehii; hRSTaromaa piSTarasatulyaM piSTamehii; aavilaM saandraM saandramehii; zukratulyaM zukramehii; stokaM stokaM saphenamacchaM phenamehii mehati// SS2.6.11/ ata uurdhvaM pittanimittaan vakSyaamaH saphenamacchaM niilaM niilamehii mehati; sadaahaM haridraabhaM haridraamehii; amlarasagandhamamlamehii; srutakSaarapratimaM kSaaramehii; maJjiSThodakaprakaazaM maJjiSThaamehii; zoNitaprakaazaM zoNitamehii mehati// SS2.6.12/ ata uurdhvaM vaatanimittaan vakSyaamaH sarpiHprakaazaM sarpirmehii mehati; vasaaprakaazaM vasaamehii; kSaudrarasavarNaM kSaudramehii; mattamaataGgavadanuprabandhaM& hastimehii mehati// SS2.6.13/ &makSikopasarpaNamaalasyaM maaMsopacayaH pratizyaayaH zaithilyaarocakaavipaakaaH kaphaprasekacchardinidraakaasazvaasaazceti zleSmajaanaamupadravaaH; vRSaNayoravadaraNaM bastibhedo meDhratodo hRdi zuulamamliikaajvaraatiisaaraarocakaa vamathuH &paridhuupanaM daaho muurcchaa pipaasaa nidraanaazaH paaNDurogaH piitaviNmuutranetratvaM ceti paittikaanaaM; hRdgraho laulyamanidraa stambhaH kampaH zuulaM baddhapuriiSatvaM ceti& vaatajaanaam/ evamete viMzati pramehaaH sopadravaa vyaakhyaataaH// SS2.6.14/ tatra vasaamedobhyaamabhipannazariirasya tribhirdoSaizcaanugatadhaatoH pramehiNo daza& piDakaa jaayante/ tadyathaa zaraavikaa, sarSapikaa, kacchapikaa, jaalinii, vinataa, putriNii, masuurikaa, alajii, vidaarikaa, vidradhikaa ceti// SS2.6.15/ zaraavamaatraa tadruupaa nimnamadhyaa zaraavikaa/ gaurasarSapasaMsthaanaa tatpramaaNaa ca saarSapii// SS2.6.16/ sadaahaa kuurmasaMsthaanaa jJeyaa kacchapikaa budhaiH/ jaalinii tiivradaahaa tu maaMsajaalasamaavRtaa&// SS2.6.17/ mahatii piDakaa niilaa piDakaa vinataa smRtaa&/ mahatyalpaacitaa jJeyaa piDakaa saa tu putriNii// SS2.6.18/ masuurasamasaMsthaanaa jJeyaa saa tu masuurikaa/ raktaa sitaa sphoTavatii daaruNaa tvalajii bhavet// SS2.6.19/ vidaariikandavadvRttaa kaThinaa ca vidaarikaa/ vidradherlakSaNairyuktaa jJeyaa vidradhikaa budhaiH// SS2.6.20/ gude hRdi zirasyaMse pRSThe marmaNi cotthitaaH/ sopadravaa &durbalaagreH piDakaaH parivarjayet// SS2.6.21/ kRtsnaM zariiraM niSpiiDya medomajjavasaayutaH/ adhaH prakramate vayustenaasaadhyaastu vaatajaaH// SS2.6.22/ pramehapuurvaruupaaNaamaakRtiryatra dRzyate/ kiMciccaapyadhikaM muutraM taM &pramehiNamaadizet// SS2.6.23/ kRtsnaanyardhaani vaa yasmin puurvaruupaaNi maanave/ pravRttamuutramatyarthaM taM pramehiNamaadizet&// SS2.6.24/ piDakaapiDitaM gaaDhamupasRSTamupadravaiH/ madhumehinamaacaSTe sa caasaadhyaH prakiirtitaH// SS2.6.25/ sa caapi gamanaat sthaanaM sthaanadaasanamicchati/ aasanaadvRNute zayyaaM zayanaat &svapnamicchati// SS2.6.26/ yathaa hi &varNaanaaM paJcaanaamutkarSaapakarSakRtena saMyogavizeSeNa zabalababhrukapilakapotamecakaadiinaaM varNaanaamanekeSaamutpattirbhavati, evameva doSadhaatumalaahaaravizeSeNotkarSaapakarSakRtena saMyogavizeSeNa pramehaaNaaM naanaakaraNaM bhavati// SS2.6.27/ bhavati caatra sarva eva pramehaastu kaalenaapratikurvataH&/ madhumehatvamaayaanti tadaa+asaadhyaa bhavanti hi// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane pramehanidaanaM naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ SS2.7.1/ athaata udaraaNaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.7.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.7.3/ dhanvantarirdharmabhRtaaM variSTho raajarSirindrapratimo+abhavadyaH&/ brahmarSiputraM vinayopapannaM ziSyaM zubhaM suzrutamanvazaat saH// SS2.7.4/ pRthak samastairapi ceha doSaiH pliihodaraM baddhagudaM tathaiva/ aagantukaM saptamamaSTamaM ca dakodaraM ceti vadanti taani// SS2.7.5/ sudurbalaagnerahitaazanasya saMzuSkapuutyannaniSevaNaadvaa/ snehaadimithyaacaraNaacca jantorvRddhiM gataaH koSThamabhiprapannaaH// SS2.7.6/ gulmaakRtivyaJjitalakSaNaani kurvanti ghoraaNyudaraaNi doSaaH/ koSThaadupasnehavadannasaaro niHsRtya duSTo+anilaveganunnaH// SS2.7.7/ tvacaH samunnamya zanaiH samantaadvivardhamaano jaTharaM karoti/ tatpuurvaruupaM balavarNakaaGkSaavaliivinaazo jaThare hi raajyaH// SS2.7.8/ jiirNaaparijJaanavidaahavatyo bastau rujaH paadagatazca zophaH/ saMgRhya paarzvodarapRSThanaabhiiryadvardhate kRSNasiraavanaddham// SS2.7.9/ sazuulamaanaahavadugrazabdaM satodabhedaM pavanaatmakaM tat/ yaccoSatRSNaajvaradaahayuktaM piitaM siraa bhaanti ca yatra piitaaH// SS2.7.10/ piitaakSiviNmuutranakhaananasya pittodaraM tattvaciraabhivRddhi/ yacchiitalaM zuklasiraavanaddhaM guru sthiraM zuklanakhaananasya// SS2.7.11/ snigdhaM mahacchophayutaM sasaadaM kaphodaraM tattu ciraabhivRddhi/ striyo+annapaanaM nakharomamuutraviDaartavairyuktamasaadhuvRttaaH// SS2.7.12/ yasmai prayacchantyarayo garaaMzca duSTaambuduuSiiviSasevanaadvaa/ tenaazu raktaM kupitaazca doSaaH kurvanti ghoraM jaTharaM triliGgam// SS2.7.13/ vizeSataH kupyati dahyate ca sa caaturo muurcchati saMprasaktaM paaNDuH kRzaH zuSyati tRSNayaa ca// SS2.7.14/ &prakiirtitaM duuSyudaraM tu ghoraM pliihodaraM kiirtayato nibodha/ vidaahyabhiSyandiratasya jantoH praduSTamatyarthamasRk kaphazca// SS2.7.15/ pliihaabhivRddhiM satataM karoti pliihodaraM tat pravadanti tajjJaaH/ vaame ca paarzve parivRddhimeti vizeSataH siidati caaturo+atra// SS2.7.16/ mandajvaraagniH kaphapittaliGgairupadrutaH kSiiNabalo+atipaaNDuH/ savyetarasmin yakRti praduSTe jJeyaM yakRddaalyudaraM tadeva// SS2.7.17/ yasyaantramannairupalepibhirvaa baalaazmabhirvaa &sahitaiH pRthagvaa/ saMciiyate tatra malaH sadoSaH krameNa naaDyaamiva saMkaro hi// SS2.7.18/ nirudhyate caasya gude puriiSaM nireti kRcchraadapi caalpamalpam/ hRnnaabhimadhye parivRddhimeti ta(ya)ccodaraM viTsamagandhikaM ca// SS2.7.19/ pracchardayan baddhagudii vibhaavyaH tataH parisraavyudaraM nibodha/ zalyaM yadannopahitaM tadantraM bhinatti yasyaagatamanyathaa vaa// SS2.7.20/ tasmaat sruto+antraat salilaprakaazaH sraavaH sravedvai gudatastu bhuuyaH/naabheradhazcodarameti vRddhiM nistudyate+atiiva vidahyate ca// SS2.7.21/ etat parisraavyudaraM pradiSTaM dakodaraM kiirtayato nibodha/ yaH snehapiito+apyanuvaasito vaa vaanto virikto+apyathavaa niruuDhaH// SS2.7.22/ pibejjalaM ziitalamaazu tasya srotaaMsi duSyanti hi tadvahaani/ snehopalipteSvathavaa+api teSu dakodaraM puurvavadabhyupaiti// SS2.7.23/ snigdhaM mahat saMparivRttanaabhi bhRzonnataM puurNamivaambunaa ca/ yathaa dRtiH kSubhyati kampate ca zabdaayate caapi &dakodaraM tat// SS2.7.24/ aadhmaanaM gamane+azaktirdaurbalyaM durbalaagnitaa/ zophaH sadanamaGgaanaaM saGgo vaatapuriiSayoH/ daahastRSNaa ca sarveSu jaThareSu bhavanti hi// SS2.7.25/ ante salilabhaavaM hi bhajante jaTharaaNi tu/ sarvaaNyeva pariipaakaattadaa &taani vivarjayet// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane udaranidaanaM naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ SS2.8.1/ athaato muuDhagarbhanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.8.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.8.3/ graamyadharmayaanavaahanaadhvagamanapraskhalanaprapatanaprapiiDaanadhaavanaabhighaataviSamazayanaasanopavaasavegaabhighaataatiruukSakaTutiktabhojanazokaatikSaarasevanaatisaaravamanavirecanapreGkholanaajiirNagarbhazaatanaprabhRtibhirvizeSairbandhaanaanmucyate garbhaH, phalamiva vRntabandhanaadabhighaatavizeSaiH; sa vimuktabandhano garbhaazayamatikramya yakRtpliihaantravivarairavasraMsamaanaH koSThasaMkSobhamaapaadayati, tasyaa jaTharasaMkSomaadvaayurapaano muuDhaH paarzvabastiziirSodarayonizuulaanaahamuutrasaGgaanaamanyatamamaapaadya garbhaM &cyaavayati taruNaM zoNitasraaveNa; tameva kadaacidvivRddhamasamyagaagatamapatyapathamanupraaptamanirasyamaanaM viguNaapaanasaMmohitaM garbhaM muuDhagarbhamityaacakSate// SS2.8.4/ tataH kiilaH& pratikhuro biijakaH parigha iti/ tatra uurdhvabaahuziraHpaado yo yonimukhaM niruNaddhi kiila iva sa kiilaH; niHsRtahastapaadaziraaH kaayasaGgii pratikhuraH; yo nirgacchatyekazirobhujaH sa biijakaH; yastu parigha iva yonimukhamaavRtya tiSThati sa parighaH; iti caturvidho bhavatiityeke bhaaSante/ tattu na samyak; kasmaat sa yadaa viguNaanilaprapiiDito+apatyapathamanekadhaa prapadyate tadaa saGkhyaa hiiyate// SS2.8.5/ tatra kazciddvaabhyaaM sakthibhyaaM yonimukhaM pratipadyate; kazcidaabhugnaikasakthirekena; kazcidaabhugnasakthizariiraH sphigdezena tiryagaagataH; kazciduraHpaarzvapRSThaanaamanyatamena yonidvaaraM pidhaayaavatiSThate; antaHpaarzvaapavRttaziraaH kazcidekena baahunaa; kazcidaabhugnaziraa baahudvayena; kazcidaabhugnamadhyo hastapaadazirobhiH; kazcidekena sakthnaa yonimukhaM pratipadyate+apareNa paayum; ityaSTavidhaa muuDhagarbhagatiruddiSTaa samaasena// SS2.8.6/ tatra dvaavantyaavasaadhyau muuDhagarbhau, zeSaanapi &vipariitendriyaarthaakSepakayonibhraMzasMvaraNamakkallazvaasakaasabhramanipiiDitaan pariharet// SS2.8.7/ &bhavanti caatra kaalasya pariNaamena muktaM vRntaadyathaa paham/ prapadyate svabhaavena naanyathaa patituM dhruvam// SS2.8.8/ evaM kaalaprakarSeNa mukto naaDiinibandhanaat/ garbhaazayastho yo garbho jananaaya prapadyate// SS2.8.9/ kRmivaataabhighaataistu tadevopadrutaM phalam/ patatyakaale+api yathaa tathaa syaadgarbhavicyutiH// SS2.8.10/ aacaturthaattato maasaat prasravedgarbhavicyutiH&/ tataH sthirazariirasya paataH paJcamaSaSThayoH// SS2.8.11/ pravidhyati ziro yaa tu ziitaaGgii nirapatrapaa/ niiloddhatasiraa hanti saa garbhaM sa ca taaM tathaa// SS2.8.12/ garbhaaspandanamaaviinaaM praNaazaH zyaavapaaNDutaa/ bhavatyucchvaasapuutitvaM &zuulaM caantarbhRte zizau// SS2.8.13/ maanasaagantubhirmaaturupataapaiH prapiiDitaH/ garbho vyaapadyate kukSau vyaadhibhizca prapiiDitaH// SS2.8.14/ &bastamaaravipannaayaaH kukSiH praspandate yadi/ tatkSaNaajjanmakaale taM paaTayitvoddharedbhiSak// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane muuDhagarbhanidaanaM naamaaSTamo+adhyaayaH//8// navamo+adhyaayaH/ SS2.9.1/ athaato vidradhiinaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.9.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.9.3/ sarvaamaraguruH zriimaannimittaantarabhuumipaH/ ziSyaayovaaca nikhilamidaM vidradhilakSaNam// SS2.9.4/ tvagraktamaaMsamedaaMsi praduuSyaasthisamaazritaaH/ doSaaH zophaM zanairghoraM janayantyucchritaa bhRzam// SS2.9.5/ mahaamuulaM rujaavantaM vRttaM caa (vaa)+apyathavaa++aayatam/ tamaahurvidradhiM dhiiraa vijJeyaH sa ca SaGvidhaH// SS2.9.6/ pRthagdoSaiH samastaizca kSatenaapyasRjaa tathaa/ SaNNaamapi hi teSaaM tu lakSaNaM saMpravakSyate// SS2.9.7/ kRSNo+aruNo vaa paruSo bhRzamatyarthavedanaH/ citrotthaanaprapaakazca vidradhirvaatasaMbhavaH// SS2.9.8/ pakvodumbarasaGkaazaH zyaavo vaa jvaradaahavaan/ kSiprotthaanaprapaakazca vidradhiH pittasaMbhavaH// SS2.9.9/ zaravasadRzaH paaNDuH ziitaH stabdho+alpavedanaH/ cirotthaanaprapaakazca sakaNDuzca kaphotthitaH// SS2.9.10/ tanupiitasitaazcaiSaamaasraavaaH kramazaH smRtaaH/ naanaavarNarujaasraavo ghaaTaalo viSamo mahaan// SS2.9.11/ viSamaM pacyate caapi vidradhiH saannipaatikaH/ taistairbhaavairabhihate kSate vaa+apathyasevinaH// SS2.9.12/ kSatoSmaa vaayuvisRtaH saraktaM pittamiirayet/ jvarastRSNaa ca daahazca jaayate tasya dehinaH// SS2.9.13/ eSa vidradhiraagantuH pittavidradhilakSaNaH/ kRSNasphoTaavRtaH zyaavastiivradaaharujaajvaraH&// SS2.9.14/ pittavidradhiliGgastu raktavidradhirucyate/ uktaa vidradhayo hyete teSvasaadhyastu sarvajaH// SS2.9.15/ aabhyantaraanatastuurdhvaM vidradhiin paricakSate/ gurvasaatmyaviruddhaannazuSkasaMsRSTabhojanaat&// SS2.9.16/ ativyavaayavyaayaamavegaaghaatavidaahibhiH/ pRthak saMbhuuya vaa doSaaH kupitaa gulmaruupiNam// SS2.9.17/ valmiikavatsamunnaddhamantaH kurvanti vidradhim/ gude bastimukhe naabhyaaM kukSau vaGkSaNayostathaa// SS2.9.18/ vRkkayoryakRti pliihni hRdaye klomni vaa tathaa/ teSaaM liGgaani jaaniiyaadbaahyavidradhilakSaNaiH// SS2.9.19/ &aamapakvaiSaNiiyaacca pakvaapakvaM vinirdizet/ adhiSThaanavizeSeNa liGgaM zRNu vizeSataH// SS2.9.20/ gude vaatanirodhastu bastau kRcchraalpamuutrataa/ naabhyaaM hikkaa tathaa++aaTopaH kukSau maarutakopanam// SS2.9.21/ kaTiipRSThagrahastiivro vaGkSaNotthe tu vidradhau/ vRkkayoH paarzvasaGkocaH pliihnyucchvaasaavarodhanam// SS2.9.22/ sarvaaGgapragrahastiivro hRdi zuulazca daaruNaH/ zvaaso yakRti tRSNaa ca pipaasaa klomaje+adhikaa// SS2.9.23/ aamo vaa yadi vaa pakvo mahaan vaa yadi vetaraH/ sarvo marmotthitazcaapi& vidradhiH kaSTa ucyate// SS2.9.24/ naabheruparijaaH pakvaa yaantyuurdhvamitare tvadhaH/ jiivatyadho niHsruteSu sruteSuurdhvaM na jiivati// SS2.9.25/ hRnnaabhibastivarjyaa ye teSu bhinneSu baahyataH/ jiivet kadaacit puruSo netareSu kadaacana// SS2.9.26/ striiNaamapaprajaataanaaM prajaataanaaM tathaa+ahitaiH/ daahajvarakaro ghoro jaayate raktavidradhiH// SS2.9.27/ api samyakprajaataanaamasRk kaayaadaniHsRtam/ raktajaM vidradhiM kuryaat kuksau makkallasaMjJitam// SS2.9.28/ saptaahaannopazaantazcettato+asau saMprapacyate/ vizeSamatha vakSyaami spaSTaM vidradhigulmayoH// SS2.9.29/ gulmadoSasamutthaanadvidradhergulmakasya ca/ kasmaanna pacyate gulmo vidradhiH paakameti ca// SS2.9.30/ na nibandho+asti gulmaanaaM vidradhiH sanibandhanaH/ gulmaakaaraaH svayaM doSaa vidradhirmaaMsazoNite// SS2.9.31/ vivaraanucaro granthirapsu budbudako yathaa/ evaMprakaaro gulmastu tasmaat paakaM na gacchati// SS2.9.32/ maaMsazoNitavaahulyaat paakaM gacchati vidradhiH/ maaMsazoNitahiinatvaadgulmaH paakaM na gacchati// SS2.9.33/ gulmastiSThati doSe sve vidradhirmaaMsazoNite/ vidradhiH pacyate tasmaad gulmazcaapi na pacyate// SS2.9.34/ hRnnaabhibastijaH pakvo varjyo yazca tridoSajaH/ atha majjapariipaako ghoraH samupajaayate// SS2.9.35/ so+asthimaaMsanirodhena dvaaraM na labhate yadaa/ tataH sa vyaadhinaa tena jvalaneneva dahyate// SS2.9.36/ asthi(tha) majjoSmaNaa tena ziiryate dahyamaanavat/ vikaaraH zalyabhuuto+ayaM klezayedaaturaM ciram// SS2.9.37/ athaasya karmaNaa vyaadhirdvaaraM tu labhate yadaa/ tato medaHpramaM snigdhaM zuklaM ziitamatho guru// SS2.9.38/ bhinne+asthni niHsravet& puuyametadasthigataM viduH/ vidradhiM zaastrakuzalaaH sarvadoSarujaavaham// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane vidradhinidaanaM naama navamo+adhyaayaH//9// dazamo+adhyaayaH/ SS2.10.1/ athaato visarpanaaDiistanaroganidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.10.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.10.3/ tvaGmaaMsazoNitagataaH kupitaastu doSaaH sarvaaGgasaariNamihaasthitamaatmaliGgam/ kurvanti &vistRtamanunnatamaazu zophaM taM sarvato visaraNaacca visarpamaahuH// SS2.10.4/ vaataatmako+asitamRduH paruSo+aGgamardasaMbhedatodapavanajvaraliGgayuktaH/ gaNDairyadaa tu viSamairatiduuSitatvaadyuktaH sa eva kathitaH khalu varjaniiyaH// SS2.10.5/ pittaatmako drutagatirjvaradaahapaakasphoTaprabhedabahulaH kSatajaprakaazaH/ doSapravRddhihatamaaMsasiro yadaa syaat srotojakardamanibho na tadaa sa sidhyet// SS2.10.6/ zleSmaatmakaH sarati mandamaziighrapaakaH snigdhaH sitazvayathuralparugugrahaNDuH/ sarvaatmakastrividhavarNarujo+avagaaDhaH pakvo na sidhyati ca maaMsasiraaprazaataat&// SS2.10.7/ sadyaHkSatavraNamupetya narasya pittaM raktaM ca doSabahulasya karoti zoham/ zyaavaM salohitamatijvaradaahapaakaM sphoTaiH kulatthasadRzairasitaizca kiirNam// SS2.10.8/ sidhyanti vaatakaphapittakRtaa visarpaaH sarvaatmakaH kSatakRtazca na siddhimeti/ paittaanilaavapi ca darzitapuurvaliGgau sarve ca marmasu bhavanti hi kRcchrasaadhyaaH// SS2.10.9/ zophaM na &pakvamiti pakvamupekSate yo yo vaa vraNaM pracurapuuyamasaadhuvRttaH/ abhyantaraM pravizati pravidaarya tasya sthaanaani puurvavihitaani& tataH sa puuyaH// SS2.10.10/ tasyaatimaatragamanaadgatirityatazca naaDiiva yadvahati tena mataa tu naaDii/ doSaistribirbhavati saa pRthagekazazca saMmuurcchitairapi ca zalyanimittato+anyaa// SS2.10.11/ tatraanilaat paruSasuukSmamukhii sazuulaa phenaanuviddhamadhikaM sravati kSapaayaam/ tRTtaapatodasadanajvarabhedahetuH piitaM sravatyadhikamuSNamahaHsu pittaat// SS2.10.12/ jJeyaa kaphaadbahughanaarjunapicchilaasraa raatrisrutiH stimitarukkaThinaa sakaNDuuH/ doSadvayaabhihitalakSaNadarzanena tisro gatiirvyatikaraprabhavaastu vidyaat// SS2.10.13/ daahajvarazvasanamuurcchanavaktrazoSaa yasyaaM bhavantyabhihitaani ca lakSaNaani/ taamaadizet pavanapittakaphaprakopaadghoraamasukSayakariimiva kaalaraatrim// SS2.10.14/ naSTaM &kathaMcidanumaargamudiiriteSu sthaaneSu zalyamacireNa gatiM karoti/ saa phenilaM mathitamacchamasRgvimizramuSNaM sraveta sahasaa sarujaa ca nityam// SS2.10.15/ yaavatyo gatayo yaizca kaaraNaiH saMbhavanti hi/ taavantaH stanarogaaH syuH striiNaaM taireva hetubhiH// SS2.10.16/ dhamanyaH saMvRtadvaaraaH kanyaanaaM stanasaMzritaaH/ &doSaavisaraNaattaasaaM na bhavanti stanaamayaaH// SS2.10.17/ taasaameva prajaataanaaM garbhiNiinaaM ca taaH punaH/ svabhaavaadeva vivRtaa jaayante saMbhavantyataH// SS2.10.18/ rasaprasaado madhuraH pakvaahaaranimittajaH/ kRtsnadehaat stanau praaptaH stanyamityabhidhiiyate// SS2.10.19/ vizasteSvapi gaatreSu yathaa zukraM na dRzyate/ &sarvadehaazritatvaacca zukralakSaNamucyate// SS2.10.20/ tadeva ceSTayuvaterdarzanaat smaraNaadapi/ zabdasaMzravaNaat sparzaat saMharSaacca pravartate// SS2.10.21/ suprasannaM manastatra harSaNe heturucyate/ &aahaararasayonitvaadevaM stanyamapi striyaaH// SS2.10.22/ tadevaapatyasaMsparzaaddarzanaat smaraNaadapi/ grahaNaacca zariirasya zukravat saMpravartate// SS2.10.23/ sneho nirantarastatra prasrave heturucyate/ tat kaSaayaM bhavedvaataat kSiptaM ca plavate+ambhasi// SS2.10.24/ pittaadamlaM sakaTukaM raajyo+ambhasi ca piitikaaH/ kaphaadghanaM picchilaM ca jale caapyavasiidati/ sarvairduSTaiH sarvaliGgamabhighaataacca duSyati// SS2.10.25/ yat kSiiramudake kSiptamekiibhavati& paaNDuram/ madhuraM caavivarNaM ca prasannaM tadvinirdizet// SS2.10.26/ sakSiirau vaa+apyadugdhau vaa praapya doSaH stanau striyaaH/ raktaM maaMsaM ca sanduuSya stanarogaaya kalpate// SS2.10.27/ paJcaanaamapi teSaaM tu hitvaa zoNitavidradhim/ lakSaNaani samaanaani baahyavidradhilakSaNaiH// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane visarpanaaDiistanaroganidaanaM naama dazamo+adhyaayaH//10// ekaadazo+adhyaayaH// SS2.11.1/ athaato granthapacyarbudagalagaNDaanaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.11.