CarakasaMhitaa nidaanasthaanam/ prathamo+adhyaayaH/ CS2.1.1/ athaato jvaranidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.1.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.1.3/ iha khalu heturnimittamaayatanaM kartaa kaaraNaM pratyayaH samutthaanaM nidaanamityanarthaantaram/ tantrividham---asaatmyendriyaarthasaMyogaH, prajJaaparaadhaH, pariNaamazceti// CS2.1.4/ atastrividhaa vyaadhayaH praadurbhavanti-aagneyaaH, saumyaaH, vaayavyaazca; dvividhaazcaapare-raajasaaH, taamasaazca// CS2.1.5/ tatra vyaadhiraamayo gada aataGko yakSmaa jvaro vikaaro roga ityanarthaantaram// CS2.1.6/ tasyopalabdhirnidaanapuurvaruupaliGgopazayasaMpraaptitaH// CS2.1.7/ tatra nidaanaM kaaraNamityuktamagre// CS2.1.8/ puurvaruupaM praagutpatti lakSaNaM vyaadheH// CS2.1.9/ praadurbhuutalakSaNaM punarliGgam/ tatra liGgamaakRtirlakSaNaM cihnaM saMsthaanaM vyaJjanaM ruupamityanarthaantaram// CS2.1.10/ upazayaH punarhetuvyaadhivipariitaanaaM vipariitaarthakaariNaaM cauSadhaahaaravihaaraaNaamupayogaH sukhaanubandhaH// CS2.1.11/ saMpraaptirjatiraagatirityanarthaantaraM vyaadheH// CS2.1.12,(1)/ saa saMkhyaapraadhaanyavidhivikalpabalakaalavizeSairbhidyate// CS2.1.12,(2)/ saMkhyaa taavadyathaa---aSTau jvaraaH, paJca gulmaaH, sapta kuSThaanyevamaadiH// CS2.1.12,(3)/ praadhaanyaM punardoSaaNaaM taratamaabhyaamupalabhyate/ tatra dvayostaraH, triSu tama iti// CS2.1.12,(4)/ vidhirnaama---dvividhaa vyaadhayo jijaagantubhedena, trividhaastridoSabhedena, caturvidhaaH saadhyaasaadhyamRdudaaruNabhedena// CS2.1.12,(5)/ &samavetaanaaM punardoSaaNaamaMzaaMzabalavikalpo vikalpo+asminnarthe// CS2.1.12/ balakaalavizeSaH punarvyaadhiinaamRtvahoraatraahaarakaalavidhiviniyato bhavati// CS2.1.13/ tasmaadvyaadhiin bhiSaganupahatasattvabuddhirhetvaadibhirbhaavairyathaavadanubuddhyeta// CS2.1.14/ ityarthasaMgraho nidaanasthaanasyoddiSTo bhavati/ taM vistareNopadizanto bhuuyastaramato+anuvyaakhyaasyaamaH// CS2.1.15/ tatra prathamata eva taavadaadyaaMllobhaabhidrohakopaprabhavaanaSTau vyaadhiinnidaanapuurveNa krameNa vyaakhyaasyaamaH, tathaa suutrasaMgrahamaatraM cikitsaayaaH/ &cikitsiteSu cottarakaalaM &yathopacitavikaaraananuvyaakhyaasyaamaH// CS2.1.16/ iha khalu jvara evaadau vikaaraaNaamupadizyate, tatprathamatvaacchaariiraaNaam// CS2.1.17/ atha khalvaSTaabhyaH kaaraNebhyo jvaraH saMjaayate manuSyaaNaaM; tadyathaa---vaataat, pittaat, kaphaat, vaatapittaabhyaaM, vaatakaphaabhyaaM, pittakaphabhyaaM, vaatapittakaphabhyaH, aagantoraSTamaat kaaraNaat// CS2.1.18/ tasya &nidaanapuurvaruupaliGgopazayavizeSaananuvyaakhyaasyaamaH// CS2.1.19/ ruukSalaghuziitavamanavirecanaasthaapanazirovirecanaatiyogavyaayaamavegasaMdhaaraNaanazanaabhighaatavyavaayodvegazokazoNitaatiSekajaagaraNaviSamazariiranyaasebhyo+atisevitebhyo vaayuH prakopamaapadyate// CS2.1.20/ sa yadaa prakupitaH &pravizyaamaazayamuuSmaNaa saha mizriibhuuyaadyamaahaarapariNaamadhaatuM rasanaamaanamanvavetya rasasvedavaahaani srotaaMsi pidhaayaagnimupahatya paktisthaanaaduuSmaaNaM bahirnirasya kevalaM zariiramanuprapadyate, tadaa jvaramabhinirvartayati// CS2.1.21/ tasyemaani liGgaani bhavanti; tadyathaa---viSamaarambhavisargitvam, uuSmaNo vaiSamyaM, tiivratanubhaavaanavasthaanaani jvarasya, jaraNaante divasaante nizaante gharmaante vaa jvarasyaabhyaagamanamabhivRddhirvaa, vizeSeNa paraSaaruNavarNatvaM nakhanayanavadanamuutrapuriiSatvacaamatyarthaM klRptiibhaavazca; anekavidhopamaazcalaacalaazca vedanaasteSaaM teSaamaGgaavayavaanaaM; tadyathaa---paadayoH suptataa, piNDikayorudveSTanaM, jaanunoH kevalaanaaM ca sandhiinaaM vizleSaNam, uurvoH saadaH, kaTiipaarzvapRSThaskandhabaahvaMsorasaaM ca bhagnarugNamRditam&athitacaTitaavapaaTitaavanunnatvamiva, hanvozcaaprasiddhiH, svanazca karNayoH, zaGkhayornistodaH, kaSaayaasyataa aasyavairasyaM vaa, mukhataalukaNThazoSaH, pipaasaa, hRdayagrahaH, zuSkacchardiH, zuSkakaasaH, kSavathuudnaaravinigrahaH, annarasakhedaH, prasekaarocakaavipaakaaH, viSaadajRmbhaavinaamavepathuzramabhramapralaapaprajaagararomaharSadantaharSaaH, uSNaabhipraayataa, nidaanoktaanaamanupazayo vipariitopazayazceti &vaatajvarasya liGgaani bhavanti// CS2.1.22/ uSNaamlalavaNakSaarakaTukaajiirNabhojanebhyo+atisevitebhyastathaa tiikSNaatapaagnisaMtaapazramakrodhaviSamaahaarebhyazca pittaM prakopamaapadyate// CS2.1.23/ tadyadaa &prakupitamaamaazayaaduuSmaaNamupasRjyaadyamaahaarapariNaamadhaatuM rasanaamaanamanvavetya rasasvedavahaani srotaaMsi pidhaaya dravatvaadagnimupahatya paktisthaanaaduuSmaaNaM &bahirnirasya prapiiDayat kevalaM zariiramanuprapadyate, tadaa jvaramabhinirvartayati// CS2.1.24/ tasyemaani liGgaani bhavanti; tadyathaa---yugapadeva kevale zariire jvarasyaabhyaagamanamabhivRddhirvaa bhuktasya vidaahakaale madhyandine+ardharaatre zaradi vaa vizeSeNa, kaTukaasyataa, ghraaNamukhakaNThauSThataalupaakaH, tRSNaa, mado, bhramo, muurcchaa, pittacchrdanam, atiisaaraH, annadveSaH, sadanaM, khedaH, pralaapaH, raktakoThaabhinirvRttiH zariire, haritahaaridratvaM nakhanayanavadanamuutrapuriiSatvacaam, atyarthamuuSmaNastiivrabhaavaH, atimaatraM daahaH, ziitaabhipraayataa, nidaanoktaanupazayo vipariitopazayazceti &pittajvaraliGgaani bhavanti// CS2.1.25/ snigdhagurumadhurapicchilaziitaamlalavaNadivaasvapnaharSaavyaayaamebhyo+atisevitebhyaH zleSmaa prakopamaapadyate// CS2.1.26/ sa yadaa prakupitaH pravizyaamaazayamuuSmaNaa saha mizriibhuuyaadyamaahaarapariNaamadhaatuM rasanaamaanamanbavetya rasasvedavahaani srotaaMsi pidhaayaagnimupahatya paktisthaanaaduuSmaaNaM bahirnirasya prapiiDayan kevalaM zariiramanuprapadyate, tadaa jvaramabhinirvartayati// CS2.1.27/ tasyemaani liGgaani bhavanti; tadyathaa---yugapadeva kevale zariire jvarasyaabhyaagamanamabhivRddhirvaa bhuktamaatre puurvaahNe puurvaraatre vasantakaale vaa vizeSeNa, gurugaatratvam, anannaabhilaaSaH, zleSmaprasekaH, mukhamaadhuryaM, hRllaasaH, hRdayopalepaH, stimitatvaM, chirdiH, mRdvagnitaa, nidraadhikyaM, stambhaH, tandraa, kaasaH, zvaasaH, pratizyaayaH, zaityaM, zvaityaM ca nakhanayanavadanamuutrapuriiSatvacaam, atyarthaM ca ziitapiDakaa &bhRzamaGgebhya uttiSThanti, uSNaabhipraayataa, nidaanoktaanupazayo nipariitopazayazca; iti (&zleSmajvaraliGgaani bhavanti)// CS2.1.28/ viSamaazanaadanazanaadannaparivartaaddatuvyaapatterasaatmyagandhopaghraaNaadviSopahatasya codakasyopayogaadgarebhyo giriiNaaM copazleSaat snehasvedavamanavirecanaasthaapanaanuvaasanazirovirecanaanaamayathaavatprayogaat mithyaasaMsarjanaadvaa striiNaaM ca viSamaprajananaat prajaataanaaM ca mithyopacaaraad yathoktaanaaM ca hetuunaaM mizriibhavaadyathaanidaanaM dvandvaanaamanyatamaH sarve vaa trayo doSaa yugapat prakopamaapadyante, te prakupitaastayaivaanupuurvyaa jvaramabhinirvartayanti// CS2.1.29/ tatra tathoktaanaaM jvaraliGgaanaaM mizriibhaavavizeSadarzanaaddvaandvikamanyatamaM jvaraM saannipaatikaM vaa vidyaat// CS2.1.30/ abhighaataabhiSaGgaabhicaaraabhizaapebhya aaganturhi vyathaapuurvo+aSTamo jvaro bhavati/ sa kiMcitkaalamaagantuH kevalo bhuutvaa pazcaaddoSairanubadhyate/ tatraabhighaatajo vaayunaa duSTazoNitaadhiSThaanena, abhiSaGgajaH punarvaatapittaabhyaam, abhicaaraabhizaapajau tu sannipaatenaanubadhyete// CS2.1.31/ sa saptavidhaajjvaraadviziSTaliGgopakramasamutthaanatvaadviziSTo veditavyaH, karmaNaa saadhaaraNena &copacaryate/ ityaSTavidhaa jvaraprakRtiruktaa// CS2.1.32/ jvarastveka eva saMtaapalakSaNaH/ tamevaabhipraayavizeSaaddvividhamaacakSate, nijaagantuvizeSaacca/ tatra nijaM dvividhaM trividhaM caturvidhaM saptavidhaM caahurbhiSajo vaataadivikalpaat// CS2.1.33/ tasyemaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---mukhavairasyaM, gurugaatratvam, anannaabhilaaSaH, cakSuSoraakulatvam, azrvaagamanaM, nidraadhikyam, aratiH,jRmbhaa, vinaamaH, vepathuH, zramabhramapralaapajaagaraNaromaharSadantaharSaaH, zabdaziitavaataatapasahatvaasahatvam, arocakaavipaakau, daurbalyam, aGgamardaH, sadanam, alpapraaNataa, diirghasuutrataa, aalasyam, ucitasya