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.11.3/ vaataadayo maaMsamasRk ca duSTaaH saMduuSya medazca kaphaanuviddham&/ vRttonnataM vigrathitaM tu zophaM kurvantyato granthiriti pradiSTaH// SS2.11.4/ aayamyate vyathyata& eti todaM pratyasyate &kRtyata eti bhedam/ kRSNo+amRdurbastirivaatatazca binnaH sraveccaanilajo+asramaccham// SS2.11.5/ dandahyate dhuupyati &cuuSyate ca paapacyate prajvalatiiva caapi/ raktaH sapiito+apyathavaa+api pittaadbhinnaH sraveduSNamatiiva caasram// SS2.11.6/ ziito+avivarNo+alparujo+atikaNDuuH paaSaaNavat saMhananopapannaH/ ciraabhivRddhizca kaphaprakopaadbhinnaH sravecchuklaghanaM ca puuyam// SS2.11.7/ zariiravRddhikSayavRddhihaaniH snigdho mahaanalparujo+atikaNDuuH/ medaHkRto gacchati caatra bhinne piNyaakasarpiHpratimaM tu medaH// SS2.11.8/ vyaayaamajaatairabalasya taistairaakSipya vaayurhi siraaprataanam/ saMpiiDya saGkocya vizoSya caapi granthiM karotyunnatamaazu vRttam// SS2.11.9/ granthiH siraajaH sa tu kRcchrasaadhyo bhavedyadi syaat sarujazcalazca/ aruk sa &evaapyacalo mahaaMzca marmotthitazcaapi vivarjaniiyaH// SS2.11.10/ hanvasthikakSaakSakabaahusandhimanyaagaleSuupacitaM tu medaH/ granthiM sthiraM vRttamathaayataM vaa snigdhaM kaphazcaalparujaM karoti// SS2.11.11/ taM granthibhistvaamalakaasthimaatrairmatsyaaNDajaalapratimaistathaa&+anyaiH/ ananyavarNairupaciiyamaanaM cayaprakarSaadapaciiM vadanti// SS2.11.12/ kaNDuuyutaaste+alparujaH prabhinnaaH sravanti nazyanti bhavanti caanye/ medaHkaphaabhyaaM khalu roga eSa sudustaro varSagaNaanubandhii// SS2.11.13/ gaatrapradeze kvacideva doSaaH saMmuurcchitaa maaMsamabhipraduuSya/ vRttaM sthiraM mandarujaM mahaantamanalpamuulaM ciravRddhyapaakam// SS2.11.14/ kurvanti maaMsopacayaM tu zophaM tamarbudaM zaastravido vadanti/ vaatena pittena kaphena caapi raktena maaMsena ca medasaa ca// SS2.11.15/ tajjaayate tasya ca lakSaNaani grantheH samaanaani sadaa bhavanti/ doSaH praduSTo rudhiraM siraastu saMpiiDya saGkocya gatastvapaakam// SS2.11.16/ saasraavamunnahyati maaMsapiNDaM maaMsaaGkurairaacitamaazuvRddhim/ sravatyajasraM rudhiraM praduSTamasaadhyametadrudhiraatmakaM syaat// SS2.11.17/ raktakSayopadravapiiDitatvaat paaNDurbhavet so+arbudapiiDitastu/ muSTiprahaaraadibhirardite+aGge maaMsaM praduSTaM prakaroti zopham// SS2.11.18/ avedanaM snigdhamananyavarNamapaakamazmopamamapracaalyam/ praduSTamaaMsasya narasya baaDhametadbhavenmaaMsaparaayaNasya// SS2.11.19/ maaMsaarbudaM tvetadasaadhyamuktaM saadhyeSvapiimaani vivarjayettu/ saMprasrutaM marmaNi yacca jaataM srotaHsu vaa yacca bhavedacaalyam// SS2.11.20/ &yajjaayate+anyat khalu puurvajaate jJeyaM tadadhyarbudamarbudajJaiH/ yaddvandvajaataM yugapat kramaadvaa dvirarbudaM tacca bhavedasaadhyam// SS2.11.21/ na paakamaayaanti kaphaadhikatvaanmedobahutvaacca vizeSatastu/ doSasthiratvaadgrathanaacca teSaaM sarvaarbudaanyeva nisargatastu// SS2.11.22/ vaataH kaphazcaiva &gale pravRddhau manye tu saMsRtya tathaiva medaH/ kurvanti gaNDaM kramazaH svaliGgaiH samanvitaM taM galagaNDamaahuH// SS2.11.23/ todaanvitaH kRSNasiraavanaddhaH kRSNo+aruNo vaa pavanaatmakastu/ medonvitazcopacitazca kaalaadbhavedatisnigdhataro&+arujazca// SS2.11.24/ paaruSyayuktazciravRddhyapaako yadRcchayaa paakamiyaat kadaacit vairasyamaasyasya ca tasya jantorbhavettathaa taalugalaprazoSaH// SS2.11.25/ sthiraH savarNo+alparugugrakaNDuuH& ziito mahaaMzcaapi kaphaatmakastu/ ciraabhivRddhiM kurute ciraacca prapacyate mandarujaH kadaacit// SS2.11.26/ maadhuryamaasyasya ca tasya jantorbhavettathaa taalugalapralepaH/ snigdho mRduH paaNDuraniSTagandho &medaHkRto niirugathaatikaNDuuH// SS2.11.27/ pralambate+alaabuvadalpamuulo &dehaanuruupakSayavRddhiyuktaH/ snigdhaasyataa tasya bhavecca jantorgale+&anuzabdaM kurute ca nityam// SS2.11.28/ kRcchraacchvasantaM mRdusarvagaatraM saMvatsaraatiitamarocakaartam/ kSiiNaM ca vaidyo galagaNDinaM tu bhinnasvaraM caiva vivarjayettu// SS2.11.29/ nibaddhaH zvayathuryasya muSkavallambate gale/ mahaan vaa yadi vaa hrasvo &galagaNDaM tamaadizet// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane galagaNDagaNDamaalaapacyarbudanidaanaM naamaikaadazo+adhyaayaH//11// dvaadazo+adhyaayaH/ SS2.12.1/ athaato vRddhyupadaMzazliipadaanaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.12.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.12.3/ vaatapittazleSmazoNitamedomuutraantranimittaaH sapta vRddhayo bhavanti/ taasaaM& muutraantranimitte vRddhii vaatasamutthe kevalamutpattiheturanyatamaH// SS2.12.4/ adhaH prakupito+anyatamo hi doSaH phalakozavaahiniirabhiprapadya dhamaniiH phalakoSayorvRddhiM janayati taaM vRddhimityaacakSate// SS2.12.5/ taasaaM bhaviSyatiinaaM puurvaruupaaNi bastikaTiimuSkameDhreSu vedanaa maarutanigrahaH phalakozazophazceti// SS2.12.6/ tatraanilaparipuurNaaM bastimivaatataaM paruSaamanimittaanilarujaaM vaatavRddhimaacakSate; pakvodumbarasaGkaazaaM jvaradaahoSmavatiiM caazusamutthaanapaakaaM pittavRddhiM; kaThinaamalpavedanaaM &ziitaaM kaNDuumatiiM zleSmavRddhiM; kRSNasphoTaavRtaaM pittavRddhiliGgaaM raktavRddhiM, mRdusnigdhaaM kaNDuumatiimalpavedanaaM taalaphalaprakaazaaM medovRddhiM; muutrasaMdhaaraNaziilasya muutravRddhirbhavati, saa gacchato+ambupuurNaa dRtiriva kSubhyati muutrakRcchravedanaaM vRSaNayoH zvayathuM kozayozcaapaadayati, taaM muutravRddhiM vidyaat; bhaaraharaNabalavadvigrahavRkSaprapatanaadibhiraayaasavizeSair &vaayurabhipravRddhaH prakupitazca sthuulaantrasyetarasya& caikadezaM &viguNamaadaayaadho gatvaa vaGkSaNasandhimupetya granthiruupeNa sthitvaa+apratikriyamaaNe ca kaalaantareNa phalakozaM pravizya muSkazophamaapaadayati, aadhmaato bastirivaatataH pradiirghaH sa zopho bhavati, sazabdamavapiiDitazcordhvamupaiti, vimuktazca &punaraadhmaayate, taamantravRddhimasaadhyaamityaacakSate// SS2.12.7/ tatraatimaithunaadatibrahmacaryaadvaa& tathaa+atibrahmacaariNiiM cirotsRSTaaM rajasvalaaM diirgharomaaM karkazaromaaM saGkiirNaromaaM niguuDharomaamalpadvaaraaM mahaadvaaraamapriyaamakaamaamacaukSasalilaprakSaalitayonimaprakSaalitayoniM yonirogopasRSTaaM svabhaavato vaa duSTayoniM viyoniM vaa naariimatyarthamupasevamaanasya tathaa karajadazanaviSazuukanipaatanaadbandhanaaddhastaabhighaataaccatuSpadiigamanaadacaukSasalilaprakSaalanaadavapiiDanaacchrukravegavighaaraNaanmaithunaante vaa+&aprakSaalanaadibhirmeDhramaagamya prakupitaa doSaaH kSate+akSate vaa zvayathumupajanayanti, tamupadaMzamityaacakSate// SS2.12.8/ sa paJcavidhastribhirdoSaiH pRthak samastairasRjaa &ceti// SS2.12.9/ tatra vaatike paaruSyaM tvakparipuTanaM stabdhameDhrataa paruSazophataa vividhaazca& vaatavedanaaH; paittike jvaraH zvayathuH pakvoDumbarasaGkaazastiivradaahaH kSiprapaakaH pittavedanaazca; zlaiSmike zvayathuH kaNDuumaan kaThinaH snigdhaH zleSmavedanaazca; raktaje kRSNasphoTapraadurbhaavo+atyarthamasRkpravRttiH pittaliGgaanyatyarthaM jvaradaahau zoSazca, yaapyazcaiva kadaacit; sarvaje sarvaliGgadarzanamavadaraNaM ca zephasaH kRmipraadurbhaavo maraNaM ceti// SS2.12.10/ kupitaastu doSaa vaatapittazleSmaaNo+adhaHprapannaa vaGkSaNorujaanujaGghaasvavatiSThamaanaaH kaalaantareNa paadamaazritya zanaiH zophaM janayanti, taM &zliipadamityaacakSate/ tattrividhaM vaatapittakaphanimittamiti// SS2.12.11/ tatra vaatajaM kharaM kRSNaM paruSamanimittaanilarujaM parisphuTati ca bahuzaH; pittajaM tu piitaavabhaasamiiSanmRdu jvaradaahapraayaM ca; zleSmajaM tu zvetaM snigdhaavabhaasaM mandavedaanaM bhaarikaM mahaagranthikaM kaNTakairupacitaM ca// SS2.12.12/ tatra saMvatsaraatiitamatimahadvalmiikajaataM prasRtamiti varjaniiyaani// SS2.12.13/ bhavanti caatra triiNyapyetaani jaaniiyaacchliipadaani kaphocchrayaat/ gurutvaM ca mahattvaM ca yasmaannaasti vinaa kaphaat// SS2.12.14/ puraaNodakabhuuyiSThaaH sarvartuSu ca ziitalaaH/ ye dezaasteSu jaayante zliipadaani vizeSataH// SS2.12.15/ paadavaddhastayozcaapi zliipadaM jaayate nRNaam/ karNaakSinaasikauSTheSu kecidicchanti tadvidaH// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane vRddhyupadaMzazliipadanidaanaM naama dvaadazo+adhyaayaH//12// trayodazo+adhyaayaH/ SS2.13.1/ athaataH kSudrarogaaNaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.13.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.13.3/ samaasena catuzcatvaariMzat kSudrarogaa bhavanti/ tadyathaa ajagallikaa yavaprakhyaa andhaalajii vivRtaa kacchapikaa valmiiakaM indravRddhaa panasikaa paaSaaNagardabhaH jaalagardabhaH kakSaa visphoTakaH agnirohiNii cippaM kunakhaH anuzayii vidaarikaa zarkaraarbudaM paamaa vicarcikaa rakasaa paadadaarikaa kadaraM alasendraluptau daaruNakaH aruMSikaa palitaM masuurikaa yauvanapiDakaa padminiikaNTakaH jatumaNiH mazakaH carmakiilaH tilakaalakaH nyacchaM vyaGgaH parivartikaa avapaaTikaa niruddhaprakazaH saMniruddhagudaH ahipuutanaM vRSaNakacchraH gudabhraMzazceti// SS2.13.4/ snigdhaa savarNaa grathitaa niirujaaa mudrasannibhaa/ kaphavaatotthitaa jJeyaa baalaanaamajagallikaa// SS2.13.5/ yavaakaaraa sukaThinaa grathitaa maaMsasaMzritaa/ piDakaa zleSmavaataabhyaaM yavaprakhyeti socyate// SS2.13.6/ ghanamavaktraaM piDakaamunnataaM parimaNDalaam/ andhaalajiimalpapuuyaaM taaM vidyaat kaphavaatajaam// SS2.13.7/ vivRtaasyaaM mahaadaahaaM pakvodumbarasannibhaam/ vivRtaamiti taaM vidyaat pittotthaaM parimaNDalaam// SS2.13.8/ grathitaaH paJca vaa SaDvaa daaruNaaH kacchaponnataaH/ kaphaanilaabhyaaM piDakaa jJeyaa kacchapikaa budhaiH// SS2.13.9/ paaNipaadatale sandhau griivaayaamuurdhvajatruNi/ granthirvalmiikavadyastu zanaiH samupaciiyate// SS2.13.10/ todakledapariidaahakaNDuumadbhirmukhairvRtaH/ vyaadhirvalmiika ityeSa kaphapittaanilidbhavaH// SS2.13.11/ &padmaapuSkaravanmadhye piDakaabhiH samaacitaam/ indravRddhaaM tu taaM vidyaadvaatapittotthitaaM bhiSak// SS2.13.12/ maNDalaM vRttamutsannaM saraktaM piDakaacitam/ rujaakariiM gadarbhikaaM taaM vidyaadvaatapittajaam/ &karNau pari samantaadvaa pRSThe vaa piDakograruk/ zaaluukavatpanasikaaM taaM vidyaacchleSmavaatajaam// SS2.13.13/ hanusandhau samudbhuutaM zophamalparujaM sthiram/ &paaSaaNagardabhaM vidyaadbalaasapavanaatmakam// SS2.13.14/ visarpavat sarpati &yo daahajvarakarastanuH/ apaakaH zvayathuH pittaat sa jJeyo jaalagardabhaH// SS2.13.15/ piDikaamuttamaaGgasthaaM vRttaamugrarujaajvaraam/ sarvaatmakaaM sarvaliGgaaM jaaniiyaadirivellikaam// SS2.13.16/ baahupaarzvaaMsakakSaasu kRSNasphoTaaM savedanaam/ pittaprakopasaMbhuutaaM kakSaamiti vinirdizet// SS2.13.17/ ekaamevaMvidhaaM dRSTvaa piTikaaM sphoTasannibhaam/ tvaggataaM pittakopena gandhanaamaaM pracakSate// SS2.13.18/ agnidagdhanibhaaH sphoTaaH sajvaraaH pittaraktataH/ kvacit sarvatra vaa dehe smRtaa visphoTakaa iti// SS2.13.19/ kakSaabhaageSu ye sphoTaa jaayante maaMsadaaru(ra)NaaH/ antardaahajvarakaraa diiptapaavakasannibhaaH// SS2.13.20/ saptaahaadvaa dazaahaadvaa pakSaadvaa ghnanti maanavam/ taamagnirohiNiiM vidyaadasaadhyaaM sannipaatataH// SS2.13.21/ nakhamaaMsamadhiSThaaya pittaM vaatazca vedanaam&/ karoti daahapaakau ca taM vyaadhiM cippamaadizet// SS2.13.22/ tadevaakSatarogaakhyaM tathopanakhamityapi&/ abhighaataat praduSTo yo nakho ruukSo+asitaH kharaH// SS2.13.23/ bhavettaM kunakhaM vidyaat kuliinamiti saMjJitam/ gambhiiraamalpasaMrambhaaM savarNaamuparisthitaam// SS2.13.24/ kaphaadantaHprapaakaaM taaM vidyaadanuzayiiM &bhiSak/ vidaariikandavadvRttaaM kakSaavaGkSaNasandhiSu// SS2.13.25/ raktaaM vidaarikaaM vidyaat sarvajaaM sarvalakSaNaam&/ praapya maaMsasiraasnaayu zleSmaa medastathaa+anilaH// SS2.13.26/ granthiM kurvanti bhinno+asau madhusarpirvasaanimam/ &sravatyaasraavamatyarthaM tatra vRddhiM &gato+anilaH// SS2.13.27/ maaMsaM vizoSya grathitaaM zarkaraaM &janayet punaH/ durgandhaM klinnamatyrthaM naanaavarNaM tataH siraaH// SS2.13.28/ sravanti sahasaa raktaM tadvidyaaccharkaraarbudam/ paamaavicarcyau kuSTheSu rakasaa ca prakiirtitaa// SS2.13.29/ parikramaNaziilasya vaayuratyartharuukSayoH/ paadayoH kurute daariiM sarujaaM talasaMzritaH// SS2.13.30/ zarkaronmathite paade kSate vaa kaNTakaadibhiH/ &medoraktaanugaizcaiva doSairvaa jaayate nRNaam// SS2.13.31/ sakiilakaThino granthirnimnamadhyonnato+api vaa/ kolamaatraH saruk sraavii jaayate kadarastu saH// SS2.13.32/ klinnaaGgulyantarau paadau kaNDuudaaharuganvitau/ duSTakardamasaMsparzaadalasaM taM vinirdizet// SS2.13.33/ romakuupaanugaM pittaM vaatena saha muurcchitam/ pracyaavayati romaaNi tataH zleSmaa sazoNitaH// SS2.13.34/ ruNaddhi romakuupaaMstu tato+anyeSaamasaMbhavaH/ tadindraluptaM khaalityaM rujyeti ca vibhaavyate// SS2.13.35/ daaruNaa kaNDuraa ruukSaa kezabhuumiH prapaaTyate/ kaphavaataprakopeNa vidyaaddaaruNakaM tu tam// SS2.13.36/ aruuMSi bahuvaktraaNi bahuklediini muurdhani/ kaphaasRkkRmikopena& nRNaaM vidyaadaruMSikaam// SS2.13.37/ krodhazokazramakRtaH zariiroSmaa zirogataH/ pittaM ca kezaan pacati palitaM tena jaayate// SS2.13.38/ daahajvararujaavantastaamraaH sphoTaaH sapiitakaaH&/ gaatreSu vadane caantarvijJeyaastaa masuurikaaH// SS2.13.39/ zaalmaliikaNTakaprakhyaaH kaphamaarutazoNitaiH/ jaayante piDakaa yuunaM vaktre &yaa mukhaduuSikaaH// SS2.13.40/ kaNTakairaacitaM &vRttaM kaNDuumat paaNDumaNDalam/ padminiikaNTakaprakhyaistadaakhyaM kaphavaatajam// SS2.13.41/ niirujaM samamutsannaM maNDalaM kapharaktajam/ sahajaM &raktamiiSacca zlakSNaM jatumaNiM viduH// SS2.13.42/ avedanaM sthiraM caiva yasya gaatreSu dRzyate/ maaSavatkRSNamutsannamanilaanmaSakaM vadet// SS2.13.43/ kRSNaani tilamaatraaNi niirujaani samaani ca/ vaatapittakaphocchoSaattaan& vidyaattilakaalakaan// SS2.13.44/ maNDalaM mahadalpaM vaa yadi vaa sitam/ sahajaM niirujaM gaatre nyacchamityabhidhiiyate// SS2.13.45/ samutthaananidaanaabhyaaM carmakiilaM prakiirtitam/ krodhaayaasaprakupito vaayuH pittena saMyutaH// SS2.13.46/ sahasaa mukhamaagatya maNDalaM visRjatyataH/ niirujaM tanukaM zyaavaM mukhe vyaGgaM tamaadizet// SS2.13.47/ kRSNamevaMguNaM gaatre mukhe vaa niilikaaM viduH/ mardanaat piiDanaaccaati tathaivaapyabhighaatataH/ meDhracarma yadaa vaayurbhajate sarvatazcaraH// SS2.13.48/ tadaa vaatopasRSTaM tu carma pratinivartate/ maNeradhastaat kozazca granthiruupeNa lambate// SS2.13.49/ savedanaH sadaahazca paakaM ca vrajati kvacit/ maarutaagantusaMbhuutaaM vidyaattaaM &privartikaam// SS2.13.50/ sakaNDuuH kaThinaa caapi saiva zleSmasamutthitaa/ &alpiiyaHkhaaM yadaa harSaadbaalaaM gacchet striyaM naraH// SS2.13.51/ hastaabhighaataadathavaa carmaNyudvartite balaat/ mardanaatpiiDanaadvaa+api zukravegavighaatataH// SS2.13.52/ yasyaavapaaThyate carma taaM vidyaadavapaaTikaam/ vaatopasRSTamevaM tu carma saMzrayate maNim// SS2.13.53/ maNizcarmopanaddhastu& muutrasroto ruNaddhi ca/ niruddhaprakaze tasminmandaghaaramavedanam&// SS2.13.54/ muutraM pravartate jantormaNirna& ca vidiiryate/ niruddhaprakazaM vidyaadduruuDhaaM& caavapaaTikaam// SS2.13.55/ vegasaMghaaraNaadvaayurvihato gudamaazritaH/ niruNaddhi mahatsrotaH suukSmadvaaraM karoti ca// SS2.13.56/ maargasya saukSmyaat kRcchreNa puriiSaM tasya gacchati/ sanniruddhagudaM vyaadhimenaM vidyaat sudustaram// SS2.13.57/ zakRnmuutrasamaayukte+adhaute+apaane zizorbhavet/ svinnasyaasnaapyamaanasya kaNDuu raktakaphodbhavaa// SS2.13.58/ kaNDuuyanaattataH kSipraM sphoTaaH sraavazca jaayate/ ekiibhuutaM vraNairghoraM taM vidyaadahipuutanam// SS2.13.59/ snaanotsaadanahiinasya malo vRSNasaMzritaH/ yadaa praklidyate svedaat kaNDuuM saMjanayettadaa// SS2.13.60/ tatra kaNDuuyanaat kSipraM sphoTaaH sraavazca jaayate/ praahurvRSaNakacchuuM taaM zleSmaraktaprakopajaam// SS2.13.61/ pravaahaNaatisaaraabhyaaM nirgacchati gudaM bahiH/ ruukSadurbaladehasya taM gudabhraMzamaadizet&// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane kSudraroganidaanaM naama trayodazo+adhyaayaH//13// caturdazo+adhyaayaH/ SS2.14.1/ athaataH zuukadoSanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.14.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.14.3/ liGgavRddhimicchataamakramapravRttaanaaM zuukadoSanimittaa daza caaSTau ca vyaadhayo jaayante/ tadyathaa sarSapikaa aSThiilikaa grathitaM kumbhiikaa alajii mRditaM saMmuuDhapiDakaa avamanthaH puSkarikaa sparzahaaniH uttamaa zataponakaH tvakpaakaH zoNitaarbudaM maaMsaarbudaM maaMsapaakaH vidradhiH tilakaalakazceti// SS2.14.4/ gaurasarSapatulyaa tu zuukadurbhagnahetukaa/ piDakaa kapharaktaabhyaaM jJeyaa sarSapikaa budhaiH// SS2.14.5/ kaThinaa viSamairantairmaarutasya prakopataH/ zuukaistu &viSasaMbhugnaiH piDakaa+aSThiilikaa bhavet&// SS2.14.6/ zuukairyat puuritaM zazvadgrathitaM &tat kaphotthitam/ kumbhiikaa raktapittotthaa jaambavaasthinibhaa+azubhaa// SS2.14.7/ &alajiilakSaNairyuktaamalajiiM ca vitarkayet/ mRditaM piiDitaM yattu saMrabdhaM vaayukopataH// SS2.14.8/ paaNibhyaaM bhRzasaMmuuDhe saMmuuDhapiDakaa bhavet/ diirghaa bahvyazca piDakaa diiryante madhyatastu yaaH// SS2.14.9/ so+avamanthaH kaphaasRgbhyaaM vedanaaromaharSakRt/ pittazoNitasaMbhuutaa piDakaa piDakaacitaa// SS2.14.10/ &padmapuSkarasMsthaanaa jJeyaa puSkariketi saa/ janayet sparzahaaniM tu zoNitaM zuukaduupitam// SS2.14.11/ mudgamaaSopamaa raktaa piDakaa raktapittajaa/ &uttamaiSaa tu vijJeyaa zuukaajiirNanimittajaa// SS2.14.12/ &chidrairaNumukhairvastu citaM yasya samantataH/ vaatazoNitajo vyaadhirvijJeyaH zataponakaH// SS2.14.13/ pittaraktakRto& jJeyastvakpaako jvaradaahavaan/ kRSNaiH sphoTaiH saraktaizca piDakaabhizca piiDitam&/ yasya vastu rujazcograa jJeyaM tacchoNitaarbudam// SS2.14.14/ maaMsadoSeNa jaaniiyaadarbudaM maaMsasaMbhavam/ ziiryante yasya maaMsaani yatra sarvaazca vedanaaH// SS2.14.15/ vidyaattaM maaMsapaakaM tu sarvadoSakRtaM bhiSak/ vidradhiM sannipaatena yathoktamabhinirdizet// SS2.14.16/ kRSNaani citraaNyathavaa zuukaani saviSaaNi ca/ paatitaani pacantyaazu meDhraM niravazeSataH// SS2.14.17/ kaalaani bhuutvaa maaMsaani ziiryante yasya dehinaH/ sannipaatasamutthaanaM taM vidyaattilakaalakam// SS2.14.18/ tatra maaMsaarbudaH yacca maaMsapaakazca yaH smRtaH/ vidradhizca na sidhyanti ye ca syustilakaalakaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane zuukadoSanidaanaM naama caturdazo+adhyaayaH//14// paJcadazo+adhyaayaH/ SS2.15.1/ athaato bhagnaanaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.15.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.15.3/ patanapiiDanaprahaarakSepaNavyaalamRgadazanaprabhRtibhirabhighaatavizeSairanekavidhamasthnaaM &bhaGgamupadizanti// SS2.15.4/ &tatra bhaGga(gna)jaatamanekavidhamanusaaryamaaNaM dvividhamevopapadyate sandhimukataM kaaNDabhagnaM ca/ tatra SaDvidhaM sandhimuktaM dvaadazavidhaM kaaNDabhagnaM bhavati// SS2.15.5/ tatra sandhimuktam utpiSTaM vizliSTaM vivartitam avakSiptam atikSiptaM tiryakkSiptamiti SaDvidham// SS2.15.6/ tatra prasaaraNaakuJcanavivartanaakSepaNaazaktirugrarujatvaM sparzaasahatvaM ceti saamaanyaM sandhimuktalakSaNamuktam// SS2.15.7/ vaizeSikaM tuutpiSTe sandhaavumayataH zopho vedanaapraadurbhaavo vizeSatazca naanaaprakaaraa vedanaa raatrau praadurbhavanti; vizliSTe+alpaH zopho vedanaasaatatyaM sandhivikriyaa ca; vivartite tu sandhipaarzvaapagamanaadviSamaaGgataa vedanaa ca; avakSipte sandhivizleSastiivrarujatvaM ca; atikSipte dvayoH sandhyasthnoratikraantataa vedanaa ca; tiryakkSipte tvekaasthipaarzvaapagamanamatyarthaM vedanaa ceti// SS2.15.8/ kaaNDabhagnamata uurdhvaM vakSyaamaH karkaTakam azvakarNaM cuurNitaM piccitam asthicchallitaM kaaNDabhagnaM majjaanugatam atipaatitaM vakraM chinnaM paaTitaM sphuTitamiti dvaadazavidham// SS2.15.9/ &zvayathubaahulyaM spandanavivartanasparzaasahiSNutvamavapiiDyamaane zabdaH srastaaGgataa vividhavedanaapraadurbhaavaH sarvaasvavasthaasu na zarmalaabha iti samaasena kaaNDabhagnalakSaNamuktam// SS2.15.10/ vizeSastu saMmuuDhamubhayato+asthi madhye bha(la)gnaM granthirivonnataM karkaTakam azvakarNavadudgatamazvakarNakaM, &spRzyamaanaM zabdavaccuurNitamavagacchet, piccitaM pRthutaaM gatamanalpazophaM&, paarzvayorasthi hiinodgatamasthicchalitaM, vellate prakampamaanaM kaaNDabhagnam, asthyavayavo+asthimadhyamanupravizya majjaanamunnahyatiiti majjaanugatam, asthi niHzeSatazchinnamatipaatitam, aabhugnamavimuktaasthi vakram, anyatarapaarzvaavaziSTaM chinnaM, paaTitamaNubahuvidaaritaM vedanaavacca, zuukapuurNamivaadhmaataM vipulaM visphuTitaM sphuTitamiti// SS2.15.11/ teSu cuurNitacchinnaatipaatitamajjaanugataani kRcchrasaadhyaani &kRzavRddhabaalaanaaM kSatakSiiNakuSThizvaasinaaM &sandhyupagataM ceti// SS2.15.12/ bhavanti caatra bhinnaM kapaalaM kaThyaaM tu sandhimuktaM tathaa cyutam/ jaghanaM prati piSTaM ca varjayettaccikitsakaH// SS2.15.13/ asaMzliSTaM kapaalaM tu lalaaTe cuurNitaM ca yat/ bhagnaM stanaantare zaGkhe pRSThe muurdhni ca varjayet// SS2.15.14/ aadito yacca durjaatamasthi sandhirathaapi vaa/ &samyagyamitamapyasthi &durnyaasaaddurnibandhanaat// SS2.15.15/ saGkhobhaadvaa+api yadgacchedvikriyaaM tacca varjayet/ madhyasya vayaso+avasthaastisro yaaH parikiirtitaaH// SS2.15.16/ tatra sthiro bhavejjanturupakraanto vijaanataa&/ taruNaasthiini namyante bhajyante nalakaani tu// SS2.15.17/ kapaalaan vibhidyante& sphuTanti rucakaani ca// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane bhagnanidaanaM naama paJcadazo+adhyaayaH//15// SoDazo+adhyaayaH/ SS2.16.1/ athaato mukharogaaNaaM nidaanaM vyaakhyaasyaamaH// SS2.16.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS2.16.3/ mukharogaaH paJcaSaSTirbhavanti saptasvaayataneSu/ tatraayatanaani oSThau, dantamuulaani, dantaaH, jihvaa, taalu, kaNThaH, sarvaaNi ceti/ tatraaSTaavoSThayoH, paJcadaza dantamuuleSu, aSTau danteSu, paJca jihvaayaaM, nava taaluni, saptadaza kaNThe, trayaH sarveSvaayataneSu// SS2.16.4/ tatrauSThaprakopaa vaatapittazleSmasannipaataraktamaaMsamedobhighaatanimittaaH// SS2.16.5/ karkazau paruSau stabdhau kRSNau tiivraruganvitau&/ daalyete paripaaThyete hyoSThau maarutakopataH// SS2.16.6/ &aacitau piDaakaabhistu sarSapaakRtibhirbhRzam/ sadaahapaakasaMsraavau& niilau piitau ca pittataH// SS2.16.7/ savarNaabhistu ciiyete piDakaabhiravedanau/ &kaNDuumantau kaphaacchuunau picchilau ziitalau guruu// SS2.16.8/ sakRt kRSNau sakRt piitau sakRcchvetau tathaiva ca/ sannipaatena vijJeyaavanekapiDikaacitau// SS2.16.9/ kharjuuraphalavarNaabhiH &piDakaabhiH samaacitau/ raktopasRSTau rudhiraM sravataH zoNitaprabhau// SS2.16.10/ maasaduSTau guruu sthuulau maaMsapiNDavadudgatau/ jantavazcaatra muurcchanti &sRkkasyobhayato mukhaat// SS2.16.11/ &medasaa ghRtamaNDaabhau kaNDuumantau sthirau mRduu// acchaM sphaTikasaGkaazamaasraavaM sravayo &guruu// SS2.16.12/ &kSatajaabhau vidiiryete paaThyete caabhighaatataH/ &grathitau ca samaakhyaataavoSThau kaNDuusamanvitau// SS2.16.13/ dantamuulagataastu ziitaado, dantapuppuTako, dantaveSTakaH, zauSiro, mahaazauSiraH, paridara, upakuzo, dantavaidarbho, vardhanaH, adhimaaMso, naaDyaH paJceti// SS2.16.14/ zoNitaM dantaveSTebhyo yasyaakasmaat pravartate/ durgandhiini sakRSNaani praklediini mRduuni ca// SS2.16.15/ dantamaaMsaani ziiryante pacanti ca parasparam/ ziitaado naama sa vyaadhiH kaphazoNitasaMbhavaH// SS2.16.16/ dantayostriSu vaa yasya zvayathuH &sarujo mahaan/ dantapuppuTako jJeyaH kapharaktanimittajaH// SS2.16.17/ sravanti puuyarudhiraM calaa dantaa bhavanti ca/ dantaveSTaH sa vijJeyo duSTazoNitasaMbhavaH// SS2.16.18/ zvayathurdantamuuleSu rujaavaan kapharaktajaH&/ laalaasraavii sa vijJeyaH kaNDuumaaJ& zauSiro gadaH// SS2.16.19/ dantaazcalanti veSTebhyastaalu caapyavadiiryate/ dantamaaMsaani pacyante mukhaM ca paripiiDyate// SS2.16.20/ yasmin sa sarvajo vyaadhirmahaazauSirasaMjJakaH/ dantamaaMsaani ziiryante yasmin SThiivati caapyasRk&// SS2.16.21/ pittaasRkkaphajo vyaadhirjJeyaH paridaro hi saH/ ceSTeSu daahaH paakazca tebhyo dantaazcalanti &ca// SS2.16.22/ aaghaTTitaaH prasravanti zoNitaM mandavedanaaH/ aadhmaayante srute rakte mukhaM puuti ca jaayate// SS2.16.23/ yasminnupakuzaH sa &syaat pittaraktakRto gadaH/ ghRSTeSu dantamuuleSu saMrambho jaayate mahaan// SS2.16.24/ bhavanti ca calaa dantaaH sa vaidarbho+abhighaatajaH/ maarutenaadhiko danto jaayate tiivravedanaH// SS2.16.25/ vardhanaH sa mato &vyaadhirjaate ruk ca prazaamyati/ haanavye pazcime dante mahaaJchotho mahaarujaH// SS2.16.26/ laalaasraavii kaphakRto vijJeyaH so+adhimaaMsakaH/ dantamuulagataa naaDyaH paJca jJeyaa yatheritaaH// SS2.16.27/ dantagataastu daalanaH, krimidantako, dantaharSo, bhaJjanakaH, dantazarkaraa, kapaalikaa, zyaavadantako, hanumokSazceti// SS2.16.28/ &daalyante bahudhaa dantaa yasmiMstiivraruganvitaaH/ daalanaH sa iti jJeyaH sadaagatinimittajaH// SS2.16.29/ kRSNazcchidrii calaH sraavii sasMrambho mahaarujaH/ animittarujo vaataadvijJeyaH kRmidantakaH// SS2.16.30/ ziitamuSNaM ca &dazanaaH sahante sparzanaM na ca/ yasya taM dantaharSaM tu vyaadhiM vidyaat samiiraNaat// SS2.16.31/ vaktraM vakraM &bhavedyasmin dantabhaGgazca tiivraruk/ kaphavaatakRto vyaadhiH sa bhaJjanakasaMjJitaH// SS2.16.32/ &zarkareva sthiriibhuuto malo dnateSu yasya vai/ saa dantaanaaM guNaharii vijJeyaa dantazarkaraa// SS2.16.33/ dalanti dantavalkaani yadaa zarkarayaa saha/ jJeyaa kapaalikaa saiva dazanaanaaM &vinaazinii// SS2.16.34/ yo+asRGnizreNa pittena dagdho dantastvazeSataH/ zyaavataaM niilataaM vaa+api gataH sa zyaavadantakaH// SS2.16.35/ vaatena taistairbhaavaistu hanusandhirvidaMhataH&/ hanumokSa iti jJeyo vyaadhirarditalakSaNaH// SS2.16.36/ jihvaagataastu kaNTakaastrividhaastribhirdoSaiH, alaasa, upajihvikaa ceti// SS2.16.37/ jihvaa+anilena sphuTitaa prasuptaa bhavecca zaakacchadanaprakaazaa/ pittena& piitaa paridahyate ca citaa saraktairapi kaNTakaizca/ kaphena gurvii bahalaa citaa ca maaMsodgamaiH zaalmalikaNTakaabhaiH// SS2.16.38/ jihvaatale& yaH zvayathuH pragaaDhaH so+alaasasaMjJaH kapharaktamuurtiH/ jihvaaM sa tu stambhayati pravRddho muule tu jihvaa bhRzameti paakam// SS2.16.39/ jihvaagraruupaH zvayathurhi jihvaamunnamya jaataH kapharaktayoniH&/ prasekakaNDuuparidaahayuktaa prakathyate+asaavupajihviketi// SS2.16.40/ taalugataastu galazuNDikaa, tuNDikerii, adhruSaH, kacchapaH, arbudaM, maaMsasaGghaataH, taalupuppuTaH, taaluzoSaH, taalupaaka iti// SS2.16.41/ zleSmaasRgbhyaaM taalumuulaat pravRddho diirghaH zopho dhmaatabastiprakaazaH/ tRSNaakaasazvaasakRt saMpradiSTo vyaadhirvaidyaiH kaNThazuNDiiti naamnaa// SS2.16.42/ zophaH& stabdho lohiMtastaaludeze raktaajJeyaH so+adhruSo rugjvaraaDhyaH// SS2.16.43/ kuurmotsanno&+avedano+aziighrajanmaa+arakto jJeyaH kacchapaH zleSmaNaa syaat/ padmaakaaraM taalumadhye tu zophaM vidyaadraktaadarbudaM proktaliGgam// SS2.16.44/ duSTaM maaMsaM zleSmaNaa niirujaM ca taalvantaHsthaM maaMsasaGghaatamaahuH/ &niiruk sthaayii kolamaatraH kaphaat syaanmedoyuktaat& puppuTastaaludeze// SS2.16.45/ zoso+&atyarthaM diiryate caapi taaluH &zvaaso vaataattaaluzoSaH sapittaat/ pittaM kuryaat paakamatyarthaghoraM taalunyenaM taalupaakaM vadanti// SS2.16.46/ kaNThagataastu rohiNyaH paJca, kaNThazaaluukam, adhijihvo, balayo, balaasa&, ekavRndo, vRndaH, zataghnii, gilaayuH, galavidradhiH, galaughaH, svaraghno, maaMsataano, vidaarii ceti// SS2.16.47/ gale+anilaH pittakaphau ca muurcchitau pRthak samastaazca tathaiva zoNitam&/ praduuSya maaMsaM galarodhino+aGkuraan sRjanti yaan saa+asuharaa hi rohiNii// SS2.16.48/ jihvaaM samantaadbhRzavedanaa ye maaMsaaGkuraaH kaNThanirodhinaH syuH/ taaM rohiNiiM vaatakRtaaM vadanti vaataatmakopadravagaaDhayuktaam&// SS2.16.49/ kSiprodgamaa kSipravidaahapaakaa tiivrajvaraa pittanimittajaa syaat/ srotonirodhinyapi& mandapaakaa gurvii sthiraa saa kaphasaMbhavaa vai// SS2.16.50/ gambhiirapaakaa+aprativaaraviiryaa tridoSaliGgaa trayasaMbhavaa syaat/ sphoTaacitaa pittasamaanaliGgaa+asaadhyaa pradiSTaa rudhiraatmikeyam// SS2.16.51/ kolaasthimaatraH kaphasMbhavo yo granthirgale kaNTakazuukabhuutaH/ kharaH sthiraH zastranipaatasaadhyastaM kaNThazaaluukamiti bruvanti// SS2.16.52/ jihvaagraruupaH zvayathuH kaphaattu &jihvaaprabandhopari raktamizraat/ jJeyo+adhijihvaH khalu roga eSa vivarjayedaagatapaakamenam// SS2.16.53/ balaasa evaayatamunnataM ca zophaM karotyannagatiM nivaarya/ taM sarvathaivaaprativaaraviiryaM vivarjaniiyaM valayaM vadanti// SS2.16.54/ gale tu zophaM kurutaH pravRddhau zleSmaanilau zvaasarujopapannam/ marmacchidaM dustarametadaahurbalaasasMjJaM& nipuNaa vikaaram// SS2.16.55/ vRttonnato yaH zvayathuH sadaahaH kaNDvanvito+apaakyamRdurguruzca/ naamnaikavRndaH parikiirtito+asau vyaadhirbalaasakSatajaprasuutaH// SS2.16.56/ samunnataM vRttamamandadaahaM tiivrajvaraM vRndamudaaharanti/ taM caapi pittakSatajaprakopaadvidyaat satodaM pavanaasrajaM& tu// SS2.16.57/ vartirghanaa kaNThanirodhinii yaa citaa+atimaatraM pizitaprarohaiH/ &naanaarujocchraayakarii tridoSaajjJeyaa zataghniiva zataghnyasaadhyaa// SS2.16.58/ granthirgale tvaamalakaasthimaatraH sthiro+alparuk syaat kapharaktamuurtiH&/ saMlakSyate saktamivaazanaM ca sa zastrasaadhyastu gilaayusaMjJaH// SS2.16.59/ sarvaM galaM vyaapya samutthito yaH zopho rujo yatra ca santi sarvaaH/ sa sarvadoSo galavidradhistu tasyaiva tulyaH khalu sarvajasya// SS2.16.60/ zopho mahaanannajalaavarodhii tiivrajvaro vaatagaternihantaa/ kaphena jaato rudhiraanvitena gale galaughaH parikiirtyate+asau// SS2.16.61/ yo+atiprataamyan zvasiti prasaktaM bhinnasvaraH zuSkavimuktakaNThaH/ kaphopadigdheSvanilaayaneSu jJeyaH sa rogaH zvasanaat svaraghnaH// SS2.16.62/ prataanavaan yaH zvayathuH sukaSTo galoparodhaM kurute krameNa/ sa maaMsataanaH kathito+avalambii praaNapraNut sarvakRto vikaaraH// SS2.16.63/ sadaahatodaM zvayathuM saraktamantargale puutiviziirNamaaMsam/ pittena vidyaadvadane vidaariiM paarzve vizeSaat sa tu yena zete// SS2.16.64/ sarvasaraastu vaatapittakaphazoNitanimittaaH// SS2.16.65/ sphoTaiH satodairvadanaM samantaadyasyaacitaM sarvasaraH sa vaataat/ raktaiH sadaahaistanubhiH sapiitairyasyaacitaM caapi sa pittakopaat// SS2.16.66/ &kaNDuuyutairalparujaiH sarvaNairyasyaacitaM caapi sa vai kaphena/ raktena pittodita eka eva kaizcit pradiSTo mukhapaakasMjJaH&// iti suzrutasaMhitaayaaM nidaanasthaane mukharoganidaanaM naama SoDazo+adhyaayaH//16// suzrutasaMhitaa atha zaariirasthaanam/ prathamo+adhyaayaH/ SS3.1.1/ athaataH sarvabhuutacintaazaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.1.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.1.3/ sarvabhuutaanaaM kaaraNamakaaraNaM sattvarajastamolakSaNamaSTaruupamakhilasya jagataH saMbhavaheturavyaktaM naama/ tadekaM &bahuunaaM[&'anekeSaaM'iti paa+] kSetrajJaanaamadhiSThaanaM samudra ivaudakaanaaM bhaavaanaam// SS3.1.4/ tasmaadavyaktaanmahaanutpadyate talliGga eva; talliGgaacca mahatastallakSaNa evaahaGkaara utpadyate, sa trividho vaikaarikastaijaso bhuutaadiriti; tatra vaikaarikaadahaGkaaraattaijasasahaayaattallakSaNaanyenaikaadazendriyaaNyutpadyante, tadyathaa---zrotratvakcakSurjihvaaghraaNavaagghastopasthapaayupaadamanaaMsiiti, tatra puurvaaNi paJca buddhiindriyaaNi, itaraaNi paJca karmendriyaaNi, ubhayaatmakaM manaH; bhuutaaderapi taijasasahaayaattallakSaNaanyeva paJcatanmaatraaNyutpadyante, tadyathaa---zabdatanmaatraM, sparzatanmaatraM, ruupatanmaatraM, rasatanmaatraM, gandhatanmaatramiti; teSaaM vizeSaaM vizeSaaH zabdasparzaruuparasagandhaaH; tebhyo bhuutaani vyomaanilaanalajalorvyaH; evameSaa tattvacaturvizatirvyaakhyaataa// SS3.1.5/ tatra, buddhiindriyaaNaaM zabdaadayo viSayaaH; karmendriyaaNaaM yathaasaGkhyaM vacanaadaanaanandavisargaviharaNaani// SS3.1.6/ avyaktaM mahaanahaGkaaraH paJcatanmaatraaNi cetyaSTau prakRtayaH; zeSaaH SoDaza vikaaraaH// SS3.1.7/ svaH svazcaiSaaM viSayo+adhibhuutaM; svayamadhyaatmaM; &adhidaivataM[&'adhidaivatamatha'iti paa+] tu---budherbrahyaa, ahaGkaarasyezvaraH, manasazcandramaaH, dizaH zrotrasya, tvaco vaayuH, suuryazcakSuSaH, rasanasyaapaH, pRthivii ghraaNasya, &vaaco+agniH[&'vacaso+agniH'iti paa+], hastayorindraH, paadayorviSNuH, paayormitraH, prajaapatirupasthasyeti// SS3.1.8/ tatra sarva evaacetana eSa vargaH, puruSaH paJcaviMzatitamaH kaaryakaaraNasaMyuktazcetayitaa bhavati/ satyapyacaitanye pradhaanasya puruSakaivalyaarthaM pravRttimupadizanti kSiiraadiiMzcaatra hetuunudaaharanti// SS3.1.9/ ata uurdhvaM prakRtipuruSayoH saadharmyavaidharmye vyaakhyaasyaamaH/ tadyathaa---ubhaavapyanaadii, ubhaavapyanantau, ubhaavapyaliGgau, ubhaavapi nityau, &ubhaavapyanaparau[&'ubhaavapyaparau'iti paa+], ubhau ca sarvagataaviti; ekaa tu prakRtiracetanaa triguNaa biijadharmiNii prasavadharmiNyamadhyasthadharmiNii ceti, bahavastu puruSaazcetanaavanto+aguNaa abiijadharmaaNo+aprasavadharmaaNo madhyasthadharmaaNazceti// SS3.1.10/ tatra kaaraNaanuruupaM kaaryamiti kRtvaa sarva evaite vizeSaaH sattvarajastamomayaa bhavanti; tadaJjanatvaattanmayatvaacca tadguNaa eva puruSaa bhavantiityeke bhaaSante// SS3.1.11/ vaidyake tu--- svabhaavamiizvaraM kaalaM yaddacchaaM niyatiM tathaa// pariNaamaM ca manyante prakRtiM pRthudarzinaH// SS3.1.12/ tanmayaanyeva bhuutaani tadguNaanyeva caadizet// taizca tallakSaNaH kRtsno bhuutagraamo vyajanyata// SS3.1.13/ tasyopayogo+abhihitazcikitsaaM prati sarvadaa// bhuutebhyo hi paraM yasmaannaasti cintaa cikitsite// SS3.1.14/ yato+abhihitaM---tatsambhavadravyasamuuho bhuutaadiruktaH; bhautikaani cendriyaaNyaayurvede varNyante, tathendriyaarthaH// SS3.1.15/ bhavati caatra--- indriyeNendiyaarthaM tu svaM svaM gRhNaati maanavaH// niyataM tulyayonitvaannaanyenaanyamiti sthitiH// SS3.1.16/ na caayurvedazaastreSuupadizyante sarvagataaH kSetrajJaa nityaazca; asarvagateSu ca kSetrajJeSu nityapuruSakhyaapakaan hetuunudaaharanti; &aayurvedazaastrasiddhaanteSvasarvagataaH kSetrajJaa nityaazca, tiryagyonimaanuSadeveSu saMcaranti dharmaadharmanimittaM; ta ete+anumaanagraahyaaH paramasuukSmaazcetanaavantaH zaazvataa lohitaretasoH sannipaateSvabhivyajyante, yato+abhihitaM---paJcamahaabhuutazariirisamavaayaH puruSa iti; sa eSa(eva?) karmapuruSazcikitsaadhikRtaH// SS3.1.17/ tasya sukhaduHkhe icchaadveSau prayatnaH praaNaapaanaavunmeSanimeSau buddhirmanaH saGkalpo vicaaraNaa smRtirvijJaanamadhyavasaayo viSayopalabdhizca guNaaH// SS3.1.18/ saattvikaastu---aanRzaMsyaM saMvibhaagarucitaa titikSaa satyaM dharma aastikyaM jJaanaM buddhirmedhaa smRtirdhRtiranabhiSaGgazca; raajasaastu---duHkhabahulataa+aTanaziilataa+adhRtirahaGkaara aanRtikatvamakaaruNyaM dambho maano harSaH krodhazca; taamasaastu---viSaaditvaM naastikyamadharmaziilataa buddhernidho+ajJaanaM durmedhastvamakarmaziilataa nidraalutvaM ceti// SS3.1.19/ aantarikSaastu---zabdaH zabdendriyaM sarvacchidrasamuuho viviktataa ca; vaayavyaastu---sparzaH sparzondriyaM sarvaceSTaasamuuhaH sarvazariiraspandanaM laghutaa ca; taijasaastu---ruupaM ruupendriyaM varNaH santaapo bhraajiSNutaa paktiramarSastaikSNyaM zauryaM ca; aapyaastu---raso rasanendriyaM sarvadravasamuuho gurutaa zaityaM sneho retazca; paarthivaastu---gandho gandhendriyaM sarvamuurtasamuuho gurutaa ceti// SS3.1.20/ tatra sattvabahulamaakaazaM, rajobahulo vaayuH, sattvarajobahulo+agniH, sattvatamobahulaa aapaH, tamobahulaa pRthiviiti// SS3.1.21/ zlokau caatra bhavataH/ anyonyaanupraviSTaani sarvaaNyetaani nirdizet// sve sve dravye tu sarveSaaM vyaktaM lakSaNamiSyate// SS3.1.22/ aSTau prakRtayaH proktaa vikaaraaH SoDazaiva tu// kSetrajJazca samaasena &svatantraparatantrayoH[&'svatantraparatantrataH'iti paa+]// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane sarvabhuutacintaazaariiraM naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ SS3.2.1/ athaataH &zukrazoNitazuddhiM[&'zukrazoNitazuddhinaama'iti paa+] zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.2.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.2.3/ vaatapittazleSmazoNita-&kuNapagravthipuutipuuyakSiiNamuutrapuriiSaretasaH[&'kuNapagandhi'iti paa+] prajotpaadane na samarthaa bhavanti// SS3.2.4/ teSu vaatavarNavedanaM vaatena, pittavarNavedanaM pittena, zleSmavarNavedanaM zleSmaNaa, zoNitavarNavedanaM kuNapagandhyanalpaM ca raktena, granthibhuutaM zleSmavaataabhyaaM, puutipuuyanibhaM pittazleSmabhyaaM, kSiiNaM praaguktaM pittamaarutaabhyaaM, muutrapuriiSagandhi sannipaateneti/ teSu kuNapagranthipuutipuuyakSiiNaretasaH kRcchrasaadhyaah, muutrapuriiSaretasastvasaadhyaaH (&saadhyamanyacca[&ayaM paaTho hastalikhitapustake nopalabhayate])iti// SS3.2.5/ aartavamapi tribhirdoSaiH zoNitacaturthaih pRthagdvandvaiH samastaizcopasRSTamabiijaM bhavati; tadapi doSavarNavedanaadibhirvijJeyam/ teSu kuNapagranthipuutipuuyakSiiNamuutrapuriiSaprakaazamasaadhyaM saadhyamanyacceti// SS3.2.6/ bhavanti caatra/ teSvaadyaan zukradoSaaMstriin snehasvedaadibhirjayet// kriyaavizeSairmatimaaMstathaa cottarav(b?)astibhiH// SS3.2.7/ paayayeta naraM sarpirbhiSak kuNaparetasi// dhaatakiipuSpakhadiradaaDimaarjunasaadhitam// SS3.2.8/ paayatedathavaa sarpiH zaalasaaraadisaadhitam// granthibhuute &zaTiisaiddhaM[&'+azmabhitsiddhaM'iti paa+] paalaaze vaa+api bhasmani// SS3.2.9/ paruuSakavaTaadibhyaaM puuyaprakhye ca saadhitam// praaguktaM vakSyate yacca tat kaaryaM kSiiNaretasi// SS3.2.10/ viTprabhe paayayet siddhaM &citrakoziirahiGgubhiH// [&asyaagre+asnehaadizca kramaH kaaryaH SaTsvetaasu vijaanataa' ityadhikaH paaThaH kvacidupalabhyate'] snigdhaM vaantaM viriktaM ca niruuDhamanuvaasitam// SS3.2.11/ yojayecchukradoSaartaM samyaguttarabastinaa// sphaTikaabhaM dravaM snigdhaM madhuraM madhugandhi ca// SS3.2.12/ zukramicchanti kecittu tailakSaudranibhaM tathaa// vidhimuttarabastyantaM kuryaadaartavazuddhaye// SS3.2.13/ striiNaaM snehaadiyuktaanaaM catasRSvaartavaartiSu// kuryaatkalkaan picuuMzcaapi pathyaanyaacamanaani ca// SS3.2.14/ granthibhuute pibet paaThaaM tryuuSaNaM vRkSakaaNi ca// &durgandhipuuyasaGkaaze majjatulye tathaa++aartave// [&'durgandhe puuyasaGkaaze'iti paa+] SS3.2.15/ pibedbhadrazriyaH kvaathaM candanakvaathameva ca // zukradoSaharaaNaaM ca yathaasvamavacaaraNam// SS3.2.16/ &yogaanaaM[&'doSaaNaaM'iti paa+] zuddhikaraNaM zeSaasvapyaartavaartiSu//anne(nnaM) zaaliyavaM madyaM hitaM maaMsaM ca pittalam// SS3.2.17/ zazaasRkpratimaM yattuy yadvaa laakSaarasopamam// tadaartavaM prazaMsanti yadvaaso na viraJjayet// SS3.2.18/ tadevaatiprasaGgena pranRttamanRtaavapi// asRgdaraM &vijaaniiyaadayo+anyadraktalakSaNaat[&'vijaaniiyaaduktaM lakSaNalakSitam'iti paa+]// SS3.2.19/ asRgdaro bhavet sarvaH saaGgamardaH savedanaH// tasyaativRttau daurbalyaM bhramo muurcchaa tamastRSaa// SS3.2.20/ daahaH pralaapaH paaNDutvaM tandraa rogaazca vaatajaaH// taruNyaa hitasevinyaastamalpopadravaM bhiSak// SS3.2.21/ raktapittavidhaanena yathaavat samupaacaret// doSairaavRtamaargatvaadaartavaM nazyati striyaaH// SS3.2.22/ tatra matsyakulatthaamlatilamaaSasuraa hitaaH// paane muutramudazvicca dadhi zuktaM ca bhojane// SS3.2.23/ kSiiNaM praagiiritaM raktaM salakSaNacikitsitam// &tathaa+apyatra[&'athaapyatra'iti paa+] vidhaatavyaM vidhaanaM naSTaraktavat// SS3.2.24/ evamaduSTazukraH zuddhaartavaa ca// SS3.2.25/ Rtau prathamadivasaat prabhRti brahmacaariNii divaasvapnaaJjanaazrupaatasnaanaanulepanaabhyaGganakhacchedanapradhaavanahasanakathanaatizabdazravaNaavalekhanaanilaayaasaan pariharet/ kiM kaaraNaM? divaa svapanytaaH svaapaziilaH, aJjanaadandhaH, rodanaaddhikRtadRSTiH, snaanaanulepanaahuHkhaziilaH, tailaabhyaGgaat kuSThii, nakhaapakartanaat kunakhii pradhaavanaaccaJcalaH, hasanaacchyaavadantauSThataalujihvaaH, pralaapii caatikathanaat, atizabdazravaNaadbadhiraH, avalekhanaat khalatiH, maarutaayaasasevanaadunmatto garbho bhavatiityevametaan pariharet/ darbhasaMstarazaayiniiM karatalazaraavaparNaanyatamabhojiniiM haniSyaM, tryahaM ca bhartuH saMrakSet/ tataH zuddhasnaataaM caturthe+&ahanyahatavaasaaM[&'ahatavaasasamalaGkRtaaM'iti paa+] samalaGkRtaaM kRtamaGgalasvastivaacanaaM bhartaaraM darzayet/ tat kasya hetoH?