karmaNo haaniH, pratiipataa svakaaryeSu, guruuNaaM vaakyeSvabhyasuuyaa, baalebhyaH pradveSaH, svadharmeSvacintaa, maalyaanulepanabhojanapariklezanaM, madhurebhyazca bhakSebhyaH pradveSaH, amlalavaNakaTukapriyataa ca, iti jvarasya puurvaruupaaNi bhavanti praaksaMtaapaat; api cainaM saMtaapaartamanubadhnanti// CS2.1.34/ ityetaanyekaikazo jvaraliGgaani vyaakhyaataani bhavanti vistarasamaasaabhyaam// CS2.1.35/ jvarastu khalu mahezvarakopaprabhavaH, sarvapraaNabhRtaaM praaNaharo, dehendriyamanastaapakaraH, &prajJaabalavarNaharSotsaahahraasakaraH, zramaklamamohaahaaroparodhasaMjananaH; jvarayati zariiraaNiiti jvaraH, naanye vyaadhayastathaa daaruNaa bahuupadravaa duzcikitsyaazca yathaa+ayam/ sa sarvarogaadhipatiH, naanaatiryagyoniSu ca bahuvidhaiH zabdairabhidhiiyate/ sarve praaNabhRtaH sajvaraa eva jaayante sajvaraa eva mriyante ca; sa mahaamohaH, tenaabhibhuutaaH praagdaihikaM dehinaH karma kiMcidapi na smaranti, sarvapraaNabhRtaaM ca jvara evaante praaNaanaadatte// CS2.1.36/ tatra puurvaruupadarzane jvaraadau vaa hitaM laghvazanamapatarpaNaM vaa, jvarasyaamaazayasamutthatvaat; tataH kaSaayapaanaabhyaGgasnehasvedapradehapariSekaanulepanavamanavirecanaasthaapanaanuvaasanopazamananastaHkarmadhuupadhuumapaanaaJjanakSiirabhojanavidhaanaM ca yathaasvaM yuktyaa prayojyam// CS2.1.37/ jiirNajvareSu tu sarveSveva sarpiSaH paanaM prazasyate yathaasvauSadhasiddhasya; sarpirhi snehaadvaataM zamayati, saMskaaraat kaphaM, zaityaat pittamuuSmaaNaM ca; tasmaajjiirNajvareSu sarveSveva sarpirhitamudakamivaagnipluSTeSu dravyeSviti// CS2.1.38/ bhavanti caatra--- yathaa prajvalitaM vezma pariSiJcanti vaariNaa/ naraaH zaantimabhipretya tathaa jiirNajvare ghRtam// CS2.1.39/ snehaadvaataM zamayati, zaityaat pittaM niyacchati/ ghRtaM tulyaguNaM doSaM saMskaaraattu jayet kapham// CS2.1.40/ naanyaH snehastathaa kazcit saMskaaramanuvartate/ yathaa sarpirataH sarpiH sarvasnehottamaM matam// CS2.1.41/ gadyokto yaH punaH zlokairarthaH samanugiiyate/ tadvyaktivyavasaayaarthaM dviruktaM tanna garhyate// CS2.1.42/ tatra zlokaaH--- trividhaM naamaparyaayairhetuM paJcavidhaM gadam/ gadalakSaNaparyaayaan vyaadheH paJcavidhaM graham// CS2.1.43/ jvaramaSTavidhaM tasya prakRSTaasannakaaraNam/ puurvaruupaM ca ruupaM ca bheSajaM saMgraheNa ca// CS2.1.44/ vyaajahaara jvarasyaagre nidaane vigatajvaraH/ bhagavaanagnevezaaya praNataaya punarvasuH// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane jvaranidaanaM naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ CS2.2.1/ athaato raktapittanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.2.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.2.3/ pittaM yathaabhuutaM lohitapittamiti saMjJaaM labhate, *tad vyaakhyaasyaamaH// CS2.2.4/ yadaa janturyavakoddaalakakoraduuSapraayaaNyannaani bhuGkte, bhRzoSNatiikSNamapi caanyadannajaataM niSpaavamaaSakulatthasuupakSaaropasaMhitaM, &dadhidadhimaNDodazvitkaTvaraamlakaaJjikopasekaM vaa, vaaraahamaahiSaavikamaatsyagavyapizitaM, piNyaakapiNDaaluzuSkazaakopahitaM, muulakasarSapalazunakaraJjazigrumadhuzigru(&khaDayuuSa) bhuustRNasumukhasurasakuTherakagaNDiirakaalamaalakaparNaasakSavakaphaNijjhakopadaMzaM, suraasauviiratuSodakamaireyamedakamadhuulakazuktakuvalabadaraamlapraayaanupaanaM vaa, piSTaannottarabhuuyiSTham; uSNaabhitapto vaa+atimaatramativelaM vaa++aamaM payaH pibati, payasaa samaznaati &rauhiNiikaM, kaaNakapotaM vaa sarSapatailakSaarasiddhaM, kulatthapiNyaakajaambavalakucapakvaiH zauktikairvaa saha kSiiraM &pibatyuSNaabhitaptaH; tasyaivamaacarataH pittaM prakopamaapadyate, lohitaM &ca svapramaaNamativartate/ tasmin pramaaNaativRtte pittaM prakupitaM &zariiramanusarpadyadeva yakRtpliihaprabhavaaNaaM lohitavahaanaaM ca srotasaaM lohitaabhiSyandaguruuNi mukhaanyaasaadya &pratirundhyaat &tadeva lohitaM duuSayati// CS2.2.5/ &saMsargaallohitapraduuSaNaallohitagandhavarNaanuvidhaanaacca pittaM lohitapittamityaacakSate// CS2.2.6/ tasyemaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---anannaabhilaaSaH, bhuktasya vidaahaH, zuktaamlagandharasa udgaaraH, charderabhiikSNamaagamanaM, charditasya biibhatsataa, svarabhedo, gaatraaNaaM sadanaM, paridaahaH, mukhaaddhuumaagama iva, lohalohitamatsyaamagandhitvamiva caasyasya, raktaharitahaaridratvamaGgaavayavazakRnmuutrasvedalaalaasiGgaaNakaasyakarNamala-&piDakolikaapiDakaanaam, aGgavedanaa, lohitaniilapiitazyaavaanaamarciSmataaM ca ruupaaNaaM svapne darzanamabhiikSNamiti (&lohitapittapuurvaruupaaNi bhavanti)// CS2.2.7/ upadravaastu khalu daurbalyaarocakaavipaakazvaasakaasajvaraatiisaarazophazoSapaaNDurogaaH svarabhedazca// CS2.2.8/ maargau punarasya dvau uurdhvaM, caadhazca/ tadbahuzleSmaNi zariire zleSmasaMsargaaduurdhvaM pratipadyamaanaM karNanaasikaanetraasyebhyaH pracyavate, bahuvaate tu zariire vaatasaMsargaadadhaH pratipadyamaanaM muutrapuriiSamaargaabhyaaM pracyavate, bahuzleSmavaate tu zariire zleSmavaatasaMsargaaddvaavapi maargau pratipadyate, tau maargau pratipadyamaanaM sarvebhya eva yathoktebhyaH khebhyaH pracyavate zariirasya// CS2.2.9/ tatra yaduurdhvabhaagaM tat saadhyaM, virecanopakramaNiiyatvaadbahvauSadhatvaacca; yadadhobhaagaM tadyathaapyaM, vamanopakramaNiiyatvaadalpauSadhatvaacca; yadubhayabhaagaM tadasaadhyaM, vamanavirecanaayogitvaadanauSadhatvaacceti// CS2.2.10/ raktapittaprakopastu khalu puraa dakSayajJoddhvaMse &rudrakopaamarSaagninaa praaNinaaM parigatazariirapraNaanaamabhavajjvaramanu// CS2.2.11/ tasyaazukaariNo daavaagnerivaapatitasyaatyayikasyaazu prazaantyai prayatitavyaM maatraaM dezaM kaalaM caabhisamiikSya saMtarpaNenaapatarpaNena vaa mRdumadhuraziziratiktakaSaayairabhyavahaaryaiH pradehapariSekaavagaahasaMsparzanairvamanaadyairvaa tatraavahiteneti// CS2.2.12/ bhavanti caatra--- saadhyaM lohitapittaM tadyaduurdhvaM pratipadyate/ virecanasya yogitvaadbahutvaadbheSajasya ca// CS2.2.13/ virecanaM tu pittasya jayaarthe paramauSadham/ yazca &tatraanvayaH zleSmaa tasya caanadhamaM smRtam// CS2.2.14/ bhavedyogaavahaM tatra &madhuraM caiva bheSajam/ tasmaat saadhyaM mataM raktaM yaduurdhvaM pratipadyate// CS2.2.15/ raktaM tu yadadhobhaagaM tadyaapyamiti nizcitam/ vamanasyaalpayogitvaadalpatvaadbheSajasya ca// CS2.2.16/ vamanaM hi na pittasya &haraNe zreSThamucyate/ yazca &tatraanvayo vaayustacchaantau caavaraM smRtam// CS2.2.17/ &taccaayogaavahaM tatra kaSaayaM tiktakaani ca/ tasmaadyaapyaM samaakhyaataM &yaduktamanulomagam// CS2.2.18/ raktapittaM tu yanmaargau dvaavapi pratipadyate/ asaadhyamiti tajjJeyaM puurvoktaadeva kaaraNaat// CS2.2.19/ nahi saMzodhanaM kiMcidastyasya pratimaargagam/ pratimaargaM ca haraNaM raktapitte vidhiiyate// CS2.2.20/ evamevopazamanaM sarvazo naasya vidyate/ saMsRSTeSu ca doSeSu sarvajicchamanaM &matam// CS2.2.21/ ityuktaM trividhodarkaM raktaM maargavizeSataH/ ebhyastu khalu hetubhyaH kiMcitsaadhyaM na sidhyati// CS2.2.22/ preSyopakaraNaabhaavaaaddauraatmyaadvaidyadoSataH/ akarmatazca saadhyatvaM kazcidrogo+ativartate// CS2.2.23/ tatraasaadhyatvamekaM syaat saadhyayaapyaparikramaat/ raktapittasya vijJaanamidaM tasyopadizyate// CS2.2.24/ yat kRSNamathavaa niilaM yadvaa zakradhanuSprabham/ raktapittamasaadhyaM tadvaasaso raJjanaM ca yat// CS2.2.25/ bhRzaM puutyatimaatraM ca sarvopadravavacca yat/ balamaaMsakSaye yacca tacca raktamasiddhimat// CS2.2.26/ yena copahato raktaM raktapittena maanavaH/ pazyeddRzyaM viyaccaapi taccaasaadhyaM na saMzayaH// CS2.2.27/ tatraasaadhyaM parityaajyaM, yaapyaM yatnena yaapayet/ saadhyaM caavahitaH siddhairbheSajaiH saadhayedbhiSak// CS2.2.28/ tatra zlokau--- kaaraNaM naamanirvRttiM puurvaruupaaNyupadravaan/ maargau doSaanubandhaM ca saadhyatvaM na ca hetumat// CS2.2.29/ nidaane raktapittasya vyaajahaara punarvasuH/ viitamoharajodoSalobhamaanamadaspRhaH// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane raktapittanidaanaM naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH// CS2.3.1/ athaato gulmanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.3.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.3.3/ iha khalu paJca gulmaa bhavanti; tadyathaa---vaatagulmaH, pittagulmaH, zleSmagulmo, nicayagulmaH, zoNitagulma iti// CS2.3.4/ evaMvaadinaM bhagavantamaatreyamagniveza uvaaca---kathamiha bhagavan paJcaanaaM gulmaanaaM vizeSamabhijaaniimahe; nahyavizeSavidrogaaNaamauSadhavidapi bhiSak prazamanasamartho bhavatiiti// CS2.3.5/ tamuvaaca bhagavaanaatreyaH---samutthaanapuurvaruupaliGgavedanopazayavizeSebhyo vizeSavijJaanaM gulmaanaaM bhavatyanyeSaaM ca rogaaNaamagniveza! tattu &khalu gulmeSuucyamaanaM nibodha// CS2.3.6/ yadaa puruSo vaatalo vizeSeNa jvaravamanavirecanaatiisaaraaNaamanyatamena darzanena karzito vaatalamaahaaramaaharati, ziitaM vaa &vizeSeNaatimaatram, asnehapuurve vaa vamanavirecane pibati, anudiirNaaM vaa chardimudiirayati, udiirNan vaatamuutrapuriiSavegaanniruNaddhi, atyazito vaa pibati navodakamatimaatram, atisaMkSobhiNaa vaa yaanena yaati, ativyavaayavyaayaamamadyazokarucirvaa, abhighaatamRcchati vaa, &viSamasanazayanasthaanacaGkramaNasevii vaa bhavati, anyadvaa kiMcidevaMvidhaM viSamamatimaatraM vyaayaamajaatamaarabhate, &tasyaapacaaraadvaataH prakopamaapadyate// CS2.3.7/ sa prakupito vaayurmahaasroto+anupravizya raukSyaat &kaThiniibhuutamaaplutya piNDito+avasthaanaM karoti hRdi bastau paarzvayornaabhyaaM vaa; sa zuulamupajanayati granthiiMzcaanekavidhaan, piNDitazcaavatiSThate, sa piNDitatvaad 'gulma' ityabhidhiiyate; sa &muhuraadhamati, muhuralpatvamaapadyate; aviyatavupulaaNuvedanazca bhavati calatvaadvaayoH, muhuH pipiilikaasaMpracaara ivaaGgeSu, todabhedasphuraNaayaamasaGkocasuptiharSapralayodayabahulaH; tadaaturaH suucyeva zaGkuneva caabhisaMviddhamaatmaanaM manyate, api ca divasaante &jvaryate, zuSyati caasyaasyam, ucchvaasazcoparudhyate, hRSyanti caasya romaaNi vedanaayaaH praadurbhaave; pliihaaTopaantrakuujanaavipaakodaavartaaGgamardamanyaaziraHzaGkhazuulabradhnarogaazcainamupadravanti; kRSNaaruNaparuSatvaGnakhanayanavadanamuutrapuriiSazca bhavati, nidaanoktaani caasya nopazerate, vipariitaani copazerata iti vaatagulmaH//CS2.3.8/ taireva tu karzanaiH karzitasyaamlalavaNakaTukakSaaroSNatiikSNazuktavyaapannamadyaharitakaphalaamlaanaaM vidaahinaaM ca zaakadhaanyamaaMsaadiinaamupayogaadajiirNaadhyazanaadraukSyaanugate caamaazaye &vamanamativelaM saMdhaaraNaM vaataatapau caatisevamaanasya pittaM saha maarutena prakopamaapadyate// CS2.3.9/ tat prakupitaM maaruta aamaazayaikadeze &saMvartya taaneva vedanaaprakaaraanupajanayati, ya uktaa vaatagulme; pittaM tvenaM vidahati kukSau hRdyurasi kaNThe ca; sa vidahyamaanaH sadhuumamivodgaaramudgiratyamlaanvitaM, gulmaavakaazazcaasya dahyate duuyate &dhuupyate uuSmaayate svidyati klidyati &zithila iva sparzaasaho+&alparomaaJcazca bhavati; jvarabhramadavathupipaasaagalataalumukhazoSapramohaviDbhedaazcainamupadravanti; haritahaaridratvaGnakhanayanavadanamuutrapuriiSazca bhavati; nidaanoktaani caasya nopazerate, vipariitaanyupazerata iti pittagulmaH// CS2.3.10/ taireva tu karzanaiH karzitasyaatyazanaadatisnigdhagurumadhuraziitaazanaat &piSTekSukSiiratilamaaSaguDavikRtisevanaanmandakamadyaatipaanaaddharitakaatipraNanayaadaanuupaudakagraamyamaaMsaatibhakSaNaat &saMdhaaraNaadabubhukSasya caatipragaaDhamudapaanaat saMkSobhaNaadvaa zariirasya zleSmaa saha maarutena prakopamaapadyate// CS2.3.11/ taM prakupitaM maaruta aamaazayaikadeze &saMvartya taaneva vedanaaprakaaraanupajanayati ya uktaa vaatagulme; zleSmaa tvasya ziitajvararocakaavipaakaaGgamardaharSahRdrogacchardinidraalasyastaimityagauravazirobhitaapaanupajanayati, api ca gulmasya sthairyagauravakaaThinyaavagaaDhasuptataaH, tathaa kaasazvaasapratizyaayaan raajayakSmaaNaM caatipravRddhaH, zvaityaM tvaGnakhanayanavadanamuutrapuriiSeSuupajanayati, nidaanoktaani caasya nopazerate, vipariitaani copazerata iti zleSmagulmaH// CS2.3.12/ triDoSadetuliGgasannipaate tu saannipaatikaM gulmamupadizanti kuzalaaH/ sa &vipratiSiddhopakramatvaadasaadhyo nicayagulmaH// CS2.3.13/ zoNitagulmastu khalu striyaa eva bhavati na puruSasya, garbhakoSThaartavaagamanavaizeSyaat/ paaratantryaadavaizaaradyaat satatamupacaaraanurodhaadvaa vegaanudiirNaanuparundhatyaa aamagarbhe vaa+apyacirapatite+athavaa+apyaciraprajaataayaa Rtau vaa vaataprakopaNaanyaasevamaanaayaaH kSipraM vaataH prakopamaapadyate// CS2.3.14/ sa prakupito yonimukhamanupravizyaartavamuparuNaddhi, maasi maasi tadaartavamuparudhyamaanaM kukSimabhivardhayati/ tasyaaH zuulakaasaatiisaaracchardyarocakaavipaakaaGgamardanidraalasyastaimityakaphaprasekaaH samupajaayante, stanayozca stanyam, auSThayoH stanamaNDalayozca kaarSNyam, atyarthaM glaanizcakSuSoH, muurccha, hRllaasaH, dohadaH, zvayathuzca paadayoH, iiSaccodgamo romaraajyaaH, yonyaazcaaTaalatvam, api ca yonyaa daurgandhyamaasraavazcopajaayate, kevalazcaasyaa gulmaH piNDita eva spandate, taamagarbhaaM garbhiNiimityaagurmuuDhaaH// CS2.3.15/ eSaaM tu khalu paJcaanaaM gulmaanaaM praagabhinievRtterimaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---anannaabhilaSaNam, arocakaavipaakau, agnivaiSamyaM, vidaaho bhuktasya, paakakaale caayuktyaa chardyudgaarau, vaatamuutrapuriiSavegaanaaM caapraadurbhaavaH, praadurbhuutaanaaM caapravRttiriiSadaagamanaM vaa, vaatazuulaaTopaantrakuujanaapariharSaNaativRttapuriiSataaH, abubhukSaa, daurbalyaM, sauhityasya caasahatvamiti// CS2.3.16/ sarveSvapi khalveteSu gulmeSu na kazcidvaataadRte saMbhavati gulmaH/ teSaaM saannipaatikamasaadhyaM jJaatvaa naivopakrameta, ekadoSaje tu yathaasvamaarambhaM praNayet, saMsRSTaaMstu saadhaaraNena karmaNopacaret/ yaccaanyadapyaviruddhaM manyeta tadapyavacaarayedvibhajya gurulaaghavamupadravaaNaaM, guruunupadravaaMstvaramaaNazcikitsejjaghanyamitaraan/ tvaramaaNastu vizeSamanupalabhamaano gulmeSvaatyayike karmaNi vaatacikitsitaM praNayet, snehasvedau vaataharau snehopasaMhitaM ca mRdu virecanaM bastiiMzca; amlalavaNamadhuraaMzca rasaan yuktyaa+avacaarayet/ maarute hyupazaante svalpenaapi prayatnena zakyo+anyo+api doSo niyantuM gulmeSviti// CS2.3.17/ bhavati caatra--- gulminaamanilazaantirupaayaiH sarvazo bidhivadaacaritavyaa/ maarute gyavajite+anyamudiirNaM doSamalpamapi karma nihanyaat// CS2.3.18/ tatra zlokaH--- saMkhyaa nimittaM ruupaaNi puurvaruupamathaapi ca/ diSTaM nidaane gulmaanaamekadezazca karmaNaam// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane gulmanidaanaM naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ CS2.4.1/ athaataH pramehanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.4.