// SS3.2.26/ puurvaM pazyedRtusnaataa yaadRzaM naramaGganaa// taadRzaM janayet putraM bhartaaraM darzayedataH// SS3.2.27/ tato vidhaanaM purtiiyamupaadhyaayaH samaacaret// karmaante ca kramaM hyenamaarabheta vicakSaNaH// SS3.2.28/ tato+aparaahNe pumaan maasaM brahmacaarii sarpiHsnigdhaH sarpiHkSiiraabhyaaM zaalyodanaM bhuktvaa maasaM brahmacaariNiiM tailasnigdhaaM tailamaaSottaraahaaraaM naariimupeyaadraatrau saamaadibhir-&abhivizvaasya[&'aasvaasya'iti paa+]; vikalpayaivaM caturthyaaM SaaSThyaamaSTamyaaM dazamyaaM dvaadazyaaM copeyaaditi putrakaamaH// SS3.2.29/ eSuuttarottaraM vidyaadaayuraarogyameva ca // prajaasaubhaagyamaizvaryaM balaM ca divaseSu vai// SS3.2.30/ ataH paraM paJcamyaaM saptamyaaM navamyaamekaadazyaaM ca striikaamaH; trayodaziiprabhRtayo nindyaaH// SS3.2.31/ tatra prathame divase RtumatyaaM maithunagama(nama?)naayuSyaM puMsaaM bhavati, yazca tatraadhiiyate garbhaH sa prasavamaano &vimucyate[&'vimucyate praaNaiH'iti paa+]; dvitiiye+apyevaM suutikaagRhe vaa; tRtiiye+apyevamasaMpuurNaaGgo+alpaayurvaa bhavati; caturthe tu saMpuurNaaGgo diirghaayuzca bhavati/ naca pravartamaane rakte biijaM praviSTaM guNakaraM bhavati, yathaa nadyaaM pratisrotaH plaavidravyaM prakSiptaM pratinivartate nordhnaM gacchati &tadvadeva[&'tadvadetat'iti paa+] draSTavyam/ tasmaanniyamavatiiM triraatraM pariharet/ ataH paraM maasaadupeyaat// SS3.2.32/ labdhagarbhaayaazcaiteSvahaHsu lakSmaNaavaTazuGgaasahadevaavizvadevaanaamanyatamaM kSiireNaabhiSutya triiMzcaturovaa binduun dadyaaddakSiNe naasaapuTe &putrakaamaayai[&asyaagre+avaame duhitRkaamaayai' ityadhikaM pathyate kvacitpustake/], na ca taanniSThiivet// SS3.2.33/ dhruvaM caturNaaM saannidhyaadgarbhaH syaadvidhipuurvakaH// RtukSetraambubiijaanaaM saamagryaadaGkuro yathaa// SS3.2.34/ evaM jaataa ruupavantaH &sattvavantazciraayuSaH[&'mahaasattvaa+'iti paa+]// bhavantyRNasya moktaaraH satputraaH putriNe(No) hitaaH// SS3.2.35/ tatra tejodhaatuH sarvavarNaanaaM prabhavaH, sa yadaa garbhotoattaavabdhaatupraayo bhavati tadaa garbhaM gauraM karoti, pRthiviidhaatupraayaH kRSNaM, pRthivyaakaazadhaatupraayaH kRSNazyaamaM, toyaakaazadhaatupraayo gaurazyaamam/ yaadRgvarNamaahaaramupasevate garbhiNii taadRgvarNaprasavaa bhavtiityeke bhaaSante/ tatra dRSTibhaagamapratipannaM tejo jaatyandhaM karoti, tadeva raktaanugataM raktaakSaM, pittaanugataM piGgaakSaM, zleSmaanugataM zuklaakSaM, vaataanugataM vikRtaakSamiti// SS3.2.36/ bhavanti caatra/ ghRtapiNDo yathaivaagnimaazritaH praniliiyate// visarpatyaartavaM naaryaastathaa puMsaaMsamaagame// SS3.2.37/ biije+antarvaayunaa dnau jiivau kukSimaagatau// yamaavityabhidhiiyete dharmetarapuraHsarau// SS3.2.38/ pitroratyalpabiijatvaadaasekyaH puruSo bhavet// sa zukraM praazya labhate dhvajocchraayamasaMzayam// SS3.2.39/ yaH puutiyonau jaayeta sa saugandhikasaMjJitaH// sa yonizephasorgandhamaadhraaya labhate balam// SS3.2.40/ sve gude+abrahmacaryaadyaH striiSu puMvat pravartate// kumbhiikaH sa ca vijJeya, iirSyakaM zRNu caaparam// SS3.2.41/ dRSTvaa vyavaayamanyeSaaM vyavaaye yaH pravartate// iirSyakaH sa ca vijJeyaH,SaNDakaM zRNu paJcamam// SS3.2.42/ yo bhaaryaayaamRtau mohaadaGganeva pravartate// tataH striiceSTitaakaaro jaayate SaNDasaMjJitaH// SS3.2.43/ Rtau puruSavadvaa+api pravartetaaGganaa yadi// tatra kanyaa yadi bhavet saa bhavennaraceSTitaa// SS3.2.44/ aasekyazca sugandhii ca kumbhiikazcerSyakastathaa// saretasastvamii jJeyaa azukraH SaNDa(NDha)saMjJitaH// SS3.2.45/ anayaa viprakRtyaa tu teSaaM zukravahaaH siraaH// harSaat sphuTatvamaayaanti dhvajocchraayastato bhavet// SS3.2.46/ aahaaraacaaraceSTaabhiryaadRziibhiH samanvitau// striipuMsau samupeyaataaM tayoH putro+api taadRzaH// SS3.2.47/ yadaa naaryaavupeyaataaM vRSasyantyau kathaMcana// muJcantyau zukramanyonyamanasthistatra jaayate// SS3.2.48/ Rtusnaataa tu yaa naarii svapne maithunamaavahet// aartavaM vaayuraadaaya kukSau garbhaM karoti hi// SS3.2.49/ maasi maasi vivardheta garbhiNyaa garbhalakSaNam// kalalaM jaayate tasyaa varjitaM paitRkairguNaiH// SS3.2.50/ sarpavRzcikakuuSmaaNDavikRtaakRtayazca ye// garbhaastvete striyaazcaiva jJeyaaH paapakRtaa bhRzam// SS3.2.51/ garbho vaataprakopeNa dauhRde vaavamaanite// bhavet kubjaH kuNiH paGgurmuuko minmina eva vaa// SS3.2.52/ maataapitrostu naastikyaadazubhaizca puraakRtaiH// vaataadiinaaM ca kopena garbho vikRtimaapnuyaat// SS3.2.53/ malaalpatvaadayogaacca vaayoH pkvaazayasya ca // vaatamuutrapuriiSaaNi na garbhasthaH karoti hi// SS3.2.54/ jaraayuNaa mukhe cchanne kaNThe ca kalhaveSTite// vaayormaarganirodhaacca na garbhasthaH praroditi// SS3.2.55/ niHzvaasocchvaasasaGkSobhasvapnaan garbho+adhigacchati// maaturnizvasitocchvaasasaGkSobhasvapnasaMbhavaan// SS3.2.56/ sannivezaH zariiraaNaaM dantaanaaM patanodbhavau// taleSvasaMbhavo yazca romNaametat svabhaavataH// SS3.2.57/ bhaavitaaH puurvadeheSu satataM zaastrabuddhayaH// bhavanti sattvabhuuyiSThaaH puurvajaatismaraa naraaH// SS3.2.58/ karmaNaa codito yena tadaapnoti punarbhave // abhyastaaH puurvadehe ye taaneva bhajate guNaan// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane zukrazoNitazuddhizaariiraM naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ SS3.3.1/ athaato garbhaavakraanti zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.3.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.3.3/ saumyaM zukramaartavamaagneyamitareSaamapyatra bhuutaanaaM saannidhyamastyaNunaa vizeSeNa, parasparopakaaraatparasparaanugrahaatparasparaanupravezaacca// SS3.3.4/ tatra striipuMsayoH saMyoge tejaH zariiraadvaayurudiirayati, tatastejonilasannipaatacchukraM cyutaM yonimabhipratipadyate saMsRjyate caartavena, tato+agniiSomasaMyogaat (garbho?) saMsRjyamaano (garbho?) garbhaazayamanupratipadyate kSetrajJo vedayitaa spraSTaa ghraataa draSTaa zrotaa rasayitaa puruSaH sraSTaa gantaa saakSii dhaataa vaktaa yaH ko+asaavityevamaadibhiH paryaayavaacakairnaamabhirabhidhiiyate dainasaM(yo?)gaadakSayo+acintyo bhuutaatmanaa sahaanvakSaM sattvarajastamobhirdainaasurairaparaizca bhaavairvaayunaa+abhipreryamaaNaH, garbhaazayamanupranizyaavatiSThate// SS3.3.5/ tatra zukrabaahulyaat pumaan, aartavabaahulyaat strii, saamyaadubhayornapuMsakamiti// SS3.3.6/ Rtustu dvaadazaraatraM bhavati dRSTaartavaH; adRSTaartavaa+apyastiityeke bhaaSante// SS3.3.7/ bhavanti caatra/ piinaprasannavadanaaM praklinnaatmamukhadvijaam// narakaamaaM priyakathaaM srastakukSyakSimuurdhajaam// SS3.3.8/ sphuradbhujakucazroNinaabhyuurujaghanasphicam// harzautsukyaparaaM caapi vidyaadRtumatiimiti// SS3.3.9/ niyataM divase+atiite saGkucatyambujaM yathaa// Rtau vyatiite naaryaastu yoniH saMvriyate tathaa// SS3.3.10/ maasenopacitaM kaale dhamaniibhyaaM tadaartavam// iiSatkRSNaM vigandhaM ca vaayuryonimukhaM nayet// SS3.3.11/ tadvarSaaddvaadazaat kaale vartamaanamasRk punaH// jaraapakvazariiraaNaaM yaati paJcaazataH kSayam// SS3.3.12/ yugmeSu tu pumaan prokto divaseSvanyathaa+abalaa// puSpakaale zucistasmaadapatyaarthii striyaM vrajet// SS3.3.13/ tatra sadyogRhiitagarbhaayaa liGgaani---zramo glaaniH pipaasaa sakthisadanaM zukrazoNitayoravabandhaH sphuraNaM ca yoneH// SS3.3.14/ stanayoH kRSNamukhataa romaraajyudgamastathaa// akSipakSmaaNi caapyasyaaH saMmiilyante vizeSataH// SS3.3.15/ akaamatazchardayati gandhaadudvijate zubhaat// prasekaH sadanaM caapi garbhiNyaa liGgamucyate// SS3.3.16/ tadaa &prabhRti[&'prabhRtyeva'iti paa+] vyavaayaM vyaayaamamatitarpaNamatikarzanaM divaasvapnaM raatrijaagaraNaM zokaM &yaanaarohaNaM[&'yaanaavarohaNaM'iti paa+] bhayamutkaTukaasanaM caikaantataH snehaadikriyaaM zoNitamokSaNaM caakaale vegavidhaaraNaM ca na seveta// SS3.3.17/ doSaabhighaatairgarbhiNyaa yo yo bhaagaH prapiiDyate// sa sa bhaagaH zizostasya garbhasthasya prapiiDyate// SS3.3.18/ tatra prathame maasi kalalaM jaayate; dvitiiye ziitoSmaanilairabhiprapacyamaanaanaaM mahaabhuutaanaaM saMghaato ghanaH saMjaayate yadi piNDaH pumaan, strii cet pezii, napuMsakaM cedarbudamiti; tRtiiye hastapaadazirasaaM paJca piNDakaa nirvartante+aGgapratyaGgavibhaagazca suukSmo bhavati; caturthe sarvaaGgapratyaGgavibhaagaH pravyakto bhavati, garbhahRdayapravyaktibhaavaaccetanaadhaaturabhivyakto bhavati, kasmaat? tatsthaanatvaat; tasmaadgarbhazcaturthe maasyabhipraayamindriyaartheSu karoti, dvihRdayaaM ca naariiM dauhRdiniimaacakSate, dauhRdavimaananaat kubjaM kuNiM khaJjaM jaDaM vaamanaM vikRtaakSamanakSaM vaa naarii sutaM janayati, tasmaat saa yadyadicchettattattasyai daapayet, labdhadauhRdaa hi viiryavantaM ciraayuSaM ca putraM janayati// SS3.3.19/ bhavati caatra/ indriyaarthaaMstu yaan yaan saa bhoktumicchati garbhiNii garbhaabaadhabhayaattaaMstaan bhiSagaahRtya daapayet// SS3.3.20/ saa praaptadauhRdaa putraM janayeta guNaanvitam// alabdhadauhRdaa garbhe labhetaatmani vaa bhayam// SS3.3.21/ yeSu yeSvindriyaartheSu dauhRde vai vimaananaa// prajaayeta sutasyaartistasmiMstasmiMstathendriye// SS3.3.22/ raajasandarzane yasyaa daurhRdaM jaayate striyaaH// arthavantaM mahaabhaagaM kumaaraM saa prasuuyate// SS3.3.23/ dukuulapaTTakauzeyabhuuSaNaadiSu dauhRdaat// alaGkaaraiSiNaM putraM lalitaM saa prasuuyate// SS3.3.24/ aazrame saMyataatmaanaM dharmaziilaM prasuuyate// devataapratimaayaaM tu prasuute paarSadopamam// darzane vyaalajaatiinaaM hiMsaaziilaM prasuuyate// SS3.3.25/ godhaamaaMsaazane putraM suSupsuM &dhaaraNaatmakam[&'dhaavanaatmakam'iti paa+]/ gavaaM maaMse tu balinaM sarvaklezasahaM tathaa// SS3.3.26/ maahiSe daurhRdaacchuuraM raktaakSaM &lomasaMyutam[&'nirvikaaratvaatprakRtibhaavaanupapatteH'iti paa+]// varaahamaaMsaat svapnaaluM zuuraM saMjanayet sutam// SS3.3.27/ maargaadvikraantajaGghaalaM sadaa vanacaraM sutam// sRmaraadvignimanasaM nityabhiitaM ca taittiraat// SS3.3.28/ ato+anukteSu yaa naarii samabhidhyaati daurhRdam// zariiraacaaraziilaiH saa samaanaM janayiSyati// SS3.3.29/ karmaNaa coditaM jantorbhavitavyaM punarbhavet// yathaa tathaa daivayogaaddaurhRdaM janayeddhRdi// SS3.3.30/ paJcame manaHpratibuddhataraM bhavati, SaSThe buddhiH, saptame sarvaaGgapratyaGgavibhaagaH pravyaktataraH, aSTame+&asthiriibhavatyojaH[&'asthiraM bhavati'iti paa+], tatra jaatazcenna jiivennirojastvaan-&nairRtabhaagatvaacca[&'nairRtabhaagadheyatvaat'iti paa+], tato baliM maaMsaudanamasmai daapayet? navamadazamaikaadazadvaadazaanaamanyatamasmin jaayate, ato+anyathaa vikaarii bhavati// SS3.3.31/ maatustu khalu rasavahaayaaM naaDyaaM garbhanaabhinaaDii pratibaddhaa, saa+asya maaturaahaararasaviiryamabhivahati/ tenopasnehenaasyaabhivRddhirbhavati/ &asaMjaataaGgapratyaGgapravibhaagamaaniSekaat[&'asaJjaataaGgapratyaGgavibhaagaM tu garbhe niSekaat prabhRti'iti paa+] prabhRti sarvazariiraavayavaanusaariNiinaaM rasavahaanaaM tiryaggataanaaM dhamaniinaamupasneho jiivayati// SS3.3.32/ garbhasya khalu saMbhavataH puurvaM ziraH saMbhavatiityaaha zaunakaH, ziromuulatvaat-&pradhaanendriyaaNaaM[&'dehendriyaaNaam'iti paa+]; hRdayamiti kRtaviiryo, buddhermanasazca sthaanatvaat; naabhiriti paaraazaryaH, tato hi vardhate deho dehinaH; paaNipaadamiti maarkaNDeyaH, tanmuulatvaacceSTaayaa garbhasya; madhyazariiramiti subhuutirgautamaH, tannibaddhatvaat sarvagaatrasaMbhavasya/ tattu na samyak, sarvaaNyaGgapratyaGgaani yugapat saMbhavantiityaaha dhanvantariH, garbhasya suukSmatvaannopalabhyante vaMzaaGkuravaccuutaphalavacca; tadyathaa---cuutaphale paripakve kezaramaaMsaasthimajjaanaH pRthak pRthag dRzyante, kaalaprakarSaat; taanyeva taruNe nopalabhyante, suukSmatvaat; teSaaM suukSmaaNaaM kezaraadiinaaM kaalaH pravyaktataaM karoti; etenaiva vaMzaaGkuro+api vyaakhyaataH/ evaM garbhasya taaruNye sarveSvaGgapratyaGgeSu satsvapi saukSmyaadanupalabdhiH, taanyeva kaalaprakarSaat pravyaktaani bhavanti// SS3.3.33/ tatra garbhasya pitRjamaatRjarasajaatmajasattvajasaatmyajaani zariiralakSaNaani vyaakhyaasyaamaH/ garbhasya, kezazmazrulomaasthinakhadantasiraasnaayudhamaniiretaHprabhRtiini sthiraaNi pitRjaani, maaMsazoNitamedomajjahRnnaabhiyakRtpliihaantragudaprabhRtiini mRduuni maatRjaani, zariiropacayo balaM varNaH sthitirhaanizca rasajaani, indriyaaNi jJaanaM vijJaanamaayuH sukhaduHkhaadikaM caatmajaani, sattvajaanyuttaratra vakSyaamaH, viiryamaarogyaM balavarNau medhaa ca saatmyajaani// SS3.3.34/ tatra yasyaa dakSiNe stane praak payodarzanaM bhavati dakSiNaakSimahattvaM ca puurvaM ca dakSiNaM sakthyutkarSati vaahulyaacca punnaamadheyeSu dravyeSu daurhRdamabhidhyaayati svapneSu copalabhate padmotpalakumudaamraatakaadiini punnaamanyeva prasannamukhavarNaa ca bhavati taaM &bruuyaat[&'vidy?aat'iti paa+] putramiyaM janayiSyatiiti, tadviparyaye kanyaaM, yasyaaH paarzvadvayamunnataM purastaannirgatamudaraM praagabhihitalakSaNaM ca tasyaa napuMsakamiti vidyaat, yasyaa madhye nimnaM droNiibhuutamudaraM saa yugmaM prasuuyata iti// SS3.3.35/ bhavanti caatra devataabraahmaNaparaaH zaucaacaarahite rataaH// mahaaguNaan prasuuyante vipariitaastu nirguNaan// SS3.3.36/ aGgapratyaGganirvRttiH svabhaavaadeva jaayate// aGgapratyaGganirvRttau ye bhavanti guNaaguNaaH// te te garbhasya vijJeyaa dharmaadharmanimittajaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane garbhaavakraantizaariiraM naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ SS3.4.1/ athaato garbhavyaakaraNaM (naama) zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.4.2/ yathovaaca bhagavaan dhavantariH// SS3.4.3/ agniH somo vaayuH sattvaM rajastamaH paJcendriyaaNi bhuutaatmeti praaNaaH// SS3.4.4/ tasya khalvevaMpravRttasya &zukrazoNitasyaabhipacyamaanasya[&'zukrazoNitasya'iti keSuciddhastalikhitapustakeSu nopalabhyate/] maanasya kSiirasyeva santaanikaaH sapta &tvaco bhavanti/ tasaaM prathamaa+avabhaasinii naama, yaa sarvavarNaanavabhaasayati paJcavidhaaM ca chaayaaM prakaazayati, saa vriiheraSTaadazabhaagapramaaNaa, siddhmapadmakaMTakaadhiSThaanaa; dvitiiyaa lohitaa naama, vriihiSoDazabhaagapramaaNaa, tilakalakanyacchavyaGgaadhiSThaanaa; tRtiiyaa zvetaa naama,vriihidvaadazabhaagapramaaNaa, carmadalaajagalliimazakaadhiSThaanaa; carurthii taamraa naama vriiheraSTabhaagapramaaNaa, vividhakilaasakuSThaadhiSThaanaa; paJcamii vedinii naama, vriihipaJcabhaagapramaaNaa, kuSThavisarpaadhiSThaanaa; SaSThii rohiNii naama, vriihipramaaNaa, granthyapacyarbudazliipadagalagaNDaadhiSThaanaa; saptamii maaMsadharaa naama, vriihidvayapramaaNaa, bhagandaravidradhyarzo+adhiSThaanaa/ yadetat pramaaNaM nirdiSTaM tanmaaMsaleSvavakaazeSu, na lalaaTe suukSmaaGgulyaadiSu; yato vakSyatyudareSu---vriihimukhenaaGguSThodarapramaaNamavagaaDhaM vidhyediti// [&'zariire SaT tvacaH;-----'(ca.zaa.a.7.suu.5)/ 'SaSThii tu praaNadharaa' iti aaSTaaGgasaMgrahe paaThaH/ 'tvaco naama---sarvadehaavaraNaruupaa bhuumiH sparzanevdriyasya srotasaaJca svedavahaanaaM, romNaamapi saromakuupaanaam/ taaH sthuuladaSTyaa staradvayavibhaktaaH---bahistvagbhaago+antarastvagbhaagazceti/ tatra bahistvaGnaamaatiiva tanvii kRSNagauraadivarNaadhaaraa vahnisparzena ploSapiDakaavyaJjanaa ca/ antastvaDnaama sthuulaa zariiraabhirakSaNii snehaadikarSaNii ca/ saiva pradhaanaayatanaM sparzabhuumeH svedasrutaaJca maargaaNaam'(pratyakSazaariira pra. bhaa.pR+ 5-6)/] SS3.4.5/ kalaaH khalvapi sapta &saMbhavanti[&'bhavanti'iti paa+] dhaatvaazayaantaramaryaadaaH// SS3.4.6/ &bhavatazcaatra/[&'bhavanti caatra'iti paa+] yathaa hi saaraH kaaSTheSu chidyamaaneSu dRzyate// tathaa dhaaturhi maaMseSu chidyamaaneSu dRzyate// SS3.4.7/ snaayubhizca praticchannaan santataaMzca jaraayuNaa// zleSmaNaa veSTitaaMzcaapi kalaabhaagaaMstu taan &viduH// [&'asyaagre'+adhaatvaazayaantare+annasya yaH kledastvadhiSThati/ dehoSmaNaa vipakvastu saa kaletyabhidhiiyate' ityadhikaM paThyate kvacitpustake/] SS3.4.8/ taasaM prathamaa maaMsadhaaraa naama; yasyaaM &maaMse siraasnaayudhamaniisrotasaaM prataanaa bhavanti// [&'maaMsagataanaaM'iti haaraaNacandrasaMmataH paaThaH/ 'maaMsasiraasnaayudhamaniisrotasaaM' iti vai.paM.hariprapannasaMmataH paaThaH/ vizeSavivaraNaM tu rasayogasaagarasyopoddhaate 164-165 pRSThayordraSTavyam/] SS3.4.9/ bhavati caatra/ yathaa bisamRNaalaani vivardhante samantataH// bhuumau paGkodakasthaani tathaa maaMse siraadayaH// SS3.4.10/ dvitiiyaa raktadharaa naama maaMsasyaabhyantarataH, tasyaaM zoNitaM vizeSatazca siraasu yakRtpliihnozca &bhavati[&'sravati'iti paa+]// SS3.4.11/ bhavati caatra/ vRkSaadyathaabhiprahataat kSiiriNaH &kSiiramaavahet[&'kSiiramaasravet'iti paa+]// maaMsaadevaM kSataat kSipraM zoNitaM &saMprasicyate[&'pratiricyate'iti paa+]// SS3.4.12/ tRtiiyaa medodharaa naama; medo hi sarvabhuutaanaamudarasthamaNvasthiSu ca, mahatsu ca majjaa &bhavati// [&'tadeva ca zirasi kapaalapraticchannaM mastiSkaakhyaM mastuluGgaakhyaM ca' ityaSTaaGgasaMgrahe+adhikaH paaThaH/ 'medo naama---saandrasarpistulyaH snehadhaatuH zariirasya/ tasya sthaanamudaraantaH, tvacaamadhazca/ vasaa tu maaMsaantaraanupraviSTaH snehastasyaa medasyanupravezastulyopaadaanatvaat/ majjaa naama asthimadhyagataH snehaH/ sa dvividhaH piito raktazca/ tatra piito nalakaasthnaamantaH, raktastnitaraasthiSu, praantabhaaheSu ca nalakaasthnaam/ so+ayaM sthuulasvaruupeNa medaso+abhinno+apikarmavaizeSyaatpRthageva dhaatuH,'(pratyakSaazaariira pra. bhaa.pR.10/] SS3.4.13/ bhavati caatra/ sthuulaasthiSu vizeSeNa majjaa tvabhyantaraazritaH// athetareSu sarveSu saraktaM meda ucyate// zuddhamaaMsasya yaH snehaH saa vasaa parikiirtitaa// SS3.4.14/ caturthii zleSmadharaa naama; sarvasandhiSu praaNabhRtaaM bhavati// SS3.4.15/ bhavati caatra/ snehaabhyakte yathaa hyakSe cakraM saadhu pravartate// sandhayaH saadhu vartante saMzliSTaaH zleSmaNaa tathaa// SS3.4.16/ paJcamii puriiSadharaa naama; yaa+avtaHkoSThe malamabhivibhajate pakvaazayasthaa// SS3.4.17/ bhavati caatra/ yakRtsamantaat koSThaM ca tathaa+antraaNi samaazritaa// uNDukasthaM vibhajate malaM maladharaa kalaa// SS3.4.18/ SaSThii &pittadharaa naama; yaa caturvidhamannapaanamupabhu(yu)ktamaamaazayaat pracyutaM pakvaazayopasthitaM dhaarayati// [&'SaSThii pittadharaa naama pakvaamaazayamadhyasthaa/ saa hyantaragneradhiSThaanatayaa++aamaazayaat pakvaazayonmukhamannaM balena vidhaarya pittatejasaa zoSayati pacati pakvaM ca vimuJcati/ doSaadhiSThitaa tu daurbalyaadaamameva/ tato+asaavannasya grahaNaat punargrahaNiisaMjJaa/ balaM ca tasyaaH pittamevaagnyabhidhaanamataH saa+agninopastabdhopabRMhitaikayogakSemaa zariiraM vartayati/' (aSTaaGgasaMgraha zaa.sthaa.a.)] SS3.4.19/ bhavati caatra/ azitaM khaaditaM piitaM koSThagataM nRNaam// tajjiiryati yathaakaalaM zoSitaM pittatejasaa// SS3.4.20/ saptamii zukradharaa naama; yaa sarvapraaNinaaM sarvazariiravyaapinii// SS3.4.21/ bhavanti caatra/ yathaa payasi sarpistu &guuDhazcekSau[&'guDazcekSarase'iti paa+] raso yathaa// zariireSu tathaa zukraM nRNaaM vidyaadbhiSagvaraH// SS3.4.22/ dvyaGgule dakSiNe &paarzve bastidvaarasya caapyadhaH// muutrasrotaHpathaaccgukraM puruSasya pravartate// [&'dvyaGgule dakSiNe paarzve bastidvaarasya caapyadhaH/ muutrasrotaHpathaacchukraM puruSasya pravartata' ityatra+advyaGgule dakSiNe vaama' ityeva saadhiiyaan paaThaH, anyathaa pratyakSavirodhaat svaaktivirodhaacca/ kSuyate hi+azukravahe dve zukrapraadurbhaavaaya, dve zukravisargaaya ca' iti suzrute eva' (pratyakSazaariira, upoddhaata, pRSTha 72)/] SS3.4.23/ kRtsnadehaazritaM zukraM prasannamanasastathaa// striiSu vyaayacchatazcaapi harzaattat saMpravartate// SS3.4.24/ gRhiitagarbhaaNaamaartavavahaanaaM srotasaaM vartmaanyavarudhyanta garbheNa, tasmaadgRhiitagarbhaaNaamaartavaM na dRzyate; tatastadadhaH pratihatamuurdhvamaagatamaparaM copaciiyamaanamaparaa^ityabhidhiiyate; zeSaM cordhvataramaagataM payodharaavabhipratipadyate, tasmaadgarbhiNyaH piinonnatapayodharaa bhavanti// SS3.4.25/ garbhasya yakRtpliihaanau zoNitajau, zoNitaphenaprabhabhavaH &phupphusaH, zoNitaaMkaTTaprabhabhva uNDukaH// [&'udaanavaayoraadhaaraH phupphusaH procyate budhauH'iti zaarGgadharaH] SS3.4.26/ asRjaH zleSmaNazcaapi yaH prasaadaH paro mataH// taM pacyamaanaM pittena vaayuzcaapyanudhaavati// SS3.4.27/ tato+asyaantraaNi jaayante gudaM bastizca dehinaH// udare pacyamaanaanaamaadhmaanaadrukmasaaravat// SS3.4.28/ kaphazoNitamaaMsaanaaM saaro &jihvaa prajaayate// yathaarthamuuSmaNaa yukto vaayuH srotaaMsi daarayet// [&'tatraasya mathyamaanasya dhmaayamaanasya rukmavat/ jihvaa saMjaayate saumii yayaa vedayate rasaan' iti paa+] SS3.4.29/ anupravizya pizitaM peziirvibhajate tathaa// &medasaH snehamaadaaya siraasnaayutvamaapnuyaat// [&vai+ paM+ hariprapannazarmaNaa tu ayaM paaTho+anyathaa paThito vyaakhyaatazca,+amedaH sa snehamaadaaya siraasnaayutvamapyatha/ siraaNaaM tu mRduH paakaH snaayuunaaM ca tataH kharaH// aazayyaabhyaasayogena karotyaazayasaMbhavam/ sa vaayuH kartaa, annarasaat snehamaadaaya medo vibhajate arthaadudare medazcimoti; atha evaM siraasnaayutvaM vibhajate arthaat siraatvaM siraasvaruupaM, snaayutvaM snaayusvaruupaM ca vibhajate/ nanu samavaayikaaraNasyaikatve+api kathametadvecitryaM saMjaayata ityaaha---siraaNaaM tu mRduH paaka ityaadi/ ---siraaNaamazuddharaktavaahinaanaaM, dhamaniirasaayaniinaamapyupalakSaNametat; atra mRduH paakaa bhavati nirantararasasaMmRtatvaat; snaayuunaaM ca peziipraantaanaaM kharaH paako bhavati alparasagamanaat/ ----sa vaayuH maaMsapeziiSu aazayya aasamantaat nivaasaM kRtvaa hRdayaadyaazayaanaaM saMbhavamutpattiM karoti'(rasayogasaagara, upoddhaata, pR+ 113-114)/] SS3.4.30/ siraaNaaM tu mRduH paakaH snaayuunaaM ca tataH kharaH// aazayyaabhyaasayogena karotyaazayasaMbhavam// SS3.4.31/ raktamedaHprasaadaadvRkkau; maaMsaasRkkalhamedaHprasaadaadvRSaNau; zoNitakaphaprasaadajaM hRdayaM, yadaazrayaa hi dhamanyaH praaNavahaaH; &tasyaadho[&'tasya vaamataH'iti paa+] vaamataH pliihaa phupphusazca, dakSiNato yakRt &kloma ca; taddhRdayaM vizeSeNa cetanaasthaanam, atastasmiMstamasaa++aavRte sarvapraaNinaH svapanti// [&yattu+ahRdayasyaadho vaamataH pliihaa phusphusazca, dakSiNato yakRt kloma ca' iti sauzrutaH paaThaH tatra pramaada eva dariidRzyate,+ahRdayasyaadho vaamataH pliihaa, dakSiNato yakRt, ubhayataH kloma phusphusau ca' iti tu saadhiiyaan paaThaH, anyathaa na kenaapi kathamapi zakyaM samaadhaatum,(pratyakSazaariira, upoddhaata, pR+ 68)/ kloma zvaasanalikaa---'Trekiyaa "trachea"' iti gaNanaathasenaH (pratyakSazaariira, dvitiiyabhaaga, pR+ 178),+agaala blaDara "gall-bladder"' iti rasayogasaagarasyopoddhaate(pR+96-102) vai+ paM+ hariprapannazarmaa/ vistarastu tatraiva draSTavyaH/] SS3.4.32/ bhavati caatra/ puNDariikeNa sadRzaM hRdayaM syaadadhomukham// jaagratastadvikasati svapatazca