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.4.3/ tridoSakopanimittaa viMzatiH pramehaa bhavanti vikaaraazcaapare+aparisaMkhyeyaaH/ tatra yathaa tridoSaprakopaH pramehaanabhinirvartayati tathaa+anuvyaakhyaasyaamaH// CS2.4.4/ iha khalu nidaanadoSaduuSyavizeSebhyo vikaaravighaatabhaavaabhaavaprativizeSaa bhavanti/ yadaa hyete trayo nidaanaadivizeSaaH parasparaM &naanubadhnantyathavaa kaalaprakarSaadabaliiyaaMso+athavaa+anubadhnanti na tadaa vikaaraabhinirvRttiH, ciraadvaa+apyabhinirvartante, tanavo vaa bhavantyayathoktasarvaliGgaa vaa; viparyaye vipariitaaH; iti sarvavikaaravighaatabhaavaabhaavaprativizeSaabhinirvRttiheturbhavatyuktaH// CS2.4.5/ tatreme trayo nidaanaadivizeSaaH zleSmanimittaanaaM pramehaaNaamaazvabhinirvRttikaraa bhavanti; tadyathaa---haayanakayavakaciinakoddaalakanaiSadhetkaTamukundakamahaavriihipramodakasugandhakaanaaM navaanaamativelamatipramaaNena copayogaH, tathaa sarpiSmataaM navaharezumaaSasuupyaanaaM, graamyaanuupaudakaanaaM ca maaMsaanaaM, zaakatilapalalapiSTaannapaayasakRzaraavilepiikSuvikaaraaNaaM, kSiiranavamadyamandakadadhidravamadhurataruNapraayaaNaaM copayogaH, mRjaavyaayaamavarjanaM, svapnazayanaasanaprasaGgaH, yazca kazcidvidhiranyo+api zleSmamedomuutrasaMjananaH, sa sarvo nidaanavizeSaH// CS2.4.6/ bahudravaH zleSmaa doSavizeSaH// CS2.4.7/ &bahvabaddhaM medo maaMsaM zariirajakledaH zukraM zoNitaM vasaa majjaa lasiikaa rasazcaujaHsaMkhyaata iti duuSyavizeSaaH// CS2.4.8/ trayaaNaameSaaM nidaanaadivizeSaaNaaM sannipaate kSipraM zleSmaa prakopamaapadyate, praagatibhuuyastvaat; sa prakupitaH kSiprameva zariire visRptiM labhate, zariirazaithilyaat; sa visarpaJ zariire medasaivaadito mizriibhaavaM gacchati, medasazcaiva bahvabaddhatvaanmedasazca guNaiH samaanaguNabhuuyiSThatvaat; sa medasaa mizriibhavan duuSayatyenat, vikRtatvaat; sa vikRto duSTena medasopahitaH zariirakledamaaMsaabhyaaM saMsargaM gacchati, kledamaaMsayoratipramaaNaabhivRddhatvaat; sa maaMse maaMsapradoSaat puutimaaMsapiDakaaH zaraavikaakacchapikaadyaaH saMjanayati, aprakRtibhuutatvaat; zariirakledaM punarduuSayan muutratvena pariNamayati, muutravahaanaaM ca srotasaaM &vaGkSaNabastiprabhavaaNaaM medaHkledopahitaani guruuNi mukhaanyaasaadya pratirudhyate; tataH pramehaaMsteSaaM sthairyamasaadhyataaM vaa janayati, prakRtivikRtibhuutatvaat// CS2.4.9/ zariirakledastu zleSmamedomizraH pravizan muutraazayaM muutratvamaapadyamaanaH zlaiSmikairebhirdazabhirguNairupasRjyate vaiSamyayuktaiH; tadyathaa---zvetaziitamuurtapicchilaacchasnigdhagurumadhurasaandraprasaadamandaiH, tatra yena guNenaikenaanekena vaa &bhuuyastaramupasRjyate tatsamaakhyaM gauNaM naamavizeSaM praapnoti// CS2.4.10/ te tu khalvime daza pramehaa naamavizeSeNa bhavanti; tadyathaa---udakamehazca, ikSuvaalikaarasamehazca, saandramehazca, saandraprasaadamehazca, zuklamehazca, zukramehazca, ziitamehazca, sikataamehazca, zanairmehazca, aalaalamehazceti// CS2.4.11/ te daza pramehaaH saadhyaaH; samaanaguNamehaHsthaanakatvaat, kaphasya praadhaanyaat, samakriyatvaacca// CS2.4.12/ tatra zlokaaH zleSmapramehavizeSavijJaanaarthaa bhavanti---// CS2.4.13/ acchaM bahu sitaM ziitaM nirgandhamudakopamam/ zleSmakopaannaro muutramudamehii pramehati// CS2.4.14/ atyarthamadhuraM ziitamiiSatpicchilamaavilam/ kaaNDekSurasasaGkaazaM zleSmakopaat pramehati// CS2.4.15/ yasya paryuSitaM muutraM saandriibhavati bhaajane/ puruSaM kaphakopena tamaahuH saandramehinam// CS2.4.16/ yasya saMhanyate muutraM kiMcit kiMcit prasiidati/ saandraprasaadamehiiti tamaahuH zleSmakopataH// CS2.4.17/ zuklaM piSTanibhaM muutramabhiikSNaM yaH pramehati/ puruSaM kaphakopena tamaahuH zuklamehinam// CS2.4.18/ zukraabhaM zukramizraM vaa mururmehati yo naraH/ zukramehinamaahustaM puruSaM zleSmakopataH// CS2.4.19/ atyarthamadhuraM ziitaM muutraM mehati yo bhRzam/ ziitamehinamaahustaM puruSaM zleSmakopataH// CS2.4.20/ muurtaanmuutragataan doSaanaNuunamehati yo naraH/ sikataamehinaM vidyaattaM naraM zleSmakopataH// CS2.4.21/ mandaM mandamavegaM tu kRcchraM yo muutrayecchanaiH/ zanairmehinamaahustaM puruSaM zleSmakopataH// CS2.4.22/ tantubaddhamivaalaalaM picchilaM yaH pramehati/ aalaalamehinaM vidyaattaM naraM zleSmakopataH// CS2.4.23/ ityete daza pramehaaH zleSmaprakopanimittaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.4.24/ uSNaamlalavaNakSaarakaTukaajiirNabhojanopasevinastathaa+atitiikSNaatapaagnisaMtaapazramakrodhaviSamaahaaropasevinazca tathaavidhazariirasyaiva &kSipraM pittaM prakopamaapadyate, tattu prakupitaM tayaivaanupuurvyaa pramehaanimaan SaT kSiprataramabhinirvartayati// CS2.4.25/ teSaamapi tu khalu pittaguNavizeSeNaiva naamavizeSaa bhavanti; tadyathaa---kSaaramehazca, kaalamehazca, niilamehazca, lohitamehazca, maaJjiSThamehazca, haaridramehazceti// CS2.4.26/ te SaDbhireva kSaaraamlalavaNakaTukavisroSNaiH pittaguNaiH puurvavadyuktaa bhavanti// CS2.4.27/ sarva eva te yaapyaaH, saMsRSTadoSamedaHsthaanatvaadviruddhopakramatvaacceti// CS2.4.28/ tatra zlokaaH pittapramehavizeSavijJaanaarthaa bhavanti---// CS2.4.29/ gandhavarNarasasparzairyathaa kSaarastathaavidham/ pittakopaannaro muutraM kSaaramehii pramehati// CS2.4.30/ masiivarNamajasraM yo muutramuSNaM pramehati/ pittasya parikopeNa taM vidyaat kaalamehinam// CS2.4.31/ caaSapakSanibhaM muutramamlaM mehati yo naraH/ pittasya parikopeNa taM vidyaanniilamehinam// CS2.4.32/ visraM lavaNamuSNaM ca raktaM mehati yo naraH/ pittasya parikopeNa taM vidyaadraktamehinam// CS2.4.33/ maJjiSThodakasaMkaazaM bhRzaM visraM pramehati/ pittasya parikopaattaM vidyaanmaaJjiSThamehinam// CS2.4.34/ haridrodakasaGkaazaM kaTukaM yaH pramehati/ pittasya parikopaattaM vidyaaddhaaridramehinam// CS2.4.35/ ityete SaT pramehaaH pittaprakopanimittaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.4.36/ kaSaayakaTutiktaruukSalaghuziitavyavaayavyaayaamavamanavirecanaasthaapanazirovirecanaatiyogasaMdhaaraNaanazanaabhighaataatapodvegazokazoNitaatiSekajaagaraNaviSamazariiranyaasaanupasevamaanasya tathaavidhazariirasyaiva kSipraM vaataH prakopamaapadyate// CS2.4.37/ sa prakupitastathaavidhe zariire visarpan yadaa vasaamaadaaya muutravahaani srotaaMsi pratipadyate tadaa vasaamehamabhinirvartayati; yadaa punarmajjaanaM muutrabastaavaakarSati tadaa majjamehamabhinirvartayati; yadaa tu lasiikaaM muutraazaye+abhivahanmuutramanubandhaM cyotayati lasiikaatibagutvaadvikSepaNaacca vaayoH &khalvasyaatimuutrapravRttisaGgaM karoti, tadaa sa matta iva gajaH kSaratyajasraM muutramavegaM, taM hastimehinamaacakSate; aujaH punarmadhurasvabhaavaM, tad yadaa raukSyaadvaayuH kaSaayatvenaabhisaMsRjya muutraazaye+abhivahati tadaa madhumehaM karoti// CS2.4.38/ imaaMzcaturaH pramehaan vaatajaanasaadhyaanaacakSate bhiSajaH, mahaatyayikatvaadviruddhopakramatvaacceti// CS2.4.39/ teSaamapi puurvavadguNavizeSeNa naamavizeSaa bhavanti; tadyathaa---vasaamehazca, majjamehazca, hastimehazca, madhumehazceti// CS2.4.40/ tatra zlokaa vaatapramehavizeSavijJaanaarthaa bhavanti---// CS2.4.41/ vasaamizraM vasaabhaM vaa muhurmehati yo naraH/ vasaamehinamaahustamasaadhyaM vaatakopataH// CS2.4.42/ majjaanaM saha muutreNa muhurmehati yo naraH/ majjamehinamaahustamasaadhyaM vaatakopataH// CS2.4.43/ hastii matta ivaajasraM muutraM kSarati yo bhRzam/ hastimehinamaahustamasaadhyaM vaatakopataH// CS2.4.44/ kaSaayamadhuraM paaNDu ruukSaM mehati yo naraH/ vaatakopaadasaadhyaM taM pratiiyaanmadhumehinam// CS2.4.45/ ityete catvaaraH pramehaa vaataprakopanimittaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.4.46/ evaM tridoSaprakopanimittaa viMzatiH pramehaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.4.47/ trayastu khalu doSaaH prakupitaaH pramehaanabhinirvartayiSyanta imaani puurvaruupaaNi darzayanti; tadyathaa---jaTiliibhaavaM kezeSu, maadhuryamaasyasya, karapaadayoH suptataadaahau, mukhataalukaNThazoSaM, pipaasaam, aalasyaM, malaM kaaye, kaayacchidreSuupadehaM, paridaahaM suptataaM caaGgeSu, SaTpadapipiilikaabhizca zariiramuutraabhisaraNaM, muutre ca muutradoSaan, visraM zariiragandhaM, nidraaM, tandraa ca sarvakaalamiti// CS2.4.48/ upadravaastu khalu pramehiNaaM tRSNaatiisaarajvaradaahadaurbalyaarocakaavipaakaaH puutimaaMsapiDakaalajiividradhyaadayazca tatprasaGgaadbhavanti// CS2.4.49/ tatra saadhyaan pramehaan saMzodhanopazamanairyathaarhamupapaadayaMzcikitsediti// CS2.4.50/ bhavanti caatra--- gRdhnumabhyavahaaryeSu snaanacaGkramaNadviSam/ pramehaH kSipramabhyeti niiDadrumamivaaNDajaH// CS2.4.51/ mandotsaahamatisthuulamatisnigdhaM mahaazanam/ mRtyuH prameharuupeNa kSipramaadaaya gacchati// CS2.4.52/ yastvaahaaraM zariirasya dhaatusaamyakaraM naraH/ sevate vividhaazcaanyaazceSTaaH sa sukhamaznute// CS2.4.53/ tatra zlikaaH--- heturvyaadhivizeSaaNaaM pramehaaNaaM ca kaaraNam/ doSadhaatusamaayogo ruupaM vividhameva ca// CS2.4.54/ daza zleSmakRtaa yasmaat pramehaaH SaT ca pittajaaH/ yathaa ca vaayuzcaturaH pramehaan kurute balii// CS2.4.55/ saadhyaasaadhyavizeSaazca puurvaruupaaNyupadravaaH/ pramehaaNaaM nidaane+asmin kriyaasuutraM ca bhaaSitam// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane pramehavidhaanaM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ CS2.5.1/ athaataH kuSThanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.5.