nimiilati// SS3.4.33/ nidraaM tu vaiSNaviiM paapmaanamupadizanti, saa svabhaavata eva sarvapraaNino+abhispRzati/ tatra yadaa saMjJaavahaani srotaaMsi tamobhuuyiSThaH zleSmaa pratipadyate tadaa taamasii naama nidraa &bhavatyanavabodhinii[&'saMbhavati'iti paa+], saa pralayakaale; tamobhuuyiSThaanaamahaHsu nizaasu ca bhavati, rajobhuuyiSThaanaamanimittaM, sattvabhuuyiSThaanaamardharaatre; kSiiNazleSmanilabahulaanaaM manaHzariiraabhitaapavataaM ca naiva, saa vaikaarikii bhavati// SS3.4.34/ bhavanti caatra/ hRdayaM cetanaasthaanamuktaM suzruta! dehinaam// tamobhibhuute tasmiMstu nidraa vizati dehinam// SS3.4.35/ nidraahetustamaH, sattvaM bodhane heturucyate// svabhaava eva vaa heturgariiyaan parikiirtyate// SS3.4.36/ puurvadehaanubhuutaaMstu bhuutaatmaa svapataH prabhuH// rajoyuktena manasaa gRhNaatyarthaan zubhaazubhaan// SS3.4.37/ karaNaanaaM tu &vaikalye[&'vaiguNye'iti paa+] tamasaa+abhipravardhite// asvapannapi bhuutaatmaa prasupta iva cocyate// SS3.4.38/ sarvartuSu divaasvaapaH pratiSiddho+anyatra griiSmaat, pratiSiddheSvapi tu baalavRddhastriikarzitakSatakSiiNamadyanityayaanavaahanaadhvakarmaparizraantaanaamabhuktavataaM medaHsvedakapharasaraktakSiiNaanaamajiirNinaaM ca muhuurtaM &divaasvapanamapratiSiddham/ raatraavapi jaagaritavataaM jaagaritakaalaadardhamiSyate divaasvapanam/ vikRtirhi divaasvapno naama; tatra svapataamadharmaH sarvadoSaprakopazca, tatprakopaacca kaasazvaasapratizyaayaziro-&gauravaaGgamardaarocakajvaraagnidaurbalyaani[&'gauravajvaraagnidaurbalyaani'iti paa+] bhavanti; raatraavapi jaagaritavataaM vaatapittanimittaasta evopadravaa bhavanti// SS3.4.39/ bhavanti caatra/ tasmaanna jaagRyaadraatrau divaasvapnaM ca varjayet// jJaatvaa doSakaraavetau budhaH svapnaM mitaM caret// SS3.4.40/ arogaH sumanaa hyevaM balavarNaanvito vRSaH// naatisthuulakRzaH zriimaan naro jiivet samaaH zatam// SS3.4.41/ &nidraa saatmyiikRtaa yaistu raatrau ca yadi vaa divaa// (divaaraatrau ca ye nityaM svapnajaagaraNocitaaH/) na teSaaM svapataaM doSo jaagrataaM vaa+api jaayate// [&ayamardhazlokaH keSucitpustakeSu nopalabhyate/] SS3.4.42/ nidraanaazo+anilaat pittaanmanastaapaat kSayaadapi// saMbhavatyabhighaataacca pratyaniikaiH prazaamyati// SS3.4.43/ nidraanaaze+abhyaGgayogo muurdhni tailaniSevaNam// gaatrasyodvartanaM caiva hitaM saMvaahanaani ca // SS3.4.44/ zaaligodhuumapiSTaannabhakSyairaikSavasaMskRtaiH// bhojanaM madhuraM snigdhaM kSiiramaaMsarasaadibhiH// SS3.4.45/ rasairbilezayaanaaM ca viSkiraaNaaM tathaiva ca// draakSaasitekSudravyaaNaamupayogo bhavennizi// SS3.4.46/ zayanaasanayaanaani manojJaani mRduni ca// nidraanaaze tu kurviita tathaa+anyaanyapi buddhimaan// SS3.4.47/ nidraatiyoge vamanaM &hitaM saMzodhanaani ca// laGghanaM raktamokSazca manovyaakulanaani ca// [&'vamennidraatiyoge tu kuryaat'iti paa+] SS3.4.48/ kaphamedoviSaartaanaaM raatrau jaagaraNaM hitam// divaasvapnazca tRTzuulahikkaajiirNaatisaariNaam// SS3.4.49/ indriyaartheSvasaMpraaptirgauravaM jRmbhaNaM klamaH// nidraartasyeva &yasyehaa[&'yasyaite'iti paa+/] tasya tandraaM vinirdizet// SS3.4.50/ piitvaikamanilocchvaasamudveSTan vivRtaananaH// yaM muJcati sanetraasraM sa jRmbha iti saMjJitaH// SS3.4.51/ yo+anaayaasaH zramo dehe pravRddhaH zvaasavarjitaH// klamaH sa iti vijJeya indriyaarthaprabaadhakaH// SS3.4.52/ sukhasparzaprasaGgitvaM duHkhadveSaNalolataa// zaktasya caapyanutsaahaH karmasvaalasyamucyate// SS3.4.53/ utklizyaannaM na nirgacchet &prasekaSThiivaneritam// hRdayaM piiDyate caasya tamutklezaM vinirdizet// [&'praaNakoSThaanileritam'iti paa+] SS3.4.54/ vaktre madhurataa tandraa hRdayodveSTanaM bhramaH// na caannamabhikaaGkSeta glaaniM tasya vinirdizet// SS3.4.55/ aardracarbhaavanaddhaM vaa(hi)yo &gaatramabhimanyate// tathaa guru ziro+atyarthaM gauravaM tadvinirdizet// [&'gaatraM manyate naraH'iti paa+] SS3.4.56/ muurcchaa pittatamaHpraayaa, rajaHpittaanilaadbhramaH// tamovaatakaphaattandraa, nidraa zleSmatamobhavaa// SS3.4.57/ garbhasya khalu rasanimittaa maarutaadhmaananimittaa ca parivRddhirbhavati// SS3.4.58/ bhavanti caatra/ tasyaantareNa naabhestu jyotiHsthaanaM dhruvaM smRtam// tadaadhamati vaatastu dehastenaasya vardhate// SS3.4.59/ uuSmaNaa sahitazcaapi daarayatyasya maarutaH// uurdhvaM tiryagadhastaacca srotaaMsyapi yathaa tathaa// SS3.4.60/ dRSTizca romakuupaazca na vardhante &kadaacana[&'kathaM ca na'iti paa+]// dhruvaaNyetaani martyaanaamiti dhanvantarermatam// SS3.4.61/ zariire kSiiyamaaNe+api vardhete dvaavimau sadaa// svabhaavaM prakRtiM kRtvaa nakhakezaaviti sthitiH// SS3.4.62/ sapta prakRtayo bhavanti---doSaiH pRthak, dvizaH, samastaizca// SS3.4.63/ zukrazoNitasaMyoge yo bhaveddoSa utkaTaH// prakRtirjaayate tena tasyaa me lakSaNaM zRNu// SS3.4.64/ tatra yaH prajaagaruukaH ziitadveSii durbhagaH steno matsaryanaaryo gaandharvacittaH sphuTitakaracaraNo+&alparuukSazmazrunakhakezaH[&'atiruukSazmazrunakhakezaH'iti paa+] &kraathii[&'krodhii'iti paa+] dantanakhakhaadii ca bhavati// SS3.4.65/ adhRtiradRDhasauhRdaH kRtaghnaH kRzaparuSo dhamaniitataH pralaapii// drutagatiraTano+anavasthitaatmaa &viyati ca gacchati saMbhrameNa suptaH//[&'viyadapi'iti paa+] SS3.4.66/ avyavasthitamatizcaladRSTirmandaratnadhanasaMcayamitraH// kiMcideva vilapatyanibaddhaM &maarutaprakRtireSa manuSyaH// [&'maarutaprakRtirasthirasattvaH'iti paa+] SS3.4.67/ vaatikaazcaajagomaayuzazaakhuuSTrazunaaM tathaa// gRghrakaakakharaadiinaamanuukaiH kiirtitaa naraaH// SS3.4.68/ svedano durgandhaH piitazithilaaGgastaamranakhanayanataalujihvauSThapaaNipaadatalo durbhago valipalitakhaalityajuSTo bahubhuguSNadveSii kSiprakopaprasaado madhyamaSolo madhyamaayuzca bhavati// SS3.4.69/ medhaavii nipuNamatirvigRhya vaktaa tejasvii samitiSu durnivaaraviiryaH// suptaH san kanakapalaazakarNikaaraan saMpazyedapi ca hutaazavidyudulkaaH// SS3.4.70/ na bhayaat praNamedanateSvamRduH praNateSvapi saantvanadaanaruciH// bhavatiiha sadaa vyathitaasyagatiH sa bhavediha pittakRtaprakRtiH// SS3.4.71/ bhujaGgoluukagandharvayakSamaarjaaravaanaraiH// vyaaghrarkSanakulaanuukaiH paittikaastu naraaH smRtaaH// SS3.4.72/ duurvendiivaranistriMzaardraariSTakazarakaaNDaanaamanyatamavarNaH subhagaH priyadarzano madhurapriyaH kRtajJo dhRtimaan sahiSNuralolupo balavaaMzciragraahii dRDhavairazca bhavati// SS3.4.73/ zuklaakSaH sthirakuTilaali(ti)niilakezo lakSmiivaan jaladamRdaGgasiMhaghoSaH// suptaH san sakamalahaMsacakravaakaan saMpazyedapi ca jalaazayaan manojJaan// SS3.4.74/ raktaantanetraH suvibhaktagaatraH snigdhacchaviH sattvaguNopapannaH// klezakSamo maanayitaa guruuNaaM jJeyo balaasaprakRtirmanuSyaH// SS3.4.75/ dRDhazaastramatiH sthiramitradhanaH parigaNya ciraat pradadaati bahu// parinizcitavaakyapadaH satataM gurumaanakarazca bhavetsa sadaa// SS3.4.76/ brahmarudrendravaruNaiH siMhaazvagajagovRSaiH// taarkSyahaMsasamaanuukaaH zleSmaprakRtayo naraaH// SS3.4.77/ dvayorvaa tisRNaaM vaa+api prakRtiinaaM tu lakSaNaiH// jJaatvaa saMsargajaa vaidyaH prakRtiirabhinirdizet// SS3.4.78/ prakopo vaa+anyabhaavo &vaa kSayo vaa nopajaayate// prakRtiinaaM svabhaavena jaayate tu gataayuSaH//[&'vaa+anyathaabhaavaH'iti paa+] SS3.4.79/ viSajaato yathaa kiiTo na viSeNa vipadyate// tadvatprakRtayo martyaM zaknuvanti na baadhitum// SS3.4.80/ prakRtimiha naraaNaaM bhautikiiM kecidaahuH pavanadahanatoyaiH kiirtitaastaastu tisraH// sthiravipulazariiraH paarthivazca kSamaavaan zuciratha cirajiivii naabhasaH khairmahadbhiH// SS3.4.81/ zaucamaastikyamabhyaaso vedeSu gurupuujanam// priyaatithitvamijyaa ca brahmakaayasya lakSaNam// SS3.4.82/ maahaatmyaM zauryamaajJaa ca satataM zaastrabuddhitaa// bhRtyaanaaM bharaNaM caapi maahendraM kaayalakSaNam// SS3.4.83/ ziitasevaa sahiSNutvaM paiGgalyaM harikezataa// priyavaaditvamityetaddaaruNaM kaayalakSaNam// SS3.4.84/ madhyasthataa sahiSNutvamarthasyaagamasaMcayau// mahaaprasavazaktitvaM kauberaM kaayalakSaNam// SS3.4.85/ gandhamaalyapriyatvaM ca nRtyavaaditrakaamitaa// vihaaraziilataa caiva gaandharvaM kaayalakSaNam// SS3.4.86/ praaptakaarii dRDhotthaano nirbhayaH smRtimaan zuciH// raagamohamadaddeSairvarjito &yaamyasattvavaan//[&'raagamohabhayadveSairvarjito yamasattvavaan' paa+] SS3.4.87/japavratabrahmacaryahomaadhyayanasevinam// jJaanavijJaanasaMpannamRSisattvaM naraM viduH// SS3.4.88/ saptaite saattvikaaH kaayaa rajasaaMstu nibodhame// aizvaryavantaM raudraM ca zuuraM caNDamasuuyakam// SS3.4.89/ ekaazinaM caudarikamaasuraM sattvamiidRzam// tiikSNamaayaasinaM bhiiruM caNDaM maayaanvitaM tathaa// SS3.4.90/ vihaaraacaaracapalaM sarpasattvaM vidurnaram// &pravRddhakaamasevii caapyajasraahaara eva ca //[&'abaddhakaamasevii'iti paa+] SS3.4.91/ amarSaNo+anavasthaayii zaakunaM kaayalakSaNam// ekaantagraahitaa raudramasuuyaa dharmabaahyataa// SS3.4.92/ &bhRzamaatmastavazcaapi raakSasaM kaayalakSaNam// ucchiSTaahaarataa taikSNyaM saahasapriyataa tathaa//[&'bhRzamaatraM tamazcaapi'iti paa+] SS3.4.93/ striilolupatvaM nairlajjyaM paizaacaM kaayalakSaNam// asaMvibhaagamalasaM duHkhaziilamasuuyakam// SS3.4.94/ lolupaM caapyadaataaraM pretasattvaM vidurnaram// SaDete raajasaaH kaayaaH, taamasaaMstu nibodha me// SS3.4.95/ durmedhastvaM mandataa ca svapne maithunanityataa// niraakariSNutaa caiva vijJeyaaH paazavaa guNaaH// SS3.4.96/ anavasthitataa maurkhyaM bhiirutvaM salilaarthitaa// parasparaabhimardazca matsyasattvasya lakSaNam// SS3.4.97/ ekasthaanaratirnityamaahaare kevale rataH// vaanaspatyo naraH sattvadharmakaamaarthavarjitaH// SS3.4.98/ ityete trividhaaH kaayaaH proktaa vai taamasaastathaa// kaayaanaaM prakRtiirjJaatvaa tvanuruupaaM kriyaaM caret// SS3.4.99/ mahaaprakRtayastvetaa rajaHsattvatamaHkRtaaH// proktaa lakSaNataH samyagbhiSak taazca vibhaavayet// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane garbhavyaakaraNaM zaariiraM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ SS3.5.1/ athaataH zariirasaMkhyaavyaakaraNaM zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.5.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.5.3/ zukrazoNitaM garbhaazayasthamaatmaprakRtivikaarasaMmuurcchitaM+agarbha'ityucyate/ taM cetanaavasthitaM vaayurvibhajati, teja enaM pacati, aapaH kledayanti, pRthiviisaMhanti, aakaazaM vivardhayati; evaM vivardhitaH sa yadaa &hastapaadajihvaaghraaNakarNanitambaadibhiraGgairupetastadaa+azariiraM'iti saMjJaaM labhate/[&'hastapaadajihvaaghraaNakarNaadibhiH'iti paa+] tacca SaDaGgaM---zaakhaazcatasro, madhyaM paJcamaM, SaSThaM zira iti// SS3.5.4/ ataH paraM pratyaGgaani vakSyante---mastakodarapRSThanaabhilalaaTanaasaacibukabastigriivaa ityetaa ekaikaaH, karNanetrabhruuzaGkhaaMsagaNDakakSastanavRSaNapaarzvasphigjaanubaahuuruprabhRtayo dve dve, viMzatiraGgulayaH, srotaaMsi &vakSyamaaNaani[&'vakSyante'iti paa+], eSa pratyaGgavibhaaga uktaH// SS3.5.5/ tasya punaH &saMkhyaanaM[&'saMkhyeyaani'iti paa+]---tvacaH kalaa dhaatavo malaa doSaa yakRtpliihaanau phupphusa uNDuko hRdayamaazayaa antraaNi vRkkau srotaaMsi kaNDaraa jaalaani kuurcaa rajjavaH sevanyaH saGghaataaH siimantaa asthiini sandhayaH snaayavaH pezyo marmaaNi sairaa dhamanyo &yogavahaani[&'yogavaahiini'iti paa+] srotaaMsi ca// SS3.5.6/ tvacaH sapta, kalaaH sapta, aazayaaH sapta, dhaatavaH sapta, sapta siraazataani, paJca peziizataani, nava snaayuzataani, triiNyasthizataani, dve dazottare saMdhizate, saptottaraM marmazataM, caturviMzatirdhamanyaH, trayo doSaaH, trayo malaaH, nava srotaaMsi,(&&SoDaza kaNDaraaH, SoDaza jaalaani, SaT kuurcaaH, catasro rajjavaH, sapta sevanyaH, caturdaza saGghaataaH, caturdaza siimantaaH, dvaaviMzatiryogavahaani srotaaMsi, &dvikaanyantraaNi[&dvikaanyantraaNiiti suukSmasthuulabhedena/]) ceti samaasaH//[&&ayaM paaTho hastalikhitapustake nopalabhyate/ haaraaNacandrapaThitatvaadasmaabhiH paThitaH/] SS3.5.7/ vistaaro+ata uurdhvaM---tvaco+abhihitaaH kalaa dhaatavo malaa doSaa yakRtpliihaanau phupphusa uNDuko hRdayaM vRkkau ca// SS3.5.8/ aazayaastu-vaataazayaH, pittaazayaH, zleSmaazayo, raktaazaya, aamaazayaH, pakvaazayo, muutraazayaH, striiNaaM garbhaazayo+aSTama iti// SS3.5.9/ saardhatrivyaamaanyantraaNi puMsaaM, striiNaamardhavyaamahiinaani// SS3.5.10/ zravaNanavadanaghraaNagudameDhraaNi nava srotaaMsi naraaNaaM bahirmukhaani, etaanyeva striiNaamaparaaNi ca triiNi dve stanayoradhastaadraktavahaM ca// SS3.5.11/ SoDaza kaNDaraaH---taasaaM catasraH paadayoH, taavatyo hastagriivaapRSTheSu; tatra hastapaadagataanaaM kaNDaraaNaaM nakhaa (agra)prarohaaH, griivaahRdaya-&nibandhiniinaamadhobhaagagataanaaM[&'saMbandhaniinaaM'iti paa+] meDhraM, zroNipRSThanibandhiniinaamadhobhaagagataanaaM &bimbaM[&'nitambaH'iti paa+/haaraaNacandrastu+abimbaH'iti paThitvaa+abimbaH sacchidraM trikaasthi ucyate'iti vyaakhyaanayati/], muurdhoruvakSo+asapiNDaadiinaaM &ca// [&'uuruvakSo+akSapiNDaadigataanaaM ca muurdhaa'iti haaraaNacandraH paThati/+amuurdhoruvakSo+akSapiNDaadiinaaM ca'iti paa+] SS3.5.12/ maaMsasiraasnaayvasthijaalaani pratyekaM catvaari catvaari, taani maNibandhagulphasaMzritaani parasparanobaddhaani parasparasaMzliSTaani parasparagavaakSitaani ceti, yairgavaakSitamidaM zariiram// SS3.5.13/ SaT kuurcaaH, te hastapaadagriivaameDheSu; hastayordvau, paadayordvau, griivaameDhrayorekaikaH// SS3.5.14/ mahatyo maaMsarajjavazcatasraH---pRSThavaMzamubhayataH peziinibandhanaarthaM dve baahye, aabhyantare ca dve// SS3.5.15/ sapta &sevanyaH[&'siivanyaH'iti paa+]; sirasi vibhaktaaH paJca, jihvaazephasorekaikaa; taaH parihartavyaaH zastreNa// SS3.5.16/ caturdazaasthnaaM saMghaataaH; teSaaM trayo gulphajaanuvaGkSaNeSu, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau, trikazirasorekaikaH// SS3.5.17/ &&caturdazaiva siimantaaH; te caasthisaGghaatavadgaNaniiyaaH, yatastairyuktaa asthisaMghaataaH; &ye hyuktaaH saMghaataaste khalvaSTaadazaikeSaam//[&&vaagbhaTastu "gulphajaanuvaMkSaNamaNibandhakuurparakskSaasu ekaikaH, trike ekaH, paJca zirasi" ityaSTaadaza siimantaanaaH; saMghaataaMstu caturdazaiva//] [&'siimantaastu khalvaSTaadazakeSaam'iti paa+] SS3.5.18/ triiNi &saSaSTiinyasthizataani[&'SaSTyadhi(?)kaani'iti paa+] vedavaadino bhaaSante; zalyatantre tu triiNyeva zataani/ teSaaM saviMzamasthizataM zaakhaasu, saptadazottaraM zataM zroNipaarzvapRSThoraHsu, griivaaM pratyuurdhvaM triSaSTiH, evamasthnaaM triiNi zataani puuryante// SS3.5.19/ ekaikasyaaM tu paadaaGgulyaaM triiNi triiNi taani paJcadaza, talakuurcagulphasaMzritaani daza, paarSNyaamekaM, jaGghaayaaM dve, jaanunyekaM, ekamuuraaviti, triMzadevamekasmin sakthni bhavanti, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; zroNyaaM paJca, teSaaM &gudabhaganitambeSu[&'bhagagudanitambeSu'iti paa+] catvaari, trikasaMzritamekaM, paarzve &SaTtriMzadekasmin[&pratipaarzva dvaadaza pazukaaH, dvaadaza sthaalakaani, dvaadaza sthaalakaarbudaaniiti militvaa SaTtriMzadasthiini jJeyaani/], dvitiiye+apyevaM, pRSThe triMzat, &aSTaavurasi[&aSTaavurasiiti uraHphalake SaT, akSakasaMjJe dve; iti militvaa+aSTaavurasyasthiini jJeyaani/], dve &aMzaphalake[&'dve akSakasaMjJe' iti paa+], &&griivaayaaM nava, kaNThanaaDyaaM catvaari, dve hanvoH, dantaa dvaatriMzat, naasaayaaM triiNi, ekaM taaluni, gaNDakarNazaGkheSvekaikaM, SaT zirasiiti// [&&atra+akaNThanaaDyaaM triiNi, ekaM hanau, dantaa dvaatriMzat, naasaayaaM nava, taaluni dve, gaNDayordve, zaGkhayordve, karNayoH SaT, SaT zirasi' iti paaTho rasayogasaagarasyopoddhaate vai. paM. hariprapannazarmaNaa saMzodhitaH/] SS3.5.20/ etaani paJcavidhaani bhavanti; tadyathaa---kapaalarucakataruNavalayanalakasaMjJaani/ teSaaM jaanunitanbaaMsagaNDataaluzaGkhaziraHsu kapaalaani, dazanaastu rucakaani, ghraaNakarNagriivaakSikoSeSu taruNaani, paarzvapRSThoraHsu &valayaani, zeSaaNi nalakasaMjJaani// [&'paaNipaadapaarzvapRSThodaroraHsu valayaani' iti paaThastu na samiiciinaH, Tiikaayaamuktena bhojavacanena saha virodhaat pratyakSavirodhaacca/] SS3.5.21/ bhavanti caatra/ abhyantaragataiH saarairyathaa tiSThanti bhuuruhaaH// asthisaaraistathaa dehaa dhriyante dehinaaM dhruvam// SS3.5.22/ tasmaacciravinaSTeSu tvaGgaaMseSu zariiriNaam// asthiini na vinazyanti saaraaNyetaani dehinaam// SS3.5.23/ maaMsaanyatra nibaddhaani siraabhiH snaayubhistathaa// asthiinyaalambanaM kRtvaa na ziiryante patanti vaa// SS3.5.24/ sandhayastu &dvividhaazceSTaavantaH, sthiraazca// [&'ceSTaavantaH sandhayo dvividhaaH---bahuceSTaa alpaceSTaazceti kRtvaa/ tatra zaakhaasu adho hanukoTyozca bahuceSTaaH, pRSThavaMzaadiSvalpaceSTaaH, anyatra punaraceSTaaH/ athaatra ceSTaavatsu savdhiSvasthidvayamasthitrayaM vaa sambadhyate saandramasRNazaNagucchasamaakaaraabhiH prataanavatiibhiH svaayurajjubhiH snaayukoSaizca/ sandheyabhaagaazca tatraasthnaaM taruNaasthisamaavRtaaH susaMzliSTaazca sleSmadharakalaapuTavyavadhaanena samyagvartanaaya/ aceSTaaH punaH sandhayaH pratanusnaayujaalasaMhataa danturadhaaraadibhirnirantarasaMzliSTaazca, teSu hi prayojanaabhaavaat zleSmadharakalaayaa abhaavaH/' pratyakSazaariira, bhaa. pra. pR. 115-116.] SS3.5.25/ zaakhaasu hanvo kaTyaaM ca ceSTaavantastu sandhayaH// zeSaastu sandhayaH sarve vijJeyaa hi sthiraa budhaiH// SS3.5.26/ saGkhyaatastu dazottare dve zate; teSaaM zaakhaasvaSTaSaSTiH, ekonaSaSTiH koSThe, griivaaM pratyuurdhvaM tryaziitiH/ ekaikasyaaM paadaaGgulyaaM tryastrayaH, dvaavaGguSThe, te caturdaza; jaanugulphavaGkSaNeSvekaikaH, evaM saptadazaikasmin sakthni bhavanti; etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; trayaH kaTiikapaaleSu, caturviMzatiH pRSThavaMze, taavanta eva paarzvayoH, urasyaaSTau; taavanta eva griivaayaaM, trayaH kaNThe, &naaDiiSu hRdayaklomanibaddhaasvaSTaadaza,[&kecittvatra+anaaDiiSu phupphusaklomanibaddhaasu'iti paThanti/+atrayaH kaNThe, trayaH kaNThanaaDyaaM, hRdayaklomanibaddhaasu naaDiiSvaSTaadaza'iti paa+] dantaparimaaNaa dantamuuleSu, ekaH kaakalake &naasaayaaM ca, [&'naasaayaaM paJca, dvau dvaaveva dvayornetrayorbhavataH, dvau vartmamaNDalajau netraazrayau'iti paa+] dvau vartmamaNDalajau netraazrayau, gaNDakarNazaGkheSvekaikaH, dvau hanusandhii, dvaavupariSTaadbhruvoH zaGkhayozca, paJca ziraHkapaaleSu, eko muurdhni// SS3.5.27/ ta ete sandhayo+aSTavidhaaH---&&koroluukhalasaamudgaprataratunnasevaniivaayasatuNDamaNDalazaGkhaavartaaH/ teSaamaGgulimaNibandhagulphajaanukuurpareSu koraaH sandhayaH, kakSaavaGkSaNadazaneSuuluukhalaaH, &aMsapiiThagudabhaganitambeSu saamudgaaH[&'aMsapiiThagudapaadanitambeSu' iti paa+], griivaapRSThavaMzayoH prataraaH, ziraHkaTiikapaaleSu tunnasevanyaH, &hanorubhayatastu vaayasatuNDaH[&'hanvoH'iti paa+], kaNThahRdayanetraklomanaaDiiSu maNDalaaH, zrotrazRGgaaTakeSu zaGkhaavartaaH/ teSaaM naamabhirevaakRtayaH praayeNa vyaakhyaataaH// [&&'tatra koraa naama sandhayo bahuveSTaaH, uttaanakoragarbheSvasthipraanteSu utsedhavataamasthibhaagaanaaM sandhaanaruupaaH/ uduukhalaa naama sandhayo+api bahuceSTaaH, uduukhalavadgabhiirapraayeSvasthibhaageSu itaraasthimuNDasandhaanaruupaaH/ teSu hi svoduukhalaanaazritya abhito vivartante taani taanyasthiini, yathaa---kakSaavaGkSaNasandhiSu/ dazanoduukhalaastu sthiraaH sandhayaH pRthageva mantavyaaH/ saamudgaa naama samudganirmaapakaa iva sandhayo+alpaceSTaaH/ te ca zroNicakraaMsacakraadiSu dRzyaaH/ prataraa naama prataraNaziilairiva iiSaccalaiH samatalaaMzaabhyaaM parasparasaMhitairasthikhaNDairnirmitaaH sandhayaH/ tunnasevanyo naama---parasparaapiiDanairdanturadhaaraadibhirnirmitaaH kapaalaantaraalaaH sandhayaH/ te ziraHkapaaleSu dRzyaaH, kaTikapaaleSu ca praagyauvanaat/ vaayasatuNDaakhyastu sandhiH adhohanumuNDayoH zaGkhaasthigataabhyaaM hanusandhisthaalakaabhyaaM sandhaanaanmukhavyaadaanaadisampaadakaH, sa tu korasandhereva khallakoraakhyo bhedo yugmaruupaH, tasya koragrahaNenaiva grahaNamiti suukSmadRzaH/ maNDalazaGkhaavartaaH punaH kramaat zvaasapathakarNazaSkuliigataastaruNaasthisandhayaH'(pratyakSazaariira pra. bhaa. pR. 114-117.)/)] SS3.5.28/ asthnaaM tu sandhayo hyete kevalaaH parikiirtitaaH// peziisnaayusiraaNaaM tu sandhisaGkhyaa na vidyate// SS3.5.29/ nava snaayuzataani/ taasaaM zaakhaasu SaTzataani, dve zate triMzacca koSThe, griivaaM pratyuurdhvaM saptatiH/ ekaikasyaaM tu paadaaGgulyaaM &SaT[&'SaT SaT' iti paa+] nicitaaH, taastriMzat, taavatya eva talakuurcagulpheSu, taavatya eva jaGghaayaaM, daza jaanuni, catvaariMzaduurau, daza vaGkSaNe, zatamadhyardhamevamekasmin sakthni bhavanti, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; SaSTiH kaTyaaM, pRSTe+aziitiH, paarzvayoH SaSTiH, urasi triMzat; SaTtriMzadgriivaayaaM, muurdhni catustriMzat; evaM nava snaayuzataani vyaakhyaataani (&bhavanti)[&asyaagre+amahaasnaayostu kaNDareti saMjJaa'ityadhikaM paThyate kvacitpustake]// SS3.5.30/ bhavanti caatra / snaayuuzcaturvidhaa vidyaattaastu sarvaa nibodha me// prataanavatyo vRttaazca pRthvyazca zuSiraastathaa// SS3.5.31/ prataanavatyaH zaakhaasu sarvasandhiSu caapyatha// vRttaastu kaNDaraaH sarvaa bijJeyaaH kuzalairiha// SS3.5.32/ aamapakvaazayaanteSu bastau ca zuSiraaH khalu// paarzvorasi tathaa pRthulaazca zirasyatha// SS3.5.33/ nauryathaa phalakaastiirNaa bandhanairbahubhiryutaa// bhaarakSamaa bhavedapsu nRyuktaa susamaahitaa// SS3.5.34/ evameva zariire+asmin yaavantaH sandhayaH smRtaaH/ snaayubhirbahubhirbaddhaastena bhaarasahaa naraaH// SS3.5.35/ na hyasthiini na vaa pezyo na siraa na ca sandhayaH// vyaapaaditaastathaa hanyuryathaa snaayuH zariiriNam// SS3.5.36/ yaH snaayuuH pravijaanaati baahyaazcaabhyantaraastathaa// sa guuDhaM zalyamaahartuM dehaacchaknoti dehinaam// SS3.5.37/ paJca peziizataani bhavanti/ taasaaM catvaari zataani zaakhaasu, koSThe SaTSaSTiH, griivaaM pratyuurdhvaM catustriMzat/ ekaikasyaaM tu paadaaGgulyaaM tisrastisrastaaH paJcadaza, daza prapade, paadopari kuurcasanniviSTaastaavatya eva, daza gulphatalayoH, gulphajaanvantare viMzatiH, vaJca jaanuni, viMzatiruurau, daza vaGkSaNe, zatamevamekasmin sakthni bhavanti, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; tisraH paayau, ekaa meDhre, sevanyaaM caaparaa, dve vRSaNayoH, sphicoH paJca paJca, dve bastizirasi, paJcodare, naabhyaamekaa, pRSThordhvasanniviSTaaH paJca paJca diirghaaH, SaT paarzvayoH, daza vakSasi, akSakaaMsau prati samantaat sapta, dve hRdayaamaazayayoH, SaT yakRtpliihoNDukeSu; griivaayaaM catasraH, aSTau &hanvoH[&'hanusamaakhye'iti haaraaNacandrasaMmataH paaThaH], ekaikaa kaakalakagalayoH, dve taaluni, &ekaa jihvaayaaM[&'jihvaayaaM dve'iti paa+], oSThayordve, naasaayaaM dve, dve &netrayoH[&'catasro netrayoH'iti paa+], gaNDayozcatasraH, karNayordve, catasro lalaaTe, ekaa &zirasiiti[&'SaT zirasi'iti paa+]; evametaani paJca peziizataani// SS3.5.38/ bhavati caatra/ siraasnaayvasthiparvaaNi sandhayazca zariiriNaam// peziibhiH saMvRtaanyatra balavanti bhavantyataH// SS3.5.39/ striiNaaM tu viMzatiradhikaa/ daza taasaaM stanayorekaikasmin paJca paJceti, yauvane taasaaM parivRddhiH; &apatyapathe[&'bhagaapatyapathe'iti paa+] catasraH---taasaaM prasRte+abhyantarato dve, mukhaazrite baahye ca vRtte dve, garbhacchidrasaMzritaastisraH, &zukraartavapravezinyastisra eva[&'zukraartavapravezinyo garbhaazaye tisra eva'iti paa+]/ &&pittakvaazayayormadhye garbhazayyaa, yatra garbhastiSThati// [&&'atra+abastipakvaazayamadhye garbhaazayaH'iti paaThe bhavitumarhati,+azariire tathaiva darzanaadanyathaa pratyakSavirodhaacca' iti pratyakSazaariiropoddhaate(pR. 72) gaNanaathasenaH/] SS3.5.40/ taasaaM bahalapelavasthuulaaNupRthuvRttahrasvadiirghaasthiramRduzlakSNakarkazabhaavaaH sandhyasthisiraasnaayupracchaadakaa yathaapradezaM svabhaavata eva bhavanti// SS3.5.41/ bhavati caatra/ puMsaaM pezyaH purastaadyaaH proktaa &lakSaNamuSkajaaH[&'lakSaNamuSkayoH/ striiNaamaazritya'iti paa+]// striiNaamaavRtya tiSThanti phalamantargataM hi taaH// SS3.5.42/ marmasiraadhamaniisrotasaamanyatra pravibhaagaH// SS3.5.43/ zaGkhanaabhyaakRtiryonistryaavartaa saa prakiirtitaa// tasyaastRtiiye tvaavarte garbhazayyaa pratiSThitaa// SS3.5.44/ yathaa rohitamatsyasya mukhaM bhavati ruupataH// tatsaMsthaanaaM tathaaruupaaM garbhazayyaaM vidurbudhaaH// SS3.5.45/ aabhugno+abhimukhaH zete garbho garbhaazaye striyaaH// sa yoniM zirasaa yaati svabhaavaat prasavaM prati// SS3.5.46/ tvakparyantasya dehasya yo+ayamaGgavinizcayaH// zalyajJaanaadRte &naiza[&'naiva'iti paa+] varNyate+aGgeSu keSucit// SS3.5.47/ tasmaanniHsaMzayaM &jJaanaM[&'jJaanamicchataa zalyajiivinaa'iti paa+] hartraa zalyasya vaaJchataa// zodhayitvaa mRtaM &samyagdraSTavyayo+aGgavinizcayaH[&'taavat'iti paa+]// SS3.5.48/ pratyakSato hi yaddRSTaM zaastradRSTaM ca yadbhavet// &samaasatastadubhayaM[&'samaagataM dvayaM tattu'iti paa+] bhuuyo jJaanavivardhanam// SS3.5.49/ tasmaat samastagaatramaviSopahatamadiirghavyaadhipiiDitamavarSazatikaM niHsRSTaantrapuriiSaM puruSamavahantyaamaapagaayaaM nibaddhaM paJjarasthaM &muJjavalkalakuzazaNaadiinaamanyatamenaaveSTitaaGgapratyaGgamaprakaaze[&'+balvaja+'iti paa+] deze kothayet, samyakprakuthitaM coddhRtya tato dehaM saptaraatraaduziirabaalaveNuvalkalakuurcaanaamanyatamena zanaiH zanairavagharSayaMstvagaadiin sarvaaneva baahyaabhyantaraanaGgapratyaGgavizeSaan yathoktaan lakSayeccakSuSaa// SS3.5.50/ &(zlokau caatra bhavataH/)[&ayaM paaTho hastalikhitapustake nopalabhyate/] na zakyazcakSuSaa draSTuM dehe suukSmatamo vibhuH// dRzyate jJaanacakSurbhistapazcakSurbhireva ca// SS3.5.51/ zariire caiva zaastre ca dRSTaarthaH syaadvizaaradaH// dRSTazrutaabhayaaM sandehamavaapohyaacaret kriyaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane zariirasaMkhyaavyaakaraNazaariiraM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ SS3.6.1/ athaataH pratyekamarmanirdezaM zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.6.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.6.3/ saptottaraM marmazatam/ taani marnaaNi paJcaatmakaani bhavanti, tadyathaa---maaMsamarmaaNi, siraamarmaaNi, snaayumarmaaNi, asthimarmaaNi; sandhimarmaaNi ceti; na khalu maaMsasiraasnaayvasthisandhivyatirekeNaanyaani marmaaNi bhavanti, yasmaannopalabhyante// SS3.6.4/ tatraikaadaza maaMsamarmaaNi, ekacatvaariMzatsiraamarmaaNi, saptaviMzatiH snaayumarmaaNi, aSTaavasthimarmaaNi, viMzatiH sandhimarmaaNi ceti/ tadetat saptottaraM marmazatam// SS3.6.5/ teSaamekaadazaikasmin sakthni bhavanti, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau, udarorasordvaadaza, caturdaza pRSThe, griivaaM pratyuurdhvaM saptatriMzat// SS3.6.6/ tatra sakthimarmaaNi kSipratalahRdayakuurcakuurcazirogulphendrabastijaanvaaNyuurviilohitaakSaaNi viTapaM ceti, etenetaratsakthi vyaakhyaatam/ udarorasostu gudabastinaabhihRdayastanamuula-&stanarohitaapalaapaanyapastambhau ceti[&'+stanarohitaapastambhaavapalaapau ceti'iti paa+]/ pRSThamarmaaNi tu kaTiikataruNakukundaranitambapaarzvasandhibRhatyaMsaphalakaanyaMsau ceti/ baahumarmaaNi tu kSipratalahRdayakuurcakuurcaziromaNibandhendrabastikuurparaaNyuurviilohitaakSaNi kakSadharaM ceti; etenetaro baahurvyaakhyaataH/ jatruNa uurdhvaM (marmaaNi) catasro dhamanyo+aSTau maatRkaa dve kRkaaTike dve vidhure dve phaNe dvaavapaaGgau dvaavaavartau dvaavutkSepau dvau zaGkhaavekaa sthapanii paJca siimantaazcatvaari zRGgaaTakaanyeko+adhipatiriti// SS3.6.7/ tatra talahRdayendrabastigudastanarohitaani maaMsamarmaaNi, niiladhamaniimaatRkaazRGgaaTakaapaaGgasthapaniiphaNastanamuulaapalaapaapastambhahRdayanaabhipaarzvasandhibRhatiilohitaakSorvyaH siraamarmaaNi, &&aaNiiviTapakakSadharakuurcakuurcazirobastikSipraaMsavidhurotkSepaaH snaayumarmaaNi, kaTiikataruNanitambaaMsaphalakazaGkhaastvasthimarmaaNi, jaanukuurparasiimantaadhipatigulphamaNibandhakukundaraanartakRkaaTikaazceti sandhimarmaaNi// [&&'ime siraamarmaNii,'griivaayaaM SoDaza avyadhyaaH' ityatra DalhaNenaiva vidhurayoH SoDazasaMkhyaayaameva parigaNanaM kRtaM, snaayumarmasu gaNanaM tu pratisaMskartRdoSakuuSitaM pratibhaati'(rasayogasaagara,upoddhaata, pR+ 156)/] SS3.6.8/ taanyetaani paJcavikalpaani marmaaNi bhavanti/ tadyathaa---sadyaHpraaNaharaaNi, kaalaantarapraaNaharaaNi, vizalyaghnaani, vaikalyakaraaNi, rujaakaraaNiiti/ tatra sadyaHpraaNaharaaNyekonaviMzatiH, kaalaantarapraaNaharaaNi trayastriMzat, triiNi vizalyaghnaani, catuzcatvaariMzadvaikalyakaraaNi, aSTau rujaakaraaNiiti// SS3.6.9/ bhavanti caatra/ zRGgaaTakaanyadhipatiH zaGkhau kaNThasiraa gudam// hRdayaM bastinaabhii ca ghnanti &sadyo[&'sadyoharaaNi'iti paa+] hataani tu// SS3.6.10/ vakSomarmaaNi siimantatalakSiprendrabastayaH// kaTiikataruNe sandhii &paarzvajau[&'paarzvagau'iti+apaarzvayoH'iti ca paa+] bRhatii ca yaa// SS3.6.11/ nitambaaviti caitaani kaalaantaraharaaNi tu// utkSepau sthapanii caiva vizalyaghnaani nirdizet// SS3.6.12/ lohitaakSaaNi jaanuurviikuurcaniTapakuurparaaH// kukundare kakSadhare vidhure sakRkaaTike// SS3.6.13/ aMsaaMsaphalakaapaaGgaa niile manye phaNe tathaa// vaikalyakaraNaanyaahuraavartau dvau tathaiva ca// SS3.6.14/ gulphau dvau maNibandhau dvau dve dve kuurcaziraaMsi ca// rujaakaraaNi jaaniiyaadaSTaavetaani buddhimaan// kSipraaNi viddhamaatraaNi ghnanti kaalaantareNa ca// SS3.6.15/ marmaaNi naama maaMsasiraasnaayvasthisandhisannipaataaH; teSu svabhaavata eva vizeSeNa praaNaastiSThanti; tasmaanmarmasvabhihataastaaMstaan bhaavanaapadyante// SS3.6.16/ tatra sadyaHpraaNaharaaNyaagneyaani, agniguNeSvaazu kSiiNeSu kSapayanti; kaalaantarapraaNaharaaNi saumyaagneyaani, agniguNeSvaazu kSiiNeSu krameNa ca somaguNeSu kaalaantareNa kSapayanti; vizalyapraaNaharaaNi vaayvyaani, zalyamukhaavaruddho yaavadantarvaayustiSThati taavajjiivati, uddhRtamaatre tu zalye marmasthaanaazrito vaayurniSkraamati, tasmaat sazalyo jiivatyuddhRtazalyo mriyate (&paakaatpatitazalyo vaa jiivati)[&ayaM paaThaH keSucitpustakeSu nopalabhayate]; vaikalyakaraaNi saumyaani, somo hi sthiratvaacchaityaacca traaNaavalambanaM karoti; rujaakaraaNyagnivaayuguNabhuuyiSThaani, &vizeSatazca[&'vizeSeNa'iti paa+] tau rujaakarau, paaJcabhautikiiM ca rujaamaahureke// SS3.6.17/ kecidaahurmaaMsaadiinaaM paJcaanaamapi samastaanaaM &vivRddhaanaaM[&'samavRddhaanaaM'iti paa+] ca samavaayaat sadyaHpraaNaharaaNi, ekahiinaanaamalpaanaaM &vaa[&'ca'iti paa+] kaalaantarapraaNaharaaNi, dvihiinaanaaM &vizalyapraaNaharaaNi[&'vizalyaghnaani'iti paa+], trihiinaanaaM vaikalyakaraaNi, ekasminneva rujaakaraaNiiti/ naivaM, &yato+asthimarmasvapyabhihateSu[&'yatazcaivamato'iti paa+] zoNitaaamanaM bhavati// SS3.6.18/ bhavanti caatra/ caturvidhaa yaastu siraaH zariire praayeNa taa marmasu sanniviSTaaH// snaayvasthimaaMsaani tathaiva sandhiin santarpya dehaM &pratipaalayanti[&'pratiyaapayanti'iti paa+]// SS3.6.19/ tataH kSte marmaNi taaH pravRddhaH samantato vaayurabhistRNoti//vivardhamaanastu sa maatarizvaa rujaH sutiivraaH pratanoti kaaye// SS3.6.20/ rujaabhibhuutaM tu tataH zariiraM praliiyate nazyati caasya saMjJaa// ato hi zalyaM vinihartumicchanmarmaaNi yatnena pariikSya karSet// SS3.6.21/ etenazeSaM vyaakhyaatam// SS3.6.22/ tatra sadyaHpraaNaharamante viddhaM kaalaantareNa maarayati, kaalaantarapraaNaharamante viddhaM vaikalyamaapaadayati vizalyapraaNaharaM ca, vaikalyakaraM kaalaantaraM &klezayati rujaaM ca karoti, rujaakaramatiivravedanaM bhavati//[&'vizalyapraaNaharamante viddhaM klezayati kaalaantareNa ca rujaaM karoti' iti paa+] SS3.6.23/ tatra sadyaHpraaNaharaaNi saptaraatraabhyantaraanmaarayati, kaalaantarapraaNaharaaNi pakSaanmaasaadvaa, teSvapi kSipraaNi kadaacidaazu maarayanti, vizalyapraaNaharaaNi vaikalyakaraaNi ca kadaacidatyabhihataani maarayanti// SS3.6.24/ uta uurdhvaM pratyekazo marmasthaanaani vyaakhyaasyaamaH---tatra paadasyaaGguSThaaGgulyormadhye &kSipraM[&'kSipramiti marma'iti paa+] naama marma, tatra viddhasyaakSepakeNa maraNaM; madhyamaaGguliimanupuurvaNa madhye paadatalasya talahRdayaM &naama[&atra+amaama'iti hastalikhitapustake nopalabhyate, evamagre+api/], tatraapi rujaabhirmaraNaM; kSipratyopariSTaadubhayataH kuurco naama, tatra paadasya bhramaNavepane bhavataH; gulphasandheradha ubhayataH kuurcaziro naama, tatra rujaazophau; paadajaGghayoH sandhaane gulpho naama, tatra rujaH stabdhapaadataa khaJjataa vaa; paarSNiM prati jaGghaamadhye indribastirnaama, tatra zoNitakSayeNa maraNaM; &jaGghorvoH[&'madhyamaaGguliimaanupuurvyeNa jaGghorvoH'iti paa+] sandhaane jaanu naama, tatra khaJjataa; &jaanuna[&'jaanusandherubhayatastryaGgule'iti paa+] uurdhvamubhayatastryaGgulamaaNii naama, tatra zophaabhivRddhiH stabdhasakthitaa ca; uurumadhye uurvii naama, tatra zoNitakSayaat sakthizoSaH; uurvyaa uurdhvamadho vaGkSaNasaMdher-&uurumuule[&'uurumadhye lohitaakhyaM'iti paa+] lohitaakSaM naama, tatra &lohitakSayeNa[&'lohitakSayeNa maraNaM pakSaaghaato vaa'iti paa+] pakSaaghaataH sakthizoSo vaa; vaGkSaNavRSaNayorantare niTapaM naama, tatra SaaNDhyamalpazukrataa vaa bhavati; evametaanyekaadaza sakthimarmaaNi vyaakhyaataani/ etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau/ vizeSatastu yaani sakthni gulphajaanuviTapaani taani baahau maNibavdhakuurparakakSadharaaNi; yathaa vaGkSaNavRSaNayorantare viTapamevaM vakSaHkakSayormadhye kakSadharaM, tasmin viddhe ta evopadravaaH; vizeSatastu maNibandhe kuNThataa, kuurparaakhye kuNiH, kakSadhare pakSaaghaataH/ evametaani catuzcatvaariMzacchaakhaasu marmaaNi vyaakhyaataani// SS3.6.25/ ata uurdhvamudarorasor-&marmaaNyanuvyaakhyaasyaamaH[&'marmasdhaanaanyanuvyaakhyaasyaamaH'iti paa+]---tatra vaatavarconirasanaM sthuulaantraprativaddhaM gudaM naama marma, tatra sadyomaraNaM; alpamaaMsazoNito+bhyantarataH kTyaaM mutraazayo bastirnaama, tatraapi sadyomaraMamazmariivraNaadRte, tatraapyubhayato bhinne na jaavati, ekato bhinne muutrasraavii vraNo bhavati, sa tu yatnenopakraanto rohati; pakvaamaazayayormadhye siraaprabhaavaa naabhirnaama, tatraapi sadyo maraNaM; &stanayormadhyamadhiSThaayorasyaamaazayadvaaraM[&'stanacuucukayormadhye stanarohitau'iti paa+] sattvarajastamasaamadhiSThaanaM hRdayaM naama, tatraapi sadya eva maraNaM; stanayoradhastaad dvyaGgulamubhayataH stanamuule naama (&marmaNii)[&'marmaNii'iti hastalikhitapustake nopalabhyate /], tatra kaphapuurNakoSThatayaa kasazvaasaabhyaaM mriyate; stanacuucukayoruurdhvaM dvaGgulamubhayataH &&stanarohitau naama, tatra lohitapuurNakoSThatayaa kaasazvaasaabhyaaM ca mriyate; aMsakuuTayoradhastaat paarzboparibhaagayorapalaapau naama, tatra raktena puuyabhaavaM gatena maraNaM; ubhayatroraso naaDyau vaatavahe apastambhau naama, tatra vaatapuurNakoSThatayaa kaasazvaasaabhyaaM ca maraNaM; e ametaanyudarorasordvaadaza marmaaNi vyaakhyaataani// [&&stanamuulalakSaNe+astanayoruurdhvaM'iti / stanarohitalakSaNe ca+astanacuucukayoradhastaat'iti ca rasayogasaagarasyopoddhaate(pR.158) ca saMzodhitaH paaThaH/ vizeSavivaraNaM tu tatraiva draSTavyam/] SS3.6.26/ ata uurdhvaM pRSThamarmaaNi &vyaakhyaasyaamaH[&'anuvyaakhyaasyaamaH'iti paa+]---tatra pRSThavaMzamubhayataH pratizroNikaaNDamasthinii kaTiikataruNe &naama[&'naama marmaNii'iti hastalikhitapustake na paThyate/] marmaaNii, tatra zoNitakSayaat paaNDurvivarNo &hiinaruupazca[&'hiinadehazca'iti paa+] mriyate, paarzvajaghanabahirbhaage pRSThavaMzamubhayato (naatinimne) kukundare naama &marmaaNi[&'naama marmaNii'itihastalikhitapustake nopalabhyate/], tatra sparzaajJaanamadhHkaaye ceSTopaghaatazca; zroNiikaaNDayoruparyaazayaacchaadanau paarzvaantarapratibaddhau nitambau naama, tatraadhaHkaayazoSo daurbalyaacca maraNaM; adhaHpaarzvaantarapratibaddhau jaghanapaarzvamadhyayostiryaguurdhvaM ca jaghanaat paarzvasandhii naama, tatra lohitapuurNakoSThatayaa mriyate; stanamuulaadRjuubhayateH pRSThavaMzasya &bRhatyau[&'bRhatii'iti paa+] naama, tatra zoNitaatipravRttinimittairupadravairmriyate; pRSThopari pRSThavaMzamubhayatastrikasaMbaddhe aMsaphalake naama, tatra baahvoH &svaapazoSau[&'svaapaH zoSo vaa'iti paa+]; baahumuurdhagriivaamadhye+asapiiThasakandhanibandhanaavaMsau naama, tatra stabdhabaahutaa; evametaani caturdaza pRSThamarmaaNi vyaakhyaataani// SS3.6.27/ ata uurdhvamuurdhvajatrugataani vyaakhyaasyaamaH---tatra kaNThanaaDiimubhayatazcatasro dhamanyo dve niile dve ca manye &vyatyaasena[&'naama vyatyayena'iti paa+], tatra muukataa svaravaikRtamarasagraahitaa ca; griivaayaamubhayataz-&catasraH[&'catasrazcatasraH'iti paa+] siraa maatRkaaH, tatra sadyomaraNaM; zirogriivayoH sandhaane kRkaaTike naama, tatra calamuurdhataa; karNapRSThato+adhaHsaMzrite vidhure naama, tatra baadhiryaM; ghraaNamaargamubhayataH srotomaargapratibaddhe abhyantarataH phaNe naama, tatra gandhaajJaanaM; bhruupucchaantayoradho+akSNorbaahyato+apaaGgau naama, tatraandhyaM dRSTyupaghaato vaa; bhruvorupari nimnayoraavartau naama, tatraapyaandhyaM dRSTyupaghaato vaa; bhruvoH &pucchaantayorupari[&'bhruvorantopari'iti paa+] karNalalaaTayormadhye zaGkhau naama, tatra sadyomaraNaM; zaGkhayorupari kezaanta utkSepau naama, tatra sazalyo jiivati paakaat patitazalyo vaa noddhRtazalyaH; bhruvormadhye sthapanii naama, tatrotkSepavat; paJca sandhayaH zirasi vibhaktaaH siimantaa naama, tatronmaadabhayacittamaazairmaraNaM; ghraaNazrotraakSijihvaasantarpaNiinaaM siraaNaaM madhye siraasannipaataH &zRGgaaTakaani[&'zRGgaaTakasaMjJazcaturdhaa, tatraapi'iti paa+], taani catvaari marmaaNi, tatraapi sadyo maraNaM; mastakaabhyantarata upariSTaat siraasavdhisannipaato romaavarto+adhipatiH, tatraapi sadya &eva[&'sadyomaraNaM'iti paa+] / evametaani saptatriMzaduurdhvajatrugataani marmaaNi vyaakhyaataani// SS3.6.28/ bhavanti caatra/ uurdhyaH ziraaMsi viTape ca sakakSapaarzve ekaikamaGgulamitaM stanapuurvamuulam// viddhyaGguladvayamitaM maNibandhagulphaM triiNyeva jaanu saparaM saha kuurparaabhyaam// SS3.6.29/ hRdbastikuurcagudanaabhi vadanti muurdhni catvaari paJca ca gale daza yaani ca dve// taani svapaaNitalakuJcitasaMmitaani zeSaaNyavehi parivistarato+aGgulaardhaam// SS3.6.30/ etatpramaaNamabhiviikSya vadanti tajjJaaH zastreNa karmakaraNaM parihRtya kaaryam// paarzvaabhighaatitamapiiha nihanti marma tasmaaddhi marmasadanaM parivarjaniiyam// SS3.6.31/ cchinneSu paaNicaraNeSu siraa naraaNaaM saGkocamiiyurasRgalpamato nireti// praapyaamitavyasanamugramato manuSyaaH saMcchinnizaakhataruvannidhanaM na yaanti// SS3.6.32/ kSipreSu tatra sataleSu hateSu raktaM gacchatyatiiva pavanazca rujaM karoti// evaM vinaazamupayaanti hi tatra viddhaa vRkSaa &ivaayudhavighaatanikRttamuulaaH[&'ivaayudhanipaatanikRttamuulaaH'iti paa+]// SS3.6.33/ tasmaattayorabhihatasya tu paaNipaadaM chettavyamaazu maNibandhanagulphadeze// marmaaNi zalyaviSayaardhamudaaharanti yasmaacca marmasu hataa na bhavanti sadyaH// SS3.6.34/ jiivanti tatra yadi vaidyaguNena kecitte praapnuvanti vikalatvamasaMzayaM hi// saMbhinnajarjaritakoSThaziraHkapaalaa jiivanti zastravi(ni)hataizca zariiradezaiH// SS3.6.35/ chinnaizca sakthibhujapaadakarair-&azeSairyeSaaM[&'azeSaM'iti paa+] na &marmapatitaa[&'marmasu kRtaa'iti paa+] vividhaaH prahaaraaH// somamaarutatejaaMsi rajaHsattvatamaaMsi ca// marmasu praayazaH puMsaaM bhuutaatmaa caavatiSThate// SS3.6.36/ marmasvabhihataastasmaanna jiivanti zariiriNaH// indriyaartheSvasaMpraaptirmanobuddhiviparyayaH// SS3.6.37/ rujazca vividhaastiivraa bhavantyaazuhare hate// hate kaalaantaraghne tu dhruvo dhaatukSayo nRNaam// SS3.6.38/ tato dhaatukSayaajjanturvedanaabhizca nazyati// hate vaikalyajanane kevalaM vaidyanaipuNaat// SS3.6.39/ zariiraM kriyayaa yuktaM vikalatvamavaapnuyaat// vizalyaghneSu vijJeyaM puurvoktaM yacca kaaraNam// SS3.6.40/ rujaakaraaNi marmaaNi kSataani vividhaa rujaH// kurvantyante ca vaikalyaM kuvaidyavazago yadi// SS3.6.41/ chedabhedaabhighaatebhyo dahanaaddaaraNaadapi// upaghaataM vijaaniiyaanmarmaNaaM tulyalakSaNam// SS3.6.42/ marmaabhighaatastu ca kazcidasti yo+alpaatyayo vaa+api niratyayo vaa// praayeNa marmasvabhitaaDitaastu vaikalyamRcchantyathavaa mriyante// SS3.6.43/ marmaaNyadhiSThaaya hi ye vikaaraa muurcchanti kaaye vividhaa naraaNaam// praayeNa te kRcchratamaa bhavanti narasya yatnairapi saadhyamaanaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane pratyekamarmanirdezazaariiraM naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ SS3.7.1/ athaataH &siraavarNavibhaktiM[&'siraavarNavibhaktizaariiraM' iti paa+] naama zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.7.