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.5.3/ sapta dravyaaNi kuSThaanaaM &prakRtirvikRtimaapannaani bhavanti/ tadyathaa---trayo doSaa vaatapittazleSmaaNaH prakopaNavikRtaaH, duuSyaazca &zariiradhaatavastvaGmaaMsazoNitalatiikaazcaturdhaa doSopaghaatavikRtaa iti/ etat saptaanaaM saptadhaatukamevaGgatamaajananaM kuSThaanaam, ataHprabhavaaNyabhinirvartamaanaani kevalaM zariiramupatapanti// CS2.5.4/ na ca kiJcidasti kuSThamekadoSaprakopanimittam, asti tu khalu samaanaprakRtiinaamapi kuSThaanaaM doSaaMzaaMzavikalpaanubandhasthaanavibhaagena vedanaavarNasaMsthaanaprabhaavanaamacikitsitavizeSaH/ sa saptavidho+aSTaadazavidho+aparisaMkhyeyavidho vaa bhavati/ doSaa hi vikalpanairvikalpyamaanaa vikalpayanti vikaaraan, anyatraasaadhyabhaavaat/ teSaaM vikalpavikaarasaMkhyaane+atiprasaGgamabhisamiikSya saptavidhameva kuSThavizeSamupakSyaamaH// CS2.5.5/ iha vaataadiSu triSu prakupiteSu tvagaadiiMzcaturaH praduuSayatsu vaate+ dhikatare kapaalakuSThamabhinirvartate, pitte tvaudumbaraM, zleSmaNi maNDalakuSThaM, vaatapittayorRSyajihvaM, pittazleSmaNoH puNDariikaM, zleSmamaarutayoH sidhmakuSThaM, sarvadoSaabhivRddhau kaakaNakamabhinirvartate; evameSa saptavidhaH kuSThavizeSo bhavati/ &sa caiSa bhuuyastaratamataH prakRtau vikalpyamaanaayaaM bhuuyasiiM vikaaravikalpasaMkhyaamaapadyate// CS2.5.6/ tatredaM sarvakuSThanidaanaM samaasenopadekSyaamaH---ziitoSNavyatyaasamanaanupuurvyopasevamaanasya tathaa saMtarpaNapatarpaNaabhyavahaaryavahaaryavyatyaasaM, madhuphaaNitamatsyalakucamuulakakaakamaaciiH satatamatimaatramajiirNe ca samaznataH, cilicimaM ca payasaa, haayanakayavakaciinakoddaalakakoraduuSapraayaaNi caannaani kSiiradadhitakrakolakulatthamaaSaatasiikusumbhasnehavanti, etairevaatimaatraM suhitasya ca vyavaayavyaayaamasaMtaapaanatyupasevamaanasya, bhayazramasaMtaapopahatasya ca sahasaa ziitodakamavatarataH, vidagdhaM caahaarajaatamanullikhya vidaahiinyabhyavaharataH, chardiM ca pratighnataH, snehaaMzcaaticarataH, trayo doSaaH yugapat prakopamaapadyante; tvagaadayazcatvaaraH zaithilyamaapadyante; teSu zithileSu doSaaH prakupitaaH sthaanamadhigamya saMtiSThamaanaastaaneva tvagaadiin duuSayantaH kuSThaanyabhinirvartayanti// CS2.5.7/ teSaamimaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---asvedanamatisvedanaM paaruSyamatizlakSNataa vaivarNyaM kaNDuurnistodaH suptataa paridaahaH pariharSo lomaharSaH kharatvamuuSmaayaNaM gauravaM zvayathuviirsarpaagamanamabhiikSNaM ca kaaye kaayacchidreSuupadehaH pakvadagdhadaSTabhagnakSatopaskhaliteSvatimaatraM vedanaa svalpaanaamapi ca vraNaanaaM duSTirasaMrohaNaM ceti// CS2.5.8,(1)/ tato+anantaraM kuSThaanyabhinirvartante, teSaamidaM vedanaavarNasaMsthaanaprabhaavanaamavizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---ruukSaaruNaparuSaaNi viSamavisRtaani kharaparyantaani &tanuunyudvRttabahistanuuni &suptavatsuptaani hRSitalomaacitaani nistodabahulaanyalpakaNDuudaahapuuyalasiikaanyaazugatisamutthaanaanyaazubhediini jantumanti kRSNaaruNakapaalavarNaani ca kapaalakuSThaaniiti vidyaat; CS2.5.8,(2)/ taamraaNi taamrakhararomaraajiibhiravanaddhaani bahalaani bahubahalapuuyaraktalasiikaani kaNDuukledakothadaahapaakavantyaazugatisamutthaanabhediini sasaMtaapakrimiiNi pakvodumbaraphalavarNaanyaudumbarakuSThaaniiti vidyaat; CS2.5.8,(3)/ snigdhaani guruuNyutsedhavanti &zlakSNasthirapiitaparyantaani zuklaraktaavabhaasaani zuklaromaraajiisantaanaani &bahubahalazuklapicchilasraaviiNi bahukledakaNDuukrimiiNi saktagatisamutthaanabhediini parimaNDalaani maNDalakuSThaani vidyaat; CS2.5.8,(4)/ paruSaaNyaruNavarNaani bahirantaHzyaavaani niilapiitataamraavabhaasaanyaazugatisamutthaanaanyalpakaNDuukledakrimiiNi daahabhedanistoda(paaka)bahulaani zuukopahatopamavedanaanyutsannamadhyaani tanuparyantaani karkazapiDakaacitaani diirghaparimaNDalaanyRSyajihvaakRtiini RSyajihvaaniiti vidyaat; CS2.5.8,(5)/ zuklaraktaavabhaasaani raktaparyantaani raktaraajiisiraasantataanyutsedhavanti bahubahalaraktapuuyalasiikaani kaNDuukrimidaahapaakavantyaazugatisamutthaanabhediini puNDariikapalaazasaMkaazaani puNDariikaaNiiti vidyaat; CS2.5.8,(6)/ &paruSaaruNaani viziirNabahistanuunyantaHsnigdhaani zuklaraktaavabhaasaani bahuunyalpavedanaanyalpakaNDuudaahapuuyalasiikaani laghusamutthaanaanyalpabhedakrimiiNyalaabupuSpasaGkaazaani sidhmakuSThaaniiti vidyaat; CS2.5.8/ kaakaNantikaavarNaanyaadau pazcaattu sarvakuSThaliGgasamanvitaani &paapiiyasaa sarvakuSThaliGgasaMbhavenaanekavarNaani kaakaNaaniiti vidyaat/ taanyasaadhyaani, saadhyaani punaritaraaNi// CS2.5.9/ tatra yadasaadhyaM tadasaadhyataaM naativartate, saadhyaM punaH kiMcit saadhyataamativartate kadaacidapacaaraat/ saadhyaani hi SaT kaakaNakavarjyaanyacikitsyamaanaanyapacaarato vaa doSairabhiSyandamaanaanyasaadhyataamupayaanti// CS2.5.10/ saadhyaanaamapi hyupekSyamaaNaanaaM tvaGmaaMsazoNitalasiikaakothakledasaMsvedajaaH krimayo+abhimuurcchanti; te bhakSayantastvagaadiin &doSaaH punarduuSayanta imaanupadravaan pRthak pRthagutpaadayanti---tatra vaataH zyaavaaruNavarNaM paruSataamapi ca raukSyazuulazoSatodavepathuharSasaGkocaayaasastambhasuptibhedabhaGgaan, pittaM daahasvedakledakothasraavapaakaraagaan, zleSmaa tvasya zvaityazaityakaNDuusthairyagauravotsedhopasnehopalepaan, krimayastu tvagaadiiMzcaturaH siraaH snaayuuzcaasthiinyapi &taruNaanyaadadate// CS2.5.11/ asyaaM caivaavasthaayaamupadravaaH kuSThinaM spRzanti; tadyathaa---prasravaNamaGgabhedaH patanaanyaGgaavayavaanaaM tRSNaajvaraatiisaaradaahadaurbalyaarocakaavipaakaazca, tathaavidhamasaadhyaM vidyaaditi// CS2.5.12/ bhavanti caatra--- saadhyo+ayamiti yaH puurvaM naro rogamupekSate/ sa kiMcitkaalamaasaadya mRta evaavabudhyate// CS2.5.13/ yastu praageva rogebhyo rogeSu taruNeSu vaa/ bheSajaM kurute samyak sa ciraM sukhamaznute// CS2.5.14/ yathaa hyalpena yatnena chidyate taruNastSaruH/ sa evaatipravRddhastu chidyate+atiprayatnataH// CS2.5.15/ evameva vikaaro+api taruNaH saadhyate sukham/ vivRddhaH saadhyate kRcchraadasaadhyo vaa+api jaayate// CS2.5.16/ tatra zlokaH--- saMkhyaa dravyaaNi doSaazca hetavaH puurvalakSaNam/ ruupaaNyupadravaazcoktaaH kuSThaanaaM kauSThike pRthak// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane kuSThanidaanaM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ CS2.6.1/ athaataH zoSanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.6.