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.7.3/ sapta siraazataani bhavanti; yaabhiridaM zariiramaaraama iva jalahaariNiibhiH kedaara iva ca kulyaabhirupasnihyate+anugRhyate caakuJcanaprasaaraNaadibhirvizeSaiH; drumapatrasevaniinaamiva ca taasaaM prataanaaH; taasaaM naabhirmuulaM, tatazca prasarantyuurdhvamadhastiryak ca// SS3.7.4/ bhavatazcaatra yaavatyastu siraaH kaaye saMbhavanti zariiriNaam// naabhyaaM sarvaa nibaddhaastaaH &pratanvanti[&'pravartante' iti paa+] samantataH// SS3.7.5/ naabhisthaaH praaNinaaM praaNaaH praaNaannaabhirvyupaazritaa// siraabhiraavRtaa naabhizcakranaabhirivaarakaiH// SS3.7.6/ taasaaM muulasiraazcatvaariMzat; taasaaM vaatavaahinyo daza, pittavaahinyo daza, kaphavaahinyo daza, daza raktavaahinyaH/ taasaaM tu vaatavaahiniinaaM vaatasthaanagataanaaM paJcasaptatizataM bhavati, taavatya eva pittavaahinyaH pittasthaane, kaphavaahinyazca kaphasthaane, raktavaahinyazca yakRtpliihnoH, evametaani sapta siraazataani// SS3.7.7/ tatra vaatavaahinyaH siraa ekasmin sakthni paJcaviMzatiH, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau/ vizeSatastu koSThe caturstriMzat; taasaaM gudameDhraazritaaH zroNyaamaSTau, dve dve paarzvayoH, SaT pRSThe, taavatya eva codare, daza vakSasi/ ekacatvaariMzajjatruNa uurdhvaM, taasaaM caturdaza griivaayaaM, karNayozcatasraH, nava jihvaayaaM, SaT naasikaayaaM, aSTau netrayoH, evametat paJcasaptatizataM &vaatavahaanaaM[&'vaatavaahiniinaaM' iti paa+] siraaNaaM vyaakhyaataM bhavati/ eSa eva vibhaagaH zeSaaNaamapi/ vizeSatastu pittavaahinyo netrayordaza, karNayordve; evaM raktavaahaaH kaphavahaazca/ evametaani sapta siraazataani savibhaagaani vyaakhyaataani// SS3.7.8/ bhavanti caatra / kriyaaNaamapratiighaatamamohaM buddhikarmaNaam// karotyanyaan guNaaMzcaapi siraaH pavanazcaran// SS3.7.9/ yadaa tu kupito vaayuH svaaH siraaH pratipadyate// tadaa+asya vividhaa rogaa jaayante vaatasaMbhavaaH// SS3.7.10/ bhraajiSNutaamannarucimagnidiiptimarogataam// saMsarpatsvaaH siraaH pittaM kuryaaccaanyaanguNuunapi// SS3.7.11/ yadaa prakutitaM pittaM sevate svavahaaH siraaH// tadaa+asya vividhaa rogaa jaayante pittasaMbhavaaH// SS3.7.12/ snehamaGgeSu sandhiinaaM sthairyaM balamudiirNataam// karotyanyaan guNaaMzcaapi balaasaH svaaH siraazcaran// SS3.7.13/ yadaa tu kupitaH zleSmaa svaaH siraaH pratipadyate// tadaa+asya vividhaa rogaa jaayante zleSmasaMbhavaaH// SS3.7.14/ dhaatuunaaM puuraNaM sparzajJaanamasaMzayam// svaaH siraaH saMcaradraktaM kuryaaccaanyaan guNaanapi// SS3.7.15/ yadaa tu kupitaM raktaM sevate svavahaaH siraaH// tadaa+asya vividhaa rogaa jaayante raktasaMbhavaaH// SS3.7.16/ na hi vaataM siraaH kaazcinna pittaM kevalaM tathaa// zleSmaaNaaM vaa vahantyetaa ataH sarvavahaaH smRtaaH// SS3.7.17/ praduSTaanaaM hi &doSaaNaaM[&'doSaaNaamucchritaanaaM'iti paa+] muurcchitaanaaM pradhaavataam// dhruvamunmaaragagamanamataH sarvavahaaH smRtaaH// SS3.7.18/ tatraaruNaa vaatavahaaH puuryante vaayunaa siraaH// pittaaduSNaazca niilaazca, ziitaa gauryaH sthiraaH kaphaat// asRgvahaastu rohiNyaH siraa naatyuSNaziitalaaH// SS3.7.19/ ata uurdhvaM pravakSyaami na vidhyedaaH siraa bhiSak// vaikslyaM maraNaM caapi vyadhaattaasaaM djrivaM bhavet// SS3.7.20/ siraazataani catvaari vidyaacchaakhaasu buddhimaan// SaTtriMzacca zataM koSThe catuHSaSTiM ca muurdhani// SS3.7.21/ zaakhaasu SoDaza siraaH koSThe dvaatriMzadeva tu// paJcaazajjatruNazcordhvamavyadhyaaH parikiirtitaaH// SS3.7.22/ tatra siraazatamekasmin sakthni bhavati; taasaaM jaaladharaa tvekaa, tisrazcaabhyantaraaH---tatrorviisaMjJe dve, &lohitaakSasaMjJaa[&'lohitaakSasaMjJaikaa'iti paa+] caikaa, etaastvavyadhyaaH; etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; evamazastrakRtyaaH SoDaza zaakhaasu/ dvaatriMzacchroNyaaM, taasaamaSTaavazastrakRtyaaH---dve dve viTapayoH, kaTiikataruNayozca; aSTaavaSTaavekaikasmin paarzve, taasaamekaikaamuurdhvagaaM pariharet, paarzvasandhigate ca dve; catasro viMzatizca &pRSThe[&'pRSThe'iti na paThyate keSucitpustakeSu] pRSThavaMzamubhayataH, taasaamuurdhvagaaminyau dve dve pariharedbRhatiisire; taavatya evodare, taasaaM meDhopari romaraajiimubhayato dve dve pariharet; catvaariMzadvakSasi, taasaaM caturdazaazastrakRtyaaH---hRdaye dve, dve dve stanamuule, stanarohitaapalaapastambheSuubhayato+aSTau; evaM dvaatriMzadazastrakRtyaaH pRSThodaroraHsu bhavanti/ catuHSaSTisiraazataM jatruNa uurdhvaM bhavati; tatra &SaTpaJcaazacchirodharaayaaM[&'tatraaSTapaJcaazat'iti paa+], taasaamaSTau catasrazca marmasaMjJaaH pariharet, dve kRkaaTikayoH, dve vidhurayoH, evaM griivaayaaM SoDazaavyadhyaaH; hanvorubhayato+aSTaavaSTau, taasaaM tu sandhidhamanyau dve dve pariharet; SaTtriMzajjihvaayaaM, taasaamadhaH SoDazaazastrakRtyaaH, rasavahe dve, vaagvahe ca dve; dvirdvaadaza naasaayaaM, taasaamaupanaasikyazcatasraH pariharet, taasaameva ca taalunyekaaM mRdaavuddeze; &aSTatriMzadubhayornetrayoH[&'SaTtriMzadubhayornetrayoH'iti paa+], taasaamekaamapaaGgayoH pariharet; karNayordaza, taasaaM zabdavaahiniimekaikaaM pariharet; naasaanetragataastu lalaaTe SaSTiH, taasaaM kezaantaanugataazcatasraH (pariharet), aavartayorekaikaa, sthapanyaaM caikaa, parihartavyaa; zaGkhayordaza, taasaaM zaGkhasandhigataamekaikaaM pariharet; (ityetaa naasaanetragataa boddhavyaaH) dvaadaza muurdhni, taasaamutkSepayordve pariharet, siimanteSvekaikaaM, ekaamadhipataaviti; evamazastrakRtyaaH paJcaazajjatruNa uurdhvamiti// SS3.7.23/ bhavati caatra / vyaapnuvantyabhito dehaM naabhitaH prasRtaaH siraaH// prataanaaH padminiikandaadbisaadiinaaM yathaa jalam// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane siraavrNavibhaktizaariiraM naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ SS3.8.1/ athaataH siraavyadhavidhizaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.8.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.8.3/ baalasthaviraruukSakSatakSiiNabhiiruparizraantamadyaadhvastriikarSitavamitaviriktaasthaapitaanuvaasitajaagaritakliibakRzagaarbhiNiinaaM kaasazvaasazoSapravRddhajvaraakSepakapakSaaghaatopavaasapipaasaamuurcchaaprapiiDitaanaaM ca siraaM na vidhyet, yaazcaavyadhyaaH, vyadhyaazcaadRSTaaH, dRSTaazcaayantritaaH, yantritaazcaanutthitaa iti// SS3.8.4/ zoNitaavasekasaadhyaazca ye vikaaraaH praagabhihitaasteSu caapakveSvanyeSu caanukteSu yathaabhyaasaM yathaanyaayaM ca siraaM vidhyet// SS3.8.5/ pratiSiddhaanaamapi ca viSopasargaatyayikeSu siraavyadhanamapratiSiddham// SS3.8.6/ tatra snigdhasvinnamaaturaM yathaadoSapratyaniikaM dravapraayamannaM bhuktavantaM yavaaguuM &piitavantaM[&'pratipiitaM' iti paa+] vaa yathaakaalamupasthaapyaasiinaM sthitaM caa praaNaanabaadhamaano vastrapaTTacarmaantarvalkalalataanaamanyatamena yantrayitvaa naatigaaDhaM naatizithilaM zariirapradezamaasaadya praaptaM &zastramaadaaya[&'yathoktaM zastraM gRhiitvaa' iti paaThaantaram/] siraaM vidhyet// SS3.8.7/ naivaatiziite naatyuSNe na pravaate na caabhrite// siraaNaaM vyadhanaM kaaryamaroge vaa kadaacana// SS3.8.8/ tatra vyadhyasiraM puruSaM pratyaadityamukhamaratnimaatrocchrite upavezyaasane &sakthnoraakuJcitayornivezya[&'sakthnoraakuJcitayorupari kurparasandhidvayaM nivezya' iti paa+] kuurparau sandhidvayasyopari hastaavantarguuDhaaGguSThakRtamuSTiimanyayoH sthaapayitvaa yantraNazaaTakaM griivaamuSTyorupari parikSipyaanyena puruSeNa pazcaatsthitena vaamahastenottaanena zaaTakaantadvayaM graahayitvaa tato vaidyo bruuyaat---dakSiNahastena sirotthaapanaarthaM ca &yantraM[&'yantraM piiDayoti'+apRSThamadhye ca piiDayet' iti paa+] pRSThamadhye piiDayeti, karmapuruSaM ca vaayupuurNamukhaM &sthaapayet[&'karmapuruSasya mukhaM vaayunaa puurayet' iti paa+]; eSauttamaaGgagataanaamantarmukhavarjaanaaM siraaNaaM nyadhane yantraNavidhiH/ tatra paadamiiSatsaMkucitamuccaiH kRtvaa vyadhyasirapaadaM jaanusandheradhaH zaaTakenaaveSTya &hastaabhyaaM[&'hastaabhyaaM vaa prapiiDya gulphaM' iti paa+] prapiiDyaagulphaM vyadhyapradezasyopari caturaGgule plotaadiinaamanyatamena baddhvaa vaa paadasiraaM vidhyet/ athopariSTaaddhastau guuDhaaGguSThakRtamuSTii samyagaasane sthaapayitvaa sukhopaviSTasya puurvavadyantraM baddhvaa hastasiraaM vidhyet/ gRdhrasiivizvaacyoH saGkucitajaanukuurparasya/ zroNiipRSThaskandheSuunnaamitapRSThasyaavaakziraskasyopaviSTasya visphuurjitapRSThasya vidhyet/ udarorasoH prasaaritoraskasyonnaamitaziraskasya visphuurjitadehasya/ baahubhyaamavalambamaanadehasya paarzvayoH/ avanaamitameDhrasya meDhre/ unnamitavidaSTajihvaagrasyaadhojihvaayaam/ ativyaataananasya taaluni dantamuuleSu ca/ evaM &yantropaayaananyaaMzca[&'bandhopaayaan' iti paa+] sirotthaapanahetuun buddhyaa+avekSya zariiravazena vyaadhivazena ca vidadhyaat// SS3.8.9/ maaMsaleSvavakaazeSu yavamaatraM zastraM nidadhyaat, ato+&anyeSvardhayavamaatraM[&'ato+anyathaa+ardhayavamaatraM' iti paa+] vriihimaatraM vaa vriihimukhena, asthnaamupari kuThaarikayaa vidhyedardhayavamaatram// SS3.8.10/ bhavanti caatra/ vyabhre varSaasu vidhyeta(ttu) griiSmakaale tu ziitale// hemantakaale madhyaahne zastrakaalaastrayaH smRtaaH// SS3.8.11/ samyakzastranipaatena dhaarayaa yaa sravedasRk// muhuurtaM ruddhaa tiSThecca suviddhaaM taaM vinirdizet// SS3.8.12/ yathaa kusumbhapuSpebhayaH puurvaM sravati piitikaa// tathaa siraasu viddhaasu duSTamagre pravartate// SS3.8.13/ muurcchitasyaatibhiitasya zraantasya tRSitasya ca // na vahanti siraa viddhaastathaa+anutthitayantritaaH// SS3.8.14/ kSiiNasya bahudoSasya muurcchayaa+&abhihatasya[&'vihatasya' iti paa+] ca// bhuuyo+aparaahNe visraavyaa &saa+aparedyustryahe+api vaa[&'hyaparedyuH' iti paa+]// SS3.8.15/ raktaM sazeSadoSaM tu kuryaadapi vicakSaNaH// na &caatiprasruutaM[&'niHsrutaM' iti paa+] kuryaaccheSaM saMzamanairjayet// SS3.8.16/ balino bahudoSasya vayaHsthasya zariiriNaH// paraM pramaaNamicchanti prasthaM zoNitamokSaNe// SS3.8.17/ tatra &paadadaahapaadaharSaavabaahukacippavisarpavaatazoNitavaatakaNTakavicarcikaapaadadaariiprabhRtiSu kSipramarmaNa upariSTaad dvyaGgule vriihimukhena siraaM vidhyet,[&'kenacidatraavabaahuko+api paThyate, tatra samiiciinaM, pratikaaravidhaavasya vyadhena jihaasitatvaat'iti haaraaNacandraH/+acippa'iti kvacinna paThyate/], zliipade taccikitsite yathaa vakSyate, kroSTukaziraHkhaJjapaGulavaatavedanaasu jaGghaayaaM gulphasyopari caturaGgule, apacyaamindrabasteradhastaad dvyaGgule, jaanusandheruparyadho vaa caturaGgule gRdhrasyaaM, uurumuulasaMzritaaM galagaNDe, etenetarasakthi baahuu ca vyaakhyaatau; vizeSatastu vaamabaahau kuurparasandherabhyantarato baahuumadhye pliihni kaniSThikaanaamikayormadhye vaa, evaM dakSiNabaahau &yakRdaakhye[&'yakRddaalye'iti paa+](&kaphodare ca, [&'atra+ayakRddaasye kaphodare ca' ityanaakaraH paaThaH, kaphodare siraavyadhasyaanupayogaat'iti haaraaNacandraH]) etaameva ca kaasazvaasayorapyaadizanti, gRdhrasyaamiva vizvaacyaaM, zroNiM prati samantaad dvyaGgule pravaahikaayaaM zuulinyaaM, parivartikopadaMzazuukadoSazukravyaapatsu meDhramadhye, (vRSaNayoH paarzve muutravRddhyaaM, naabheradhazcaturaGgule sevanyaaM vaamapaarzve &dakodare, [&'aho gurorazrutasuzrutaH kazcit muutravRddhyaaM dakodare ca doSodakaavasecanaarthaM vidhitsite vyadhane eva siraavyadhau manyamaano+atra+avRSaNayoH paarzve muutravRddhyaaM' tathaa+anaabhezcaturaGgule sevanyaa vaamapaarzve dakodare'ityazrutapuurvamasamaJjasamaacakSaaNaH svasyaivaazrutatvamadRSTakarmatvamasthaanavaaditvena purvyadhyasiratvaM caakhyaapayatiiti' iti haaraaNacandraH/]) vaamapaarzve kakSaastanayorantare+antarvidradhau paarzvazuule &ca[&asyaagra+aetaameva kaphodare vaamapaarzve'ityadhikaM paThyate kvacitpustake], baahuzoSaavabaahukayorapyeke vadantyaMsayorantare, trikasandhimadhyagataaM tRtiiyake, adhaHskandhasandhigataamanyatarapaarzvasaMsthitaaM caturthake, hanusandhimadhyagataamapasmaare, zaGkhakezaantasandhigataamuro+apaaGgalalaaTeSu conmaade, jihvaarogeSvadhojihvaayaaM dantavyaadhiSu ca, taaluni taalvyeSu, karNayorupari samantaat karNazuule tadrogeSu ca, gandhaagrahaNe vaasaarogeSu ca naasaagre, timiraakSipaakaprabhRtiSvakSyaamayeSuupanaasike laalaaTyaamapaaGgyaaM vaa, etaa eva ca zirorogaadhimanthaprabhRtiSu rogeSviti// SS3.8.18/ ata uurdhvaM duSTavyadhanamanuvyaakhyaasyaamaH, tatra durviddhaa+atividhaa kuJcitaa piccitaa kuTTitaa+aprasrutaa+atyudiirNaa+&ante+abhihataa[&'anteviddhaa'iti paa+] parizuSkaa kuuNitaavepitaa+anutthitaviddhaa zastrahataa tiryagviddhaa+apaviddhaa+avyadhyaa vidrutaa dhenukaa punaH punarviddhaa maaMsasiraasnaayvasthisandhimarmasu ceti viMzatirduSTavyadhaaH// SS3.8.19/ tatra yaa suukSmazastraviddhaa+&avyaktamasRk[&'na vyaktamasRk'iti paa+] sravatirujaazophavatii ca saa durviddhaa, pramaaNaatiriktaviddhaayaamantaH pravizati zoNitaM &zoNitaatipravRttirvaa[&'atipravRttazoNitaa'iti paa+] saa+atividdhaa, kuJcitaayaamapyevaM, kuNThazastrapramathitaa pRthuliibhaavamaapannaa piccitaa, anaasaaditaa punaH punarantayozca bahuzaH zastraabhihataa kuTTitaa, ziitabhayamuurcchaabhirapravRttazoNitaa+aprasrutaa, tiikSNamahaamukhazastraviddhaa+atyudiirNaa, alparaktasraaviNyanteviddhaa ante+abhihataa kSiiNazoNitasyaanilapuurNaa parizuSkaa, caturbhaagaa(ca)saaditaa kiMcitpravRttazoNitaa kuuNitaa, duHsthaanabandhanaadvepamaanaayaaH zoNitasaMmoho bhavati saa vepitaa, anutthitaviddhaayaamapyevaM, chinnaa+atipravRttazoNitaa kriyaasaGgakarii zastrahataa, tiryakpraNihitazastraa kiMciccheSaa tiryagviddhaa, bahuzaH kSataa hiinazastrapraNidhaanenaapaviddhaa, azastrakRtyaa avyadhyaa, anavasthitaviddhaa vidrutaa, pradezasya bahuzo+avaghaTTanaadaarohadvyadhaa muhurmuhurH zoNitasraavaa dhenukaa, su kSmazastravyadhanaadbahuzo &bhinnaa[&'vicchinnaa'iti paaThaantaram] punaH punarviddhaa, maaMsasnaayvasthisiraasandhimarmasu viddhaa rujaaM zophaM vaikalyaM maraNaM caapaadayati// SS3.8.20/ bhavanti caatra / siraasu zikSito naasti calaa hyetaaH svabhaavataH// matsyavat parivartante tasmaadyatnena taaDayet// SS3.8.21/ ajaanataa gRhiite tu zastre kaayanipaatite// bhavanti vyaapadazcaitaa bahavazcaapyupadravaaH// SS3.8.22/ snehaadibhiH kriyaayogairna tathaa lepanairapi// yaantyaazu vyaadhayaH zaantiM yathaa samyak siraavyadhaat// SS3.8.23/ siraavyadhazcikitsaardhaM zalyatantre prakiirtitaH// yathaa praNihitaH samyagbastiH kaayacikitsate// SS3.8.24/ tatra snigdhasvinnavaantaviriktaasthaapitaanuvaasitasiraaviddhaiH parihartavyaani---krodhaayaasamaithuna-&divaasvapnavaagvyaayaamayaanaadhyayavasthaanaasanacaGkramaNaziitavaataatapaviruddhaasaatmyaajiirNaanyaabalalaabhaat[&'+divaasvapnavyaayaama+'iti paa+], maasameke manyante/ etezaaM vistaramupariSTaadvakSyaamaH// SS3.8.25/ bhavatazcaatra/ siraaviSaaNatumbaistu jalaukaabhiH padaistathaa// avagaaDhaM yathaapuurvaM nirharedduSTazoNitam// SS3.8.26/ avagaaDhe jalaukaaH syaat pracchaanaM piNDite hitam// siraa+aGgavyaapake rakte zRGgaalaabuu tvaci sthite// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane siraavyadhavidhizaariiraM naamaaSTame+adhyaayaH//8// navamo+adhyaayaH/ SS3.9.1/ athaato dhamaniivyaakaraNaM zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.9.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.9.3/ caturviMzatirdhamanyo naabhiprabhavaa abhihitaaH/ tatra kecidaahuH---siraadhamaniisrotasaamavibhaagaH, siraavikaaraa eva hi dhamanyaH srotaaMsi ceti/ tattu na samyak, anyaa eva hi dhamanyaH srotaaMsi ca siraabhyaH; kasmaat? vyaJjanaanyatvaanmuulasanniyamaat karmavaizeSyaadaagamaacca; kevalaM tu parasparasannikarSaat sadRzaagamakarmatvaat saukSmyaacca vibhaktakarmaNaamapyavibhaaga iva karmasu bhavati// SS3.9.4/ taasaaM tu khalu naabhiprabhavaaNaaM dhamaniinaamuurdhvagaa daza, daza caadhogaaminyaH, catasrastiryaggaaH// SS3.9.5/ uurdhvagaaH zabdasparzaruuparasagandhaprazvaasocchvaasajRmbhitakSuddhasitakathitaruditaadiinvizeSaanabhivahantyaH zariiraM dhaarayanti/taastu hRdayamabhiprapannaastridhaa jaayante, taastriMzat/ taasaaM tu vaatapittakaphazoNitarasaan dve dve vahatastaa daza, zabdaruuparasagandhaanaSTaabhirgRhNiite, dvaabhyaaM bhaaSate, dvaabhyaaM ghoSaM karoti, dvaabhyaaM svapiti, dvaabhyaaM pratibudhyate, dve caazruvaahiNyau, dve stanyaM striyaa vahataH stanasaMzrite, te eva zukraM narasya stanaabhyaamabhivahataH, taastvetaastriMzat savibhaagaa vyaakhyaataaH/ etaabhiruurdhvaM naabherudarapaarzvapRSThoraHskandhagriivaabaahavo dhaaryante yaapyante ca // SS3.9.6/ bhavati caatra / uurdhvaMgamaa(taa)stu kurvanti karmaaNyetaani sarvazaH// adhogamaastu vakSyaami karma taasaaM &yathaayatham[&'yathaatatham'iti paa+] // SS3.9.7/ adhogamaastu vaatamuutrapuriiSazukraartavaadiinyadho vahanti/ taastu pittaazayamabhipra(ti)pannaastatrasthamevaannapaanarasaM vipakvamauSNyaadvive(re)cayantyo+abhivahantyaH zariiraM tarpayanti, arpayanti cordhvagaanaaM &tiryaggaaNaaM[&'cordhvaMgataanaaM tiryaggataanaaM'iti paa+] ca, rasasthaanaM caabhipuurayanti, muutrapuriiSasvedaaMzca vive(re)cayanti; aamapakvaazayaantare ca &tridhaa[&'trividhaa'iti paaThaantaram] jaayante, taastriMzat; taasaaM tu vaatapittakaphazoNitarasaan dve dve vahatastaa daza, dve+annavaahinyaavantraazrite, toyavahe dve, muutrabastimabhiprapanne muutravahe dve, zukravahe dve zukrapraadurbhaavaaya, dve visargaaya, &te[&'taa eva raktamabhivahanti'iti paa+] eva raktamabhivahato (&visRjatazca[&'visRjataH'iti keSucitpustakeSu nopalabhyate]) naariiNaamaartavasaMjJaM, dve varconirasanyau sthuulaantrapratibaddhe, aSTaavanyaastiryaggaaNaaM dhamaniinaaM svedamarpayanti; taastvetaastriMzat savibhaagaa vyaakhyaataaH/ etaabhiradhovaabheH pakvaazayakaTiimuutrapuriiSagudabastimeDhrasakthiini dhaaryante yaapyante ca // SS3.9.8/ bhavati caatra / adhogamaastu kurvanti karmaNyetaani sarvazaH// tiryaggaaH saMpravakSyaami karma caasaaM yathaayatham// SS3.9.9/ tiryaggaaNaaM tu catasRNaaM dhamaniinaamekaikaa zatadhaa sahasradhaa cottarottaraM vibhajyante, taastvasaGkhyeyaaH, taabhiridaM zariiraM gavaakSitaM vibaddhamaatataM ca, taasaaM mukhaani romakuupapratibaddhaani, yaiH svedamabhivahanti rasaM &caabhitarpayantyantarbahizca[&'caapi saMtaparyanti'iti paa+], taireva caabhyaGgapariSekaavagaahaalepanaviiryaaNyantaHzariiramabhipratipadyante tvaci vipakvaani, taireva ca sparzaM sukhamasukhaM vaa gRhNaati; taastvetaazcatasro dhamanyaH sarvaaGgagataaH savibhaagaa vyaakhyaataaH// SS3.9.10/ &bhavatazcaatra[&'bhavatazcaatra'iti hastalikhitapustakeSu nopalabhyate/]/ yathaa svabhaavataH khaani mRNaaleSu biseSu ca// dhamaniinaaM tathaa svaani raso yairupaciiyate// SS3.9.11/ paJcaabhibhuutaastvatha paJcakRtvaH paJcendriyaM paJcasu bhaavayanti// paJcendriyaM paJcasu bhaavayitvaa paJcatvamaayaanti vinaazakaale// SS3.9.12/ ata uurdhvaM srotasaaM muulaviddhalakSaNamupadekSyaamaH/ taani tu praaNaannodakarasaraktamaaMsamedomuutrapuriiSazukraartavavahaani, yeSvavikaaraH; ekeSaaM bahuuni; eteSaaM vizeSaa bahavaH / tatra praaNavahe dve, tayormuulaM hRdayaM &rasavaahinyazca[&'praaNavaahinyazca' iti paa+] dhamanyaH, tatra viddhyasya krozanavinamanamohanabhramaNavepanaani maraNaM vaa bhavati; annavahe dve, tayormuulamaamaazayo+annavaahinyzca dhamanyaH, tatra viddhasyaadhmaanaM zuulaannadveSau chardiHpipaasaa++aandhyaM maraNaM ca; udakavahe dve, tayormuulaM taalu kloma ca, tatra viddhasya &pipasaa[&'pipaasaa+asadhyaa zyaavaaGgataa' iti paa+] sadyomaraNaM ca; rasavahe dve, tayormuulaM hRdayaM rasavaahinyazca dhamanyaH, tatra viddhasya zoSaH praaNavahaviddhavacca maraNaM talliGgaani ca; raktavahe dve, tayormuulaM yakRtpliihaanau raktavaahinyazca dhamanyaH, tatra viddhasya zyaavaaGgataa jvaro daahaH paaNDutaa &zoNitaagamanaM[&'zoNitaatigamanaM' iti paa+] raktanetrataa ca; maaMsavahe dve, tayormuulaM snaayutvacaM raktavahaazca dhamanyaH, tatra viddhasya zvayathurmaaMsazoSaH siraagranthayo maraNaM ca; medovahe dve, tayormuulaM kaTii vRkkau ca, tatra viddhasya svedaagamanaM snigdhaaGgataa taaluzoSaH sthuulazophataa pipaasaa ca; muutravahe dve, tayormuulaM bastirmeDhraM ca, tatra viddhasyaanaddhabastitaa muutranirodhaH stabdhamiDhrataa ca; puriiSavahe dve, tayormuulaM pakvaazayo gudaM ca, tatra viddhasyaanaaho durgandhataa grathitaantrataa ca; zukravahe dve, tayormuulaM stanau vRSaNau ca, tatra viddhasya kliibataa ciraat praseko raktazukrataa &ca[&'vaa+aprasekazca' iti paa+]; aartavavahe dve, tayormuulaM garbhaazaya aartavavaahinyazca dhamanyaH, tatra viddhaayaa vandhyaatvaM maithunaasahiSNutvamaartavanaazazca; sevaniicchedaadrujaapraadurbhaavaH; bastigudaviddhalakSaNaM praaguktamiti/ srotoviddhaM tu pratyaakhyaayopacaret, uddhRtazalyaM tu kSatavidhaanenopacaret// SS3.9.13/ bhavati caatra/ muulaat khaadantaraM dehe prasRtaM tvabhivaahi yat// srotastaditi vijJeyaM siraadhamanivarjitam// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane dhamaniivyaakaraNazaariiraM naama navamo+adhyaayaH//9// dazamo+adhyaayaH/ SS3.10.1/ athaato garbhiNiivyaakaraNaM zaariiraM vyaakhyaasyaamaH// SS3.10.2/ yathovaaca bhagavaan dhanvantariH// SS3.10.3/ garbhiNii prathamadivasaat prabhRti nityaM prahRSTaa zuvyalaGkRtaa zuklavasanaa zaantimaGgaladevataabraahmaNaguruparaa ca bhavet, malinavikRtahiinagaatraaNi na spRzet, durgandhadurdarzanaani pariharet, udvejaniiyaazca kathaaH, zuSkaM paryuSitaM kuthitaM klinnaM caannaM nopabhuJjiita, bahirniSkramaNaM zuunyaagaaracaityazmazaanavRkSaazrayaan &krodhabhayasaGkaraaMzca[&'krodhamayazaskaraaMzca bhaavaan'iti paaThaantaram/] bhaavaanuccairbhaaSyaadikaM ca pariharedyaani ca garbhaM vyaapaadayanti, na caabhiikSNaM tailaabhyaGgotsaadanaadiini niSeveta, na caayaasayecchariiraM, puurvoktaani ca pariharet, zayanaasanaM mRdvaastaraNaM naatyuccamapaazrayopetamasaMbaadhaM ca vidadhyaat, hRdyaM dravae madhurapraayaM snigdhaM diipaniiyasaMskRtaM ca bhojanaM bhojayet, saamaanyametadaaprasavaat// SS3.10.4/ vizeSatastu garbhiNii prathamadvitiiyatRtiiyamaaseSu madhuraziitadravapraayamaahaaramupaseveta, vizeSatastu tRtiiye SaSTikaudanaM payasaa bhojayeccaturthe dadhnaa paJcame payasaa SaSThe sarpiSaa cetyeke, caturthe payonavaniitasaMsRSTamaahaarayejjaaGgalamaaMsasahitaM hRdyamannaM bhojayet, paJcame &kSiirasarpiHsaMsRSTaM[&'balavatiimabalaaM'iti paa+], SaSThe zvazvadaMSTraasiddhasya sarpiSo maatraaM paayayed yavaaguuM vaa, saptame sarpiH pRthakparNyaadisaiddham, evamaapyaayate garbhaH; aSTame badarodakena balaatibalaazatapuSpaapalalapayodadhimastutailalavaNamadanaphalamadhughRtamizreNaasthaapayet puraaNapuriiSazuddhyarthamanulomanaarthaM ca vaayoH, tataH &payomadhurakaSaayasiddhena[&'payomadhukakaSaayasiddena'iti paa+] tailenaanuvaasayet, anulome hi vaayau sukhaM prasuuyate nirupadravaa ca bhavati, ata uurdhvaM snigdhaabhiryavaagbhirjaaGgalarasaizcopakramedaaprasavakaalaat; evamupakraantaa snigdhaa balavatii sukhamanupadravaa prasuuyate// SS3.10.5/ navame maasi suutikaagaaramenaaM pravezayet prazastatithyaadau, &tatraariSTaM[&'tatraariSTamagaaraM'iti paa+] braahmaNakSatriyavaizyazuudraaNaaM zvetaraktapiitakRSNeSu bhuumipradezeSu bilvanyagrodhatindukabhallaataka-&nirmitaM[&'-nirmitasarvaagaaraM'iti,+a-nirmitasarvaaGgaaraM'iti ca paaThaavtaradvayamupalabhyate/] sarvaagaaraM yathaasaGkhyaM tanmayaparyaGkamupaliptabhittiM suvibhaktaparicchadaM praagdvaaraM kakSiNadvaaraM vaa+aSTahastaayataM caturhastavistRtaM rakSaamaGgalasaMpannaM vidheyam// SS3.10.6/ jaate hi zithile kukSau mukte hRdayabandhane// sazuule jaghane vaarii jJeyaa saa tu prajaayinii// SS3.10.7/ tatropasthitaprasavaayaaH kaTiipRSThaM prati samantaadvedanaa bhavatyabhiikSNaM puriiSapravRttirmuutraM prasicyate yonimukhaacchleSmaa ca// SS3.10.8/ prajanayiSyamaaNaaM kRtamaGgalasvastivaacanaaM kumaaraparivRtaaM punnaamaphalahastaaM svabhyaktaamuSNodakapariSiktaamathainaaM &sambhRtaaM[&'saghRtaaM'iti paaThaantaram] yavaaguumaakaNThaat paayayet, tataH kRtopadhaane &mRduni[&'mRduvistiirNe'iti paa+] vistiirNe zayane sthitaamaabhugnasakthiimuttaanaamazaGkaniiyaazcatasraH striyaH pariNatavayasaH prajananakuzalaaH &kartitanakhaaH[&'kalpitanakhyaH'iti paa+] paricareyuriti// SS3.10.9/ athaasyaa vizikhaantaramanulomam-&asunukhamabhyajyaanubruuyaaccainaamikaa[&'anumukhaM'iti paa+]---subhage pravaahasveti, nacaapraaptaavii pravaahasva, tato vimukte garbhanaaDiiprabandhe sazuuleSu zroNivaGkSaNabastiziraHsu ca pravaahethaaH zanaiH zanaiH (&puurvaM[&'puurvaM'iti kvacitpustake nopalabhyate]), tato garbhanirgame pragaaDhaM, tato garbhe yonimukhaM prapanne gaaDhataramaavizalyabhaavaat; akaalapravaahaNaadbadhiraM muukaM kubjaM &vyastahanumuurdhvaabhighaatinaM[&'vyastahanuM muurdhaabhighaatinaM'iti paa+] kaasazvaasazoSopadrutaM vikaTaM vaa janayati// SS3.10.10/ tatra pratilomamanulomayet// SS3.10.11/ garbhasaGge tu yoniM dhuupayet kRSNasarpanirmokeNa piNDiitakena vaa, badhniiyaaddhiraNyapuSpiimuulaM hastapaadayoH, dhaarayet suvarcalaaM vizalyaaM vaa// SS3.10.12/ atha &jaatasyolbamapaniiya[&'jaatasyolbaM mukhaM ca'iti paa+], mukhaM ca saindhavasarpiSaa vizodhya, ghRtaaktaM muurdhni picuM dadyaat; tato naabhivaaDiimaSTaaGgulamaayamya suutreNa baddhvaa chedayet, tatsuutraikadezaM ca kumaarasya griivaayaaM samyag badhniiyaat// SS3.10.13/ atha kumaaraM ziitaabhiradbhiraazvaasya jaatakarmaNi kRte madhusarpiranantacuurNamaGgulyaa+anaamikayaa lehayet; tato balaatailenaabhyajya, kSiiravRkSakaSaayeNa sarvagandhodakena vaa ruupyahemaprataptena vaa vaariNaa snaapayedenaM kapitthapatrakaZaayeNa vaa koSNena yathaakaalaM yathaadoSaM yathaavibhavaM ca// SS3.10.14/ dhamaniinaaM hRdisthaanaaM vivRtatvaadanantaram// catuuraatraattriraatraadvaa striiNaaM stanyaM pravartate// SS3.10.15/ tasmaat prathame+ahni madhusarpir-&anantamizraM[&'anantaamizraM'iti paa+] mantrapuutaM trikaalaM paayayet, dvitiiye lakSmaNaasiddhaM sarpiH, tRtiiye ca; tataH praaGgivaaritastanyaM madhusarpiH svapaaNitalasaMmitaM dvikaalaM paayayet// SS3.10.16/ atha suutikaaM balaatailaabhyaktaaM vaataharauSadhaniSkvaathenopacaret/ sazeSadoSaaM tu tadahaH pippaliipippaliimuulahastipippaliicitrakazRGgaveracuurNaM &guDodakenoSNena[&'snehavimizraM guDodakenoSNena'iti tathaa+aguDodakenoSNodakena vaa'iti paa+] paayayet, evaM dviraatraM triraatraM vaa kuryaadaaduSTazoNitaat/ vizuddhe tato vidaarigandhaadisiddhaaM snehayavaaguuM kSiirayavaaguuM vaa paayayettriraatram/ tato yavakolakulatthasiddhena zaalyodanaM bhojayedbalamagnibalaM caavekSya/ anena vidhinaa+adhyardhamaasamupasaMskRtaa vimuktaahaaraacaaraa vigatasuutikaabhidhaanaa syaat, punaraartavadarzanaadityeke// SS3.10.17/ dhavvabhuumijaataaM tu suutikaaM ghRtatailayoranyatarasya maatraaM paayayet pippalyaadikaSaayaanupaanaaM, snehanityaa ca syaattriraatraM paJcaraatraM vaa (&balavatii[&'balavatii'iti na paThyate keSucitpustakeSu/];) &abalaaM[&'balavatiimabalaaM'iti paa+] yavaaguuM paayayettriraatraM paJcaraatraM vaa/ ata uurdhvaM snigdhenaannasaMsargeNopacaret// SS3.10.18/ praayazazcainaaM prabhuutenoSNodakena pariSiJcet, krodhaayaasamaithunaadiin pariharet// SS3.10.19/ bhavatazcaatra/ mithyaacaaraat suutikaayaa yo vyaadhirupajaayate// sa kRcchrasaadhyo+asaadhyo vaa bhavedatyapatarpaNaat// SS3.10.20/ tasmaattaaM dezakaalau ca vyaadhisaatmyena karmaNaa// &pariikSyopacarennityamevaM naatyayamaapnuyaat//[&'pariikSyopacaredevaM neyamatyayamaapnuyaat'iti paa+] SS3.10.21/ athaaparaa+apatantyaanaahaadhmaanau kurute, tasmaat kaNThamasyaaH kezaveSTitayaa+aGgulyaa pramRjet, kaTukaalaabukRtavedhanasarSapasarpanirmokairvaa kaTutailavimizrairyonimukhaM dhuupayet, laaGgaliimuulakalkena vaa+&asyaaH[&'caasyaaH'iti paa+] paaNipaadatalamaalimpet, muurdhni vaa+&asyaa[&'caasyaaH'iti paa+] mahaavRkSakSiiramanusecayet, kuSThalaaGgaliimuulakalkaM vaa madyamuutrayoranyatareNa paayayet, &zaalamuulakalkaM[&'zaalimuulakalkaM'iti paa+] vaa pippalyaadiM vaa madyena, siddhaarthakakuSThalaaGgaliimahaavRkSakSiiramizreNa suraamaNDena vaa++aasthaapayet, etaireva siddhena siddhaarthakatailenottarabastiM dadyaat, snigdhena vaa kRttanakhena hastenaapaharet// SS3.10.22/ prajaataayaazca naaryaa rukSazariiraayaastiikSNair-&avizodhitaM[&'avazoSitaM'iti paa+] raktaM vaayunaa taddezagatenaatisaMruddhaM naabheradhaH paarzvayorbastau bastizirasi vaa granthiM karoti; tatazca naabhibastyudarazuulaani bhavanti, suuciibhiriva nistudyate bhidyate &diiryata[&'daalyate'iti paa+] iva ca pakvaazayaH, samantaadaadhmaanamudare muutrasaGgazca bhavatiiti makkallalakSaNam/ tatra (sarpiSaa &sukhoSNena[&'sukhodakena vaa'iti paa+] lavaNacuurNena vaa) viiratarvaadisiddhaM jalamuSakaadipratiivaapaM paayayet, yavakSaaracuurNaM vaa pippalyaadikvaathena, pippalyaadicuurNaM vaa suraamaNDena, varuNaadikvaathaM vaa paJcakolailaapratiivaapaM, pRthakparNyaadikvaathaM vaa bhadradaarumaricasaMsRSTaM, puraaNaguDaM vaa trikaTukacaturjaatakakustumburumuzraM khaadet, acchaM vaa pibedariSTamiti// SS3.10.23/ atha baalaM kSaumaparivRtaM kSaumavastraastRtaayaaM zayyaayaaM zaayayet, piilubadariinimbaparuuSakazaakhaabhizcainaM pariviijayet, muurdhni caasyaaharahastailapicumavacaarayet, dhuupayeccainaM rakSoghnairdhuupaiH, rakSoghnaani caasya paaNipaadazirogriivaasvavasRjet, tilaatasiisarSapakaNaaMzcaatra prakiret, adhiSThaane caagniM prajvaalayet, vraNitopaasaniiyaM caavekSeta// SS3.10.24/ tato dazame+ahani maataapitarau kRtamaGgalakautukau svastivaacanaM kRtvaa naama kuryaataaM yadabhipretaM nakSatranaama vaa// SS3.10.25/ tato yathaavarNaM dhaatriimupeyaanmadhyamapramaaNaaM madhyamavayaskaamarogaaM ziilavatiimacapalaamalolupaamakRzaamasthuulaaM prasannakSiiraamalambauSThiimalambordhvastaniimavyaGgaamavyasaniniiM jiivadvatsaaM dogdhriiM vatsalaamakSudrakarmiNiiM kule jaataamato bhuuyiSThaizca guNairanvitaaM zyaamaamaarogyabalavRddhaye baalasya/ tatrordhvastanii karaalaM kuryaat, lambastanii naasikaamukhaM chaadayitvaa marazamaapaadayet/ tataH prazastaayaaM tithau ziraHsnaatamahatavaasasamudaGmukhaM zizumupavezya dhaatriiM praaGmukhiimupavezya dakSiNaM stanaM dhautamiiSatparimrutamabhimantrya mantreNaanena paayayet// SS3.10.26/+acatvaaraH saagaraastubhyaM stanayoH kSiiravaahiNaH/ bhavantu subhage nityaM baalasya balavRddhaye// SS3.10.27/ payo+amRtarasaM piitvaa kumaaraste zubhaanane/ diirghamaayuravaapnotu devaaH praazyaamRtaM yathaa//' SS3.10.28/ ato+anyathaa naanaastanyopayogasyaasaatmyaadvyaadhijanma bhavati// SS3.10.29/ aparisrute+apyatistabdhastanyapuurNastanapaanaadutsuhitasrotasaH zizoH kaasazvaasavamiipraadurbhaavaH/ &tasmaadevaMvidhaanaaM[&'tasmaadevaMvidhaM'iti paa+] stanyaM na paayayet// SS3.10.30/ krodhazokaavaatsalyaadibhizca striyaaH stanyanaazo bhavati/ athaasyaaH kSiirajananaarthaM saumanasyamutpaadya yavagodhuumazaaliSaSTikamaaMsarasasuraasauviirakapiNyaakalazunamatsyakazerukazRGgaaTakabisavidaarikandamadhukazataavariinalikaalaabuukaalazaakaprabhRtiini vidadhyaat// SS3.10.31/ athaasyaaH stanyamapsu pariikSeta, taccecchiitalamamalaM tanu zaGkhaavabhaasamapsu nyastamekiibhaavaM gacchatyaphenilamatantumannotplavate+&avasiidati[&'na siidati'iti paa+] vaa tacchuddhamiti vidyaat, tena kumaarasyaarogyaM zariiropacayo balavRddhizca bhavati/ na ca kSudhitazokaartazraantapraduSTadhaatugarbhiNiijvaritaatikSiiNaatisthuula-&vidagdhabhaktaviruddhaahaaratarpitaayaaH[&'+vidagdhabhakSya+'iti paa+] stanyaM paayayet; naajiirNauSadhaM ca baalaM, &doSauSadhamalaanaaM[&'doSauSadhaazanaanaaM'iti paa+/ ayaM paaThaH kecitpustakeSu nopalabhyate/] tiivravegotpattibhayaat// SS3.10.32/ bhavanti caatra/ dhaatryaastu gurubhirbhojyairviSamairdoSalaistathaa// doSaa dehe prakupyanti tataH stanyaM praduSyati// SS3.10.33/ muthyaahaaravihaariNya duSTaa vaataadayaH striyaaH// duuSayanti payastena zaariiraa vyaadhayaH zizoH// bhavanti kuzalastaaMzca bhiSak samyagvibhaavayet// SS3.10.34/ aGgapratyaGgadeze tu rujaa yatraasya jaayate// muhurmuhuH spRzati taM spRzyamaane ca roditi// SS3.10.35/ nimiilitaakSo muurdhasthe ziro roge na dhaarayet// bastisthe muutrasaGgaarto rujaa tRSyati muurcchati// SS3.10.36/ viNmuutrasaGgavaivarNyacchardyaadhmaanaantrakuujanaiH// koSThe doSaan vijaaniiyaat sarvatrasthaaMzca rodanaiH// SS3.10.37/ teSu ca yathaabhihitaM mRdvacchedaniiyamauSadhaM maatrayaa kSiirapasya kSiirasarpiSaa dhaatryaazca vidadhyaat, kSiiraannaadasyaatmani dhaatryaazca, annaadasya kaSaayaadiinaatmanyeva na dhaatryaaH// SS3.10.38/ tatra maasaaduurdhvaM kSiirapaayaaGguliparvadvayagraha(Na)saMmitaamauSadhamaatraaM vidadhyaat, kolaasthisaMmitaaM kalkamaatraaM kSiiraannaadaaya, kolasaMmitaamannaadaayeti// SS3.10.39/ yeSaaM gadaanaaM ye yogaaH pravakSyante+agadaGkaraaH// teSu tatkalkasaMliptau paayayeta zizuM stanau// SS3.10.40/ ekaM dve triiNi caahaani vaatapittakaphajvare// stanyapaayaahitaM sarpiritaraabhyaaM yathaarthataH// SS3.10.41/ na ca tRSNaabhayaadatra paayayeta zizuM stanau// virekabastivamanaanyRte kuryaacca naatyayaat// SS3.10.42/mastuluGgakSayaadyasya vaayustaalvasthi naamayet// tasya tRDdainyayuktasya sarpirmadhurakaiH zRtam// SS3.10.43/ paanaabhyaJjanayoryojyaM ziitaambuudvejanaM tathaa// vaatenaadhmaapitaaM naabhiM sarujaaM tuNDisaMjJitaam// SS3.10.44/ maarutaghnaiH prazamayet snehasvedopanaahanaiH// gudapaake tu baalaanaaM pittaghniiM kaarayet kriyaam// rasaaJjanaM vizeSeNa paanaalepanayorhitam// SS3.10.45/ kSiiraahaaraaya sarpiH paayayet siddhaarthakavacaamaaMsiipayasyaapaamaargazataavariisaarivaabraahmiipippapiiharidraakuSThasaindhavasiddhaM, kSiiraannaadaaya madhukavacaapippaliicitrakatriphalaasiddham, annaadaaya dvipaJcamuuliikSiiratagarabhadradaarumaricamadhukaviDaGga-&draakSaadvibraahmiisiddaM[&'draakSaardhibraahmiisiddhaM' iti paa+]; tenaarogyabalamedhaayuuMSi zizorbhavanti// SS3.10.46/ baalaM punargaatrasukhaM gRhNiiyaat, na cainaM tarjayet, sahasaa na pratibodhayedvitraasabhayaat, sahasaa naapaharedutkSipedvaa vaataadivighaatabhayaat, nopavezayet kaubjyabhayaat, nityaM cainamanuvarteta priyzatairajighaaMsuH; &evamanabhihatamanaastvabhivardhate[&'evamavihatamanaa hyabhivardhate'iti paa+] nityamudagrasattvasaMpanno niirogaH suprasannamanaazca bhavati/ vaataatapavidyutprabhaapaadapalataazuunyaagaaranimnasthaanagra(gR?)hacchaayaadibhyo durgrahopasargatazca baalaM rakSet// SS3.10.47/ naazucau visRjedbaalaM naakaaze viSame na ca// noSmamaarutavarSeSu rajodhuumodakeSu ca// SS3.10.48/ kSiirasaatmyatayaa kSiiramaajaM gavyamathaapi vaa// dadyaadaastanyaparyaapterbaalaanaaM viikSya maatrayaa// SS3.10.49/ &SaNmaasaM[&'SaNmaasaat'iti paa+] cainamannaM praazayellaghu hitaM ca// SS3.10.50/ nityamavarodharatazca syaat kRtarakSa upasargabhayaat; prayatnatazca grahopasargebhyo rakSyaa baalaa bhavanti// SS3.10.51/ atha kumaara udvijate trasyati roditi naSTasaMjJo bhavati nakhadazanairghaatriimaatmaanaM ca pariNudati dantaan khaadati kuujati jRmbhate bhruvau vikSipatyuurdhvaM niriikSate phenamudvamati sandaSTauSThaH kuuro bhinnaamavarcaa diinaartasvaro nizi jaagarti durbalo mlaanaaGgo matsyaccahucchundarimatkuNagandho yathaa puraa dhaatryaaH stanyamabhilaSati tathaa naabhilaSatiiti saamaanyena grahopasRSTalakSaNamuktaM, vistareNottare vakSyaamaH// SS3.10.52/ zaktimantaM cainaM jJaatvaa yathaavarNaM vidyaaM graahayet// SS3.10.53/ athaasmai paJcaviMzativarSaaya dvaadazavarSaaM &patniimaavahet pitryadharmaarthakaamaprajaaH praapsyatiiti//[&'patniimaaharet'iti paa+/ vaagbhaTe tu+apuurNaSoDazavarSaa strii puurNaviMzena saMgataa' iti paThyate/ vRddhavaarabhaTe tu+apumaanekaviMzativarSaH kanyaaM dvaadazavarSadeziiyaaM---udvahet; tasyaaM SoDazavarSaayaaM paJcaviMzativarSaH puruSaH putraarthaM yateta, tadaa hi tau praaptaviiryau viiryaanvitamapatyaM janayataH' iti paThyate/] SS3.10.54/ &uunaSoDazavarSaayaamapraaptaH[&'unadvaadazavarSaayaaM'iti hastalikhitapustakeSu paaTha upalabhyate/] paJcaviMzatim// yadyaadhatte umaan garbhaM kukSisthaH sa vipadyate// SS3.10.55/ jaato vaa na ciraM jiivejjiivedvaa durSalendriyaH// tasmaadatyantabaalaayaaM garbhaadhaanaM na kaarayet// SS3.10.56/ ativRddhaayaaM diirgharogiNyaamanyena vaa vikaareNopasRSTaayaaM garbhaadhaanaM naiva kurviita/ puruSasyaapyevaMvidhasya ta eva doSaaH saMbhavanti// SS3.10.57/ tatra puurvoktaiH patiSyati garbhe garbhaazayakaTiivaGkSaNabastizuulaani raktadarzanaM ca, tatra ziitaiH pariSekaavagaahapradehaadibhirupacarejjiivaniiyazRtakSiirapaanaizca; garbhasphuraNe muhurmuhustatsandhaaraNaarthaM kSiiramutpalaadisiddhaM paayayet; prasraMsamaane sadaahapaarzvapRSThazuulaasRgdaraanaahamuutrasaGgaaH, sthaanaat sthaanaM &copakraamati[&'caakraamati'iti paa+] garbhe koSThe saMrambhaH, tatra snigdhaziitaaH kriyaaH; vedanaayaaM mahaasahaakSudrasahaamadhukazvadaMSTraakaNTakaarikaasiddhaM payaH zarkaraakSaudramizraM paayayet; muutrasaGge darbhaadisiddhaM; aanaahe hiGgusauvarcalalazunavacaasiddhaM; atyarthaM sravati rakte koSThaagaarikaagaaramRtpiNDasamaGgaadhaatakiikusumanavamaalikaagairikasarjarasarasaaJjanacuurNaM madhunaa+avalihyaat, yathaalaabhaM nyagrodhaaditvakpravaalakalkaM vaa payasaa paayayet, utpalaadikalkaM vaa kazeruzRGgaaTakazaaluukakalkaM vaa zRtena payasaa, udumbaraphalaudakakandakvaathena vaa zarkaraabhadhumadhureNa zaalipiSTaM, nyagrodhaadisvarasaparipiitaM vaa vastraavayavaM yonyaaM dhaarayet; athaadRSTazoNitavedanaayaaM madhukadevadaarumaJjiSThaapayasyaasiddhaM payaH paayayet, tadevaazmantakazataavariipayasyaasiddhaM vidaarigandhaadisiddhaM vaa, bRhatiidvayotpalazataavariisaarivaapayasyaamadhukasiddhaM vaa, evaM &kSipramupakraantaayaa[&'evamupakraantaayaaH'iti paa+] upaavartante rujo garbhazcaapyaayate; vyavasthite ca garbhe gavyenoDumbarazalaaTusiddhena payasaa bhojayet; atiite lavaNasnehavarjyaabhiryavaaguubhiruddaalakaadiinaaM paacaniiyopasaMskRtaabhirupakrameta yaavanto maasaa garbhasya taavantyahaani; bastyudarazuuleSu puraaNaguDaM diipaniiyasaMyuktaM paayayedariSTaM vaa; vaatopadravagRhiitatvaat srotasaaM liiyate garbhaH, so+atikaalamavatiSThamaano vyaapadyate, taaM mRdunaa snehaadikramiNopacaret, utkrozarasasaMzsiddhaamanalpasnehaaM yavaaguuM paayayet, maaSatilabilvazalaaTusiddhaan vaa kulmaaSaan bhakSayenmadhumaadhviikaM caanupibet saptaraatraM; kaalaatiitasthaayini garbhe vizeSataH sadhaanyamuduukhalaM musalenaabhihanyaadviSame vaa yaanaasane seveta; vaataabhpanna eva zuSyati garbhaH, sa maatuH kukSiM na puurayati mandaM spandate ca, taM bRMhaNiiyaiH payobhirmaaMsarasaizcopacaret; zukrazoNitaM vaayunaa+abhiprapannamavakraantajiivamaad aapayatyudaraM, taM kadaacidyadRcchayopazaantaM naigameSaapahRtamiti bhaaSante, tameva kadaacit praliiyamaanaM naagodaramityaahuH; tatraapi liinavat pratiikaaraH// SS3.10.58/ ata uurdhvaM maasaanumaasikaM vakSyaamaH// SS3.10.59/ madhukaM zaakabiijaM ca payasyaa suradaaru ca// azmantakastilaaH kRSNaastaamravallii zataavarii// SS3.10.60/ vRkSaadanii payasyaa ca lataa sotpalasaarivaa// anantaa saarivaa raasnaa padmaa madhukameva ca// SS3.10.61/ bRhatyau kaazmarii caapi kSiirizuGgaastvaco ghRtam// pRzniparNii balaa zigru zvadaMSTraa madhuparNikaa// SS3.10.62/ zRGgaaTakaM bisaM draakSaa kazeru madhukaM sitaa// vatsaite sapta yogaaH syurardhazlokasamaapanaaH// yathaasaMkhyaM prayoktavyaa garbhasraave payoyutaaH// SS3.10.63/ kapitthabRhatiibilvapaTolekSunidigdhikaa-// muulaani kSiirasiddhaani paayayedbhiSagaSTame// SS3.10.64/ navame madhukaanantaapayasyaasaarivaaH pibet// kSiiraM zuNThiipayasyaabhyaaM siddhaM syaaddazame hitam// SS3.10.65/ sakSiiraa vaa hitaa zuNThii madhukaM suradaaru ca// evamaapyaayate garbhastiivraa ruka copazaamyati// SS3.10.66/ nivRttaprasavaayaastu punaH SaDbhyo varSebhya uurdhvaM prasavamaanaayaa naaryaaH kumaaro+alpaayurbhavati// SS3.10.67/ atha garbhiNiiM vyaadhyutpattaavatyaye chardayenmadhuraamlenaannopahitenaanulomayecca, saMzamaniiyaM ca mRduvidadhyaadannapaanayoH, azniiyaacca madhurapraayaM garbhaaviruddhaM ca, garbhaaviruddhaazca yathaayogaM vidadhiita mRdupraayaaH// SS3.10.68/ bhavanti caatra/ sauvarNaM sukRtaM cuurNaM kuSThaM madhu ghRtaM vacaa// matsyaakSakaH zaGkhapuSpii madhu sarpiH sakaaJcanam// SS3.10.69/ arkapuSpii madhughRtaM cuurNitaM kanakaM vacaa// hemacuurNaani kaiDaryaH zvetaa duurvaa ghRtaM madhu// SS3.10.70/ catvaaro+abhihitaaH praazaaH zlokaardheSu caturSvapi// kumaaraaNaaM vapurmedhaabalabuddhivivardhanaaH// iti suzrutasaMhitaayaaM zaariirasthaane garbhiNiivyaakaraNaM zaariiraM naama dazamo+adhyaayaH//10// iti bhagavataa zriidhanvantariNopadiSTaayaaM tacchiSyeNa maharSiNaa suzrutena viracitaayaaM suzrutasaMhitaayaaM tRtiiyaM zaariirasthaanaM samaaptam//3//