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.6.3/ iha khalu catvaari zoSasyaayatanaani bhavanti; tadyathaa---saahasaM saMdhaaraNaM kSayo viSamaazanamiti// CS2.6.4/ tatra saahasaM zoSasyaayatanamiti yaduktaM tadanuvyaakhyaasyaamaH---yadaa puruSo durbalo hi san balavataa saha vigRhNaati, atimahataa vaa dhanuSaa vyaayacchati, jalpati vaa+apyatimaatram, atimaatraM vaa bhaaramudvahati, apsu vaa plavate caatiduuram, &utsaadanapadaaghaatane vaa+atipragaaDhamaasevate, atiprakRSTaM vaa+adhvaanaM drutamabhipatati, abhihanyate vaa, anyadvaa kiMcidevaMvidhaM viSamamatimaatraM vaa vyaayaamajaatamaarabhate, tasyaatimaatreNa karmaNoraH kSaNyate/ tasyoraH kSatamupaplavate vaayuH/ sa tatraavasthitaH zleSmaaNamuraHstham-&upasaMgRhya pittaM ca duuSayan viharatyuurdhvamadhistiryak ca/ tasya yo+aMzaH zariirasandhiinaavizati tenaasya jRmbhaa+aGgamardo jvarazcopajaayate, yastvaamaazayamabhyupaiti tena rogaa bhavanti urasyaa &arocakazca, yaH kaNThamabhiprapadyate kaNThastenoddhvaMsyate svarazcaavasiidati, yaH praaNavahaani srotaaMsyanveti tena zvaasaH pratizyaayazca jaayate, yaH zirasyavatiSThate zirastenopahanyate; tataH kSaNanaaccaivoraso viSamagatitvaacca vaayoH kaNThasya coddhvaMsanaat kaasaH satatamasya saMjaayate, sa kaasaprasaGgaadurasi kSate zoNitaM SThiivati, zoNitaagamanaaccaasya daurbalyamupajaayate; evamete saahasaprabhavaaH saahasikamupadravaaH spRzanti/ tataH sa upazoSaNairetairupadravairupadrutaH zanaiH zanairupazuSyati/ tasmaat puruSo matimaan balamaatmanaH samiikSya tadanuruupaaNi karmaaNyaarabheta kartuM; balasamaadhaanaM hi zariiraM, zariiramuulazca puruSa iti// CS2.6.5/ bhavati caatra--- saahasaM varjayet karma rakSaJjiivitamaatmanaH/ jiivan hi puruSastviSTaM karmaNaH phalamaznute// CS2.6.6/ saMdhaaraNaM zoSasyaayatanamiti yaduktaM tadanuvyaakhyaasyaamaH---yadaa puruSo raajasamiipe bhartuH samiipe vaa gurorvaa paadamuule dyuutasabhamanyaM vaa sataaM samaajaM striimadhyaM vaa samanupravizya yaanairvaa+apyuccaavacair-&abhiyaan bhayaat prasaGgaaddhriimattvaaddhRNitvaadvaa niruNaddhyaagataan vaatamuutrapuriiSavegaan &tadaa tasya saMdhaaraNaadvaayuH prakopamaapadyate, sa prakupitaH pittazleSmaaNau samudiiryordhvamadhastiryak ca viharati; tatazcaaMzavizeSeNa puurvavacchariiraavayavavizeSaM pravizya zuulamupajanayati, bhinatti puriiSamucchoSayati vaa, paarzve caatirujati, aMsaavavamRdgaati, kaNThamurazcaavadhamati, zirazcopahanti, kaasaM zvaasaM jvaraM svarabhedaM pratizyaayaM copajanayati; tataH sa upazoSazairetairupadravairupadrutaH zanaiH zanairupazuSyati/ tasmaat puruSo matimaanaatmanaH zaariireSveva yogakSemakareSu prayateta vizeSeNa; zariiraM hyasya muulaM, zariiramuulazca puruSo bhavati// CS2.6.7/ bhavati caatra--- sarvamanyat parityajya zariiramanupaalayet/ tadabhaave hi bhaavaanaaM sarvaabhaavaH zariiriNaam// CS2.6.(1)/ kSayaH zoSasyaayatanamiti yaduktaM tadanuvyaakhyaasyaamaH---yadaa puruSo+atimaatraM zokacintaaparigatahRdayo bhavati, iirSyotkaNThaabhayakrodhaadibhirvaa samaavizyate, kRzo vaa san ruukSaannapaanasevii bhavati, durblaprakRtiranaahaaro+alpaahaaro vaa bhavati, tadaa tasya hRdayasthaayii rasaH kSayamupaiti; sa tasyopakSayaacchoSaM praapnoti, apratiikaaraaccaanubadhyate yakSmaNaa yathopadekSyamaaNaruupeNa; CS2.6.8/ yadaa vaa puruSo+atiharSaadatiprasaktabhaavaH striiSvatiprasaGgamaarabhate, tasyaatimaatraprasaGgaadretaH kSayameti/ kSayamapi copagacchati retasi yadi manaH striibhyo naivaasya nivartate, tasya caatipraNiitasaGkalpasya maithunamaapadyamaanasya na zukraM pravartate+atimaatropakSiiNaretastvaat, tathaa+asya vaayurvyaayacchamaanazariirasyaiva dhamaniiranupravizya zoNitavaahiniistaabhyaH zoNitaM pracyaavayati, tacchukrakSayaadasya punaH zukramaargeNa zoNitaM pravartate vaataanusRtaliGgam/ athaasya zukrakSayaacchoNitapravartanaacca sandhayaH zithiliibhavanti, raukSyamupajaayate, bhuuyaH zariiraM &daurbalyamaavizati, vaayuH prakopamaapadyate; sa prakupito &vazikaM zariiramanusarpannudiirya zleSmapitte parizoSayati maaMsazoNite, pracyaavayati zleSmapitte, saMrujati paarzve, &avamRdgaatyaMsau, kaNThamuddhvaMsati, ziraH zleSmaaNamupatklezya pratipuurayati zleSmaNaa, sandhiiMzca prapiiDayan karotyaGgamardamarocakaavipaakau ca, pittazleSmotklezaat pratilomagatvaacca vaayurjvaraM kaasaM zvaasaM svarabhedaM pratizyaayaM copajanayati; sa kaasaprasaGgaadurasi kSate zoNitaM SThiivati, zoNitagamanaaccaasya daurbalyamupajaayate, tataH sa upazoSaNairetairupadravairupadrutaH zanaiH zanairupazuSyati/ tasmaat puruSo matimaanaatmanaH zariiramanurakSaJchukramanurakSet/ paraa hyeSaa phalanirvRttiraahaarasyeti// CS2.6.9/ bhavati caatra--- zaahaarasya paraM dhaama zukraM tadrakSyamaatmanaH/ &kSayo hyasya bahuun rogaanmaraNaM vaa niyacchati// CS2.6.10/ viSamaazanaM zoSasyaayatanamiti yaduktaM, tadanuvyaakhyaasyaamaH---yadaa puruSaH paanaazanabhakSyalehyopayogaan prakRtikaraNasaMyogaraazidezakaalopayogasaMsthopazayaviSamaanaasevate, tadaa tasya tebhyo vaatapittazleSmaaNo vaiSamyamaapadyante; te viSamaaH zariiramanusRtya yadaa &srotasaamayanamukhaani prativaaryaavatiSThante tadaa janturyadyadaahaarajaatamaaharati tattadasya muutrapuriiSamevopajaayate bhuuyiSThaM naanyastathaa zariiradhaatuH; sa puriiSopaSTambhaadvartayati, tasmaacchuSyato vizeSaNa puriiSamanurakSyaM tathaa+anyeSaamatikRzadurbalaanaaM; tasyaanaapyaayamaanasya viSamaazanopacitaa doSaaH pRthak pRthagupadravaiyuJjanto bhuuyaH zariiramupazoSayanti/ tatra vaataH zuulamaGgamardaM kaNThoddhvaMsanaM paarzvasaMrujanamaMsaavamardaM svarabhedaM pratizyaayaM copajanayati; pittaM jvaramatiisaaramantardaahaM ca; zleSmaa tu pratizyaayaM ziraso gurutvamarocakaM kaasaM ca, sa kaasaprasaGgaadurasi kSate zoNitaM niSThiivati, zoNitagamanaaccaasya daurbalyamupajaayate/ evamete viSamaazanopacitaastrayo doSaa raajayakSmaaNamabhivirvartayanti/ sa tairupazoSaNairupadravairupadrutaH zanaiH zanaiH zuSyati/ tasmaat puruSo matimaam prakRtikaraNasaMyogaraazidezakaalopayogasaMsthopazayaadaviSamamaahaaramaaharet// CS2.6.11/ bhavati caatra--- hitaazii syaanmitaazii syaatkaalabhojii jitendriyaH/ pazyan rogaan bahuun kaSTaan buddhimaan viSamaazanaat// CS2.6.12/ etaizcaturbhiH zoSasyaayatanairupasevitairvaatapittazleSmaaNaH prakopamaapadyate/ te prakupitaa naanaavidhairupadravaiH zariiramupazoSayanti/ taM sarvarogaaNaaM kaSTatamatvaadraajayakSmaaNamaacakSate bhiSajaH; yasmaadvaa puurvamaasiidbhagavataH somasyoDuraajasya tasmaadraajayakSmeti// CS2.6.13/ tasyemaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---pratizyaayaH, kSavathurabhiikSNaM, zleSmaprasekaH, mukhamaadhuryam, anannaabhilaaSaH, annakaale caayaasaH, doSadarzanamadoSeSvalpadoSeSu vaa bhaaveSu paatrodakaannasuupaapuupopadaMzaparivezakeSu, bhuktavatazcaasya hRllaasaH, tathollekhanamapyaahaarasyaantaraantaraa, mukhasya paadayozca &zophaH, paaNyozcaavekSaNamatyartham, akSNoH zvetaavabhaasataa caatimaatraM, baahvozca pramaaNajijJaasaa, striikaamataa, nirghRNitvaM, biibhatsadarzanataa caasya kaaye, svapne caabhiikSNaM darzanamanudakaanaamudakasthaanaanaaM zuunyaanaaM ca graamanagaranigamajanapadaanaaM zuSkadagdhabhagnaanaaM ca vanaanaaM kRkalaasamayuuravaanarazukasarpakaakoluukaadibhiH saMsparzanamadhirohaNaM yaanaM vaa &zvoSTrakharavaraahaiH kezaasthibhasmatuSaaGgaararaaziinaaM caadhirohaNamiti (&zoSapuurvaruupaaNi bhavanti)// CS2.6.14/ ata uurdhvamekaadazaruupaaNi tasya bhavanti; tadyathaa---zirasaH paripuurNatvaM, kaasaH, zvaasaH, svarabhedaH, zleSmaNazchardanaM, zoNitaSThiivanaM, paarzvasaMrojanam, aMsaavamardaH, jvaraH, atiisaaraH, arocakazceti// CS2.6.15/ &tatraaparikSiiNabalamaaMsazoNito balavaanajaataariSTaH sarvairapi zoSaliGgairupadrutaH saadhyo jJeyaH/ balavaanupacito hi sahatvaadvyaadhyauSadhabalasya kaamaM subahuliGgo+apyalpaliGga eva mantavyaH// CS2.6.16/ durbalaM tvatikSiiNabalamaaMsazoNitamalpaliGgamajaataariSTamapi bahuliGgaM jaataariSTaM ca vidyaat, asahatvaahvyaadhyauSadhabalasya; taM parivarjayet, kSaNenaiva hi praadurbhavantyariSTaani, animittazcaariSTapraadurbhaava iti// CS2.6.17/ tatra zlokaH--- samutthaanaM ca liGgaM ca yaH zoSasyaavabudhyate/ puurvaruupaM ca tattvena sa raajJaH kartumarhati// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane zoSanidaanaM naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ CS2.7.1/ athaata unmaadanidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.7.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.7.3/ iha khalu paJconmaadaa bhavanti; tadyathaa---vaatapittakaphasannipaataagantunimittaaH// CS2.7.4/ tatra doSanimittaazcatvaaraH puruSaaNaamevaMvidhaanaaM kSipramabhinirvartante; tadyathaa---bhiiruuNaamupakliSTasattvaanaamutsannadoSaaNaaM samalavikRtopahitaanyanucitaanyaahaarajaataani vaiSamyayuktenopayogavidhinopayuJjaanaanaaM tantraprayogamapi viSamamaacarataamanyaazca zariiraceSTaa viSamaaH samaacarataamatyupakSiiNadehaanaaM &vyaadhivegasamudbhramitaanaamupahatamanasaaM vaa kaamakrodhalobhaharSabhayamohaayaasazokacintodvegaadibhirbhuuyo+abhighaataabhyaahataanaaM vaa manasyupahate buddhau ca &pracalitaayaamaabhyudiirNaa doSaaH prakupitaa hRdayamupasRtya manovahaani srotaaMsyaavRtya janayantyunmaadam// CS2.7.5/ unmaadaM punarmanobuddhisaMjJaajJaanasmRtibhaktiziila-&ceSTaacaaravibhramaM vidyaat// CS2.7.6/ tasyemaani puurvaruupaaNi; tadyathaa---zirasaH zuunyataa, cakSuSoraakulataa, svanaH karNayoH, ucchvaasasyaadhikyam, aasyasaMsravaNam, anannaabhilaaSaarocakaavipaakaaH, hRdgrahaH, dhyaanaayaasasaMmohodvegaazcaasthaane, satataM lomaharSaH, jvarazcaabhiikSNaM, unmattacittatvam, &udarditvam, arditaakRtikaraNaM ca vyaadheH, svapne caabhiikSNaM darzanaM bhraantacalitaanavasthitaanaaM ruupaaNaamaprazastaanaaM ca tilapiiDakacakraadhirohaNaM vaatakuNDalikaabhizconmathanaM nimajjanaM ca kaluSaaNaamambhasaamaavarte &cakSuSozcaapasarpaNamiti (doSanimittaanaamunmaadaanaaM puurvaruupaaNi bhavanti)// CS2.7.7,(1)/ tato+anantaramevamunmaadaabhinirvRttireva/ tatredamunmaadavizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---parisaraNamajasram, akSibhru&vauSThaasahanvagrahastapaadaaGgavikSepaNamakasmaat, satatamaniyataanaaM ca giraamutsargaH, phenaagamanamaasyaat, abhiikSNaM smitahasitanRtyagiitavaaditrasaMprayogaazcaasthaane, viiNaavaMzazaGkhazamyaataalazabdaanukaraNamasaamnaa, yaanamayaanaiH, alaGkaraNamanalaGkaarikairdravyaiH, lobhazcaabhyavahaaryeSvalabdheSu, &labdheSu caavamaanastiivramaatsaryaM ca, kaarzyaM, paaruSyam, utpiNDitaaruNaakSataa, vaatopazayaviparyaasaadanupazayataa ca; iti vaatonmaadaliGgaani bhavanti; CS2.7.7,(2)/ amarSaH, krodhaH, saMrambhazcaasthaane, zastraloSTrakazaakaaSThamuSTibhirabhihananaM sveSaaM pareSaaM vaa, abhidravaNaM, pracchaayaziitodakaannaabhilaaSaH, saMtaapazcaativelaM, taamraharitahaaridrasaMrabdhaakSataa, pittopazayaviparyaasaadanupazayataa ca; iti pittonmaadaliGgaani bhavanti; CS2.7.7,(3)/ sthaanamekadeze, tuuSNiiMbhaavaH, alpazazcaGkramaNaM, laalaaziGghaaNakasravaNam, anannaabhilaaSaH, rahaskaamataa, biibhatsatvaM, zaucadveSaH, svapnanityataa, zvayathuraanane, zuklastimitamalopadigdhaakSatvaM, zleSmopazayaviparyaasaadanupazayataa ca; iti zleSonmaadaliGgaani bhavanti; CS2.7.7/ tridoSaliGgasannipaate tu saannipaatikaM vidyaat; tamasaadhyamaacakSate kuzalaaH// CS2.7.8/ saadhyaanaaM tu trayaaNaaM saadhanaani---snehasvedavamanavirecanaasthaapanaanuvaasanopazamananastaHkarmadhuumadhuupanaaJjanaavapiiDapradhamanaabhyaGgapradehapariSekaanulepanavadhabandhanaavarodhanavitraasanavismaapanavismaaraNaapatarpaNaTsiraavyadhanaani, bhojanavidhaanaM ca yathaasvaM yuktyaa, yaccaanyadapi kiMcinnidaanavipariitamauSadhaM kaaryaM tadapi syaaditi// CS2.7.9/ bhavati caatra--- unmaadaan doSajaan saadhyaan saadhayedbhiSaguttamaH/ anena vidhiyuktena karmaNaa yat prakiirtitam// CS2.7.10/ yastu doSanimittebhyaH samutthaanapuurvaruupaliGgavedanopazayavizeSasamanvito bhavatyunmaadastamaagantukamaacakSate/ kecit punaH puurvakRtaM karmaaprazastamicchanti tasya nimittam/ &tasya ca hetuH prajJaaparaadha eveti bhagavaan punarvasuraatreyaH/ prajJaaparaadhaaddhyayaM devarSitRgandharvayakSaraakSasapizaacaguruvRddhasiddhaacaaryapuujyaanavamatyaahitaanyaacarati, anyadvaa kiMcidevaMvidhaM karmaaprazastamaarabhate; tamaatmanaa hatamupaghnanto devaadayaH kurvantyunmattam// CS2.7.11/ tatra devaadiprakopanimittenaagantukonmaadena puraskRtasyemaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---devagobraahmaNatapasvinaaM hiMsaarucitvaM, kopanatvaM, nRzaMsaabhipraayataa, aratiH, ojovarNacchaayaabalavapuSaamupataptiH, svapne ca devaadibhirabhibhartsanaM pravartanaM ceti; tato+anantaramunmaadaabhinirvRttiH// CS2.7.12/ tatraayamunmaadakaraaNaaM bhuutaanaamunmaadayiSyataamaarambhavizeSo bhavati; tadyathaa---avalokayanto devaa janayantyunmaadaM, guruvRddhasiddhamaharSayo+abhizapantaH, pitaro &darzayantaH, spRzanto gandharvaaH, samaavizanto yakSaaH, raakSasaastvaatmagandhamaaghraapayantaH, pizaacaaH punaraaruhya vaahayantaH// CS2.7.13/ tasyemaani ruupaaNi bhavanti; tadyathaa---&atyaatmabalaviiryapauruSaparaakramagrahaNadhaaraNasmaraNajJaanavacanavijJaanaani, aniyatazconmaadakaalaH// CS2.7.14/ unmaadayiSyataamapi khalu devarSipitRgandharvayakSaraakSasapizaacaanaaM guruvRddhasiddhaanaaM vaa eSvantareSvabhigamaniiyaaH puruSaa bhavanti; tadyathaa---paapasya karmaNaH samaarambhe, puurvakRtasya vaa karmaNaH pariNaamakaale, ekasya vaa zuunyagRhavaase catuSpathaadhiSThaane vaa, sandhyaavelaayaamaprayatabhaave vaa parvasandhiSu vaa mithuniibhaave, rajasvalaabhigamane vaa, viguNe vaa+adhyayanabalimaGgalahomaprayoge, niyamavratabrahmacaryabhaGge vaa, mahaahave vaa, dezakulapuravinaaze vaa, mahaagrahopagamane vaa, striyaa vaa prajananakaale, vividhabhuutaazubhaazucisparzane vaa, vamanavirecanarudhirasraave, azuceraprayatasya vaa caityadevaayatanaabhigamane vaa, maaMsamadhutilaguDamadyocchiSTe vaa, digvaasasi vaa, nizi nagaranigamacatuSpathopavanazmazaanaaghaatanaabhigamane vaa, dvijagurusurayatipuujyaabhidharSaNe vaa, dharmaakhyaanavyatikrame vaa, anyasya vaa karmaNo+aprazastasyaarambhe, ityabhighaatakaalaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.7.15/ trividhaM tu khaluunmaadakaraaNaaM bhuutaanaamunmaadane prayojanaM bhavati; tadyathaa---hiMsaa, ratiH, abhyarcanaM ceti/ teSaaM taM prayojanavizeSamunmattaacaaravizeSalakSaNairvidyaat/ tatra hiMsaarthinonmaadyamaano+agniM pravizati, apsu nimajjati, sthalaacchvabhre vaa patati, zastrakazaakaaSThaloSTamuSTibhirhantyaatmaanam, anyacca praaNavadhaarthamaarabhate kiJcit, tamasaadhyaM vidyaat; saadhyau punardvaavitarau// CS2.7.16/ tayoH saadhanaani---mantrauSadhimaNimaGgalabalyupahaarahomaniyamavratapraayazcittopavaasasvastyayanapraNipaatagamanaadiini// CS2.7.17/ evamete paJconmaadaa vyaakhyaataa bhavanti// CS2.7.18/ te tu khalu nujaagantuvizeSeNa saadhyaasaadhyavizeSeNa ca pravibhajyamaanaaH paJca santo dvaaveva bhavataH/ tau ca parasparamanubadhniitaH kadaacidyathoktahetusaMsargaat/ tayoH saMsRSTameva puurvaruupaM bhavati, saMsRSTameva ca liGgam/ tatraasaadhyasaMyogaM saadhyaasaadhyasaMyogaM caasaadhyaM vidyaat, saadhyaM tu saadhyasaMyogam/ tasya saadhanaM saadhanasaMyogameva vidyaaditi// CS2.7.19/ bhavanti caatra--- naiva devaa na gandharvaa na pizaacaa na raakSasaaH/ na caanye svayamakliSTamupakliznanti maanavam// CS2.7.20/ ye tvenamanuvartante klizyamaanaM svakarmaNaa/ na sa taddhetukaH &klezo na hyasti kRtakRtyataa// CS2.7.21/ prajJaaparaadhaat saMbhuute vyaadhau karmaja aatmanaH/ naabhizaMsedbudho devaanna pitYnnaapi raakSasaan// CS2.7.22/ aatmaanameva manyeta kartaaraM sukhaduHkhayoH/ tasmaacchreyaskaraM maargaM pratipadyeta no traset// CS2.7.23/ devaadiinaamapacitirhitaanaaM copasevanam/ te &ca tebhyo virodhazca sarvamaayattamaatmani// CS2.7.24/ tatra zlokaH--- saMkhyaa nimittaM praagruupaM lakSaNaM saadhyataa na ca/ unmaadaanaaM nidaane+asmin kriyaasuutraM ca bhaaSitam// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane unmaadanidaanaM naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ CS2.8.1/ athaato+apasmaaranidaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS2.8.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS2.8.3/ iha khalu catvaaro+apasmaaraa bhavanti vaatapittakaphasannipaatanimittaaH// CS2.8.4/ ta evaMvidhaanaaM praaNabhRtaaM kSipramabhinirvartante; tadyataa---rajastamobhyaamupahatacetasaamudbhraantaviSamabahudoSaaNaaM samalavikRtopahitaanyazuciinyabhyavahaarajaataani vaiSamyayuktenopayogavidhinopayuJjaanaanaaM tantraprayogamapi ca viSamamaacarataamanyaazca zariiraceSTaa viSamaaH samaacarataam-&atyupakSayaadvaa doSaaH prakupitaarajastamobhyaamupahatacetasaamantaraatmanaH zreSThatamamaayatanaM &hRdayamupasRtyopari tiSThante, tathendriyaayatanaani ca/ tatra caavasthitaaH santo yadaa hRdayamindriyaayatanaani ceritaaH kaamakrodhabhayalobhamohaharSazokacintodvegaadibhiH sahasaa+abhipuurayanti, tadaa janturapasmarati// CS2.8.5/ apasmaaraM punaH smRtibuddhisattvasaMplavaadbiibhatsaceSTamaavasthikaM tamaHpravezamaacakSate// CS2.8.6/ tasyemaani puurvaruupaaNi bhavanti; tadyathaa---bhruuvyudaasaH satatamakSNorvaikRtamazabdazravaNaM laalaasiGghaaNaprasravaNamanannaabhilaSaNamarocakaavipaakau hRdayagrahaH kukSeraaTopo daurbalyamasthibhedo+aGgamardo mohastamaso darzanaM muurcchaa bhramazcaabhiikSNaM svapne ca madanartanavyadhanavyathanavepanapatanaadiiniiti// CS2.8.7/ tato+anantaramapasmaaraabhinirvRttireva// CS2.8.8,(1)/ tatredamapasmaaravizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---abhiikSNamapasmarantaM, &kSaNena saMjJaaM pratilabhamaanam, utpiNDitaakSam, asaamnaa vilapantam, udvamantaM phenam, atiivaadhmaatagriivam, aaviddhaziraskaM, viSamavinataaGgulim, anavasthitapaaNipaadam, aruNaparuSazyaavanakhanayanavadanatvacam, anavasthitacapalaparuSaruukSaruupadarzinaM, vaatalaanupazayaM, vipariitopazayaM ca &vaatenaapasmarantaM vidyaat// CS2.8.8,(2)/ abhiikSNamapasmarantaM, &kSaNena saMjJaaM pratilabhamaanam, avakuujantam, aasphaalayantaM bhuumiM, haritahaaridrataamranakhanayanavadanatvacaM, rudhirokSitograbhairavaadiiptaruSitaruupadarzinaM, pittalaanupazayaM, vipariitopazayaM ca pittenaapasmarantaM vidyaat// CS2.8.8,(3)/ ciraadapasmarantaM, ciraacca saMjJaaM pratilabhamaanaM, patantam, anativikRtaceSTaM, laalaamudvamantaM, zuklanakhanayanavadanatvacaM, zuklagurusnigdharuupadarzinaM, zleSmalaanupazayaM, vipariitopazayaM ca zleSmaNaa+apasmarantaM vidyaat// CS2.8.8,(4)/ samavetasarvaliGgamapasmaaraM saannipaatikaM vidyaat, tamasaadhyamaacakSate//CS2.8.8/ iti catvaaro+apasmaaraa vyaakhyaataaH// CS2.8.9/ teSaamaaganturanubandho bhavatyeva kadaacit, tamuttarakaalabhupadekSyaamaH/tasya vizeSavijJaanaM yathoktaliGgairliGgaadhikyamadoSaliGgaanuruupaM ca kiJcit// CS2.8.10/ hitaanyapasmaaribhyastiikSNaani saMzodhanaanyupazamanaani ca yathaasvaM, mantraadiini caagantusaMyoge// CS2.8.11/ tasmin hi dakSaadhvaradhvaMse dehinaaM naanaadikSu vidravataamabhidraRvaNataraNadhaavanaplavanalaGghanaadyairdehavikSobhaNaiH puraa gulmotpattirabhuut, haviSpraazaat pramehakuSThaanaaM, bhayatraasazokairunmaadaanaaM, vividhabhuutaazucisaMsparzaadapasmaaraaNaaM, jvarastu khalu &mahezvaralalaaTaprabhavaH, tatsaMtaapaadraktapittam, ativyavaayaat punarnakSatraraajasya raajayakSmeti// CS2.8.12/ bhavanti caatra--- apasmaaro hi vaatena pittena ca kaphena ca/ caturthaH sannipaatena pratyaakhyeyastathaavidhaH// CS2.8.13/ saadhyaaMstu bhiSajaH praajJaaH saadhyanti samaahitaaH/ tiikSNaiH saMzodhanaizcaiva yathaasvaM zamanairapi// CS2.8.14/ yadaa doSanimittasya bhavatyaaganturanvayaH/ tadaa saadhaaraNaM karma pravadanti bhiSagvidaH// CS2.8.15/ sarvarogavizeSajJaH sarvauSadhavizaaradaH/ bhiSak sarvaamayaan hanti na ca mohaM &nigacchati// CS2.8.16/ ityetadakhilenoktaM nidaanasthaanamuttamam/ nidaanaarthakaro rogo rogasyaapyupalabhyate// CS2.8.17/ tadyathaa---jvarasaMtaapaadraktapittamudiiryate/ raktapittaajjvarastaabhyaaM &zoSazcaapyupajaayate// CS2.8.18/ pliihaabhivRddhyaa jaTharaM jaTharaacchotha eva ca/ arzobhyo jaTharaM duHkhaM gulmazcaapyupajaayate// CS2.8.19/ pratizyaayaadbhavet kaasaH kaasaat saMjaayate kSayaH/ kSayo rogasya hetutve zoSasyaapyupalabhyate// CS2.8.20/ te puurvaM kevalaa rogaaH pazcaaddhetvarthakaariNaM/ ubhayaarthakaraa &dRSTaastathaivaikaarthakaariNaH// CS2.8.21/ kazciddhi rogo rogasya heturbhuutvaa prazaamyati/ na prazaamyati caapyanyo &hetvarthaM kurute+api ca// CS2.8.22/ evaM kRcchratamaa nYNaaM dRzyante vyaadhisaGkaraaH/ prayogaaparizuddhatvaattathaa caanyonyasaMbhavaat// CS2.8.23/ prayogaH zamayedvyaadhiM yo+ayamanyamudiirayet/ naasau vizuddhaH, zuddhastu zamayedyo na kopayet// CS2.8.24/ eko heturanekasya tathaikasyaika eva hi/ vyaadherekasya caaneko bahuunaaM bahavo+api ca// CS2.8.25/ jvarabhramapralaapaadyaa dRzyante ruukSahetujaaH/ ruukSeNaikena caapyeko jvara evopajaayate// CS2.8.26/ hetubhirbahubhizcaiko jvaro ruukSaadibhirbhavet/ ruukSaadibhirjvaraadyaazca vyaadhayaH saMbhavanti hi// CS2.8.27/ liGgaM caikamanekasya &tathaivaikasya lakSyate/ bahuunyekasya ca vyaadherbahuunaaM &syurbahuuni ca// CS2.8.28/ viSamaarambhamuulaanaaM liGgamekaM jvaro mataH/ jvarasyaikasya caapyekaH saMtaapo liGgamucyate// CS2.8.29/ viSamaarambhamuulaizca jvara eko nirucyate/ liGgairetairjvarazvaasahikkaadyaaH santi caamayaaH// CS2.8.30/ ekaa zaantiranekasya &tathaivaikasya lakSyate/ vyaadherekasya caanekaa bahuunaaM bahvya eva ca// CS2.8.31/ zaantiraamaazayotthaanaaM vyaadhiinaaM laGghanakriyaa/ jvarasyaikasya caapyekaa zaantirlaGghanamucyate// CS2.8.32/ tathaa laghvazanaadyaazca jvarasyaikasya zaantayaH/ etaazcaiva jvarazvaasahikkaadiinaaM prazaantayaH// CS2.8.33/ sukhasaadhyaH sukhopaayaH kaalenaalpena saadhyate/ saadhyate kRcchrasaadhyastu yatnena mahataa ciraat// CS2.8.34/ yaati naazeSataaM vyaadhirasaadhyo yaapyasaMjJiitaH/ paro+asaadhyaH kriyaaH sarvaaH pratyaakhyeyo+ativartate// CS2.8.35/ naasaadhyaH saadhyataaM yaati saadhyo yaati tvasaadhyataam/ paadaapacaaraaddaivaadvaa yaanti bhaavaantaraM gadaaH// CS2.8.36/ vRddhisthaanakSayaavasthaaM &rogaaNaamupalakSayet/ susuukSmaamapi ca praajJo dehaagnibalacetasaam// CS2.8.37/ vyaadhyavasthaavizeSaan hi jJaatvaa jJaatvaa vicakSaNaH/ tasyaaM tasyaamavasthaayaaM &catuHzreyaH prapadyate// CS2.8.38/ praayastiryaggataa doSaaH klezayantyaaturaaMzciram/ &teSu na tvarayaa kuryaaddehaagnibalavit kriyaam// CS2.8.39/ prayogaiH kSapayedvaa taan sukhaM vaa koSThamaanayet/ jJaatvaa koSThaprapannaaMstaan &yathaasannaM haredbudhaH// CS2.8.40/ jJaanaarthaM yaani coktaani vyaadhiliGgaani saMgrahe/ vyaadhayaste tadaatve tu liGgaaniiSTaani naamayaaH// CS2.8.41/ vikaaraH prakRtizcaiva dvayaM sarvaM samaasataH/ taddhetuvazagaM hetorabhaavaannaanuvartate// CS2.8.42/ tatra zlokaaH--- hetavaH puurvaruupaaNi ruupaaNyupazayastathaa/ saMpraaptiH puurvamutpattiH suutramaatraM cikitsitaat// CS2.8.43/ jvaraadiinaaM vikaaraaNaamaSTaanaaM saadhyataa na ca/ pRthagekaikazazcoktaa hetuliGgopazaantayaH// CS2.8.44/ hetuparyaayanaamaani vyaadhiinaaM lakSaNasya ca/ nidaanasthaanametaavat saMgraheNopadizyate// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte nidaanasthaane apasmaaranidaanaM naamaaSTamo+adhyaayaH/ nidaanasthaanaM samaaptam/ CarakasaMhitaa vimaanasthaanam/ prathamo+adhyaayaH/ CS3.1.1/ athaato rasavimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.1.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.1.3/ iha khalu vyaadhiinaaM nimittapuurvaruuparuupopazayasaMkhyaapraadhaanyavidhivikalpabalakaalavizeSaananupravizyaanantaraM& &doSabheSajadezakaalabalazariirasaaraahaarasaatmyasattvaprakRtivayasaaM maanamabahitamanasaa yathaavajjJeyaM bhavati bhiSajaa, &doSaadimaanajJaanaayattatvaat kriyaayaaH/ na hyamaanajJo &doSaadiinaaM bhiSag vyaadhinigrahasamartho bhavati/ tasmaaddoSaadimaanajJaanaarthaM& vimaanasthaanamupadekSyaamo+agniveza// CS3.1.4/ tatraadau rasadravyadoSavikaaraprabhaavaan vakSyaamaH/ rasaastaavat SaT --- madhuraamlalavaNakaTutiktakaSaayaaH/ te samyagupayujyamaanaaH zariiraM yaapayanti, mithyopayujyamaanaastu khalu doSaprakopaayopakalpante// CS3.1.5/ doSaaH punastrayo vaatapittazleSmaaNaH/ te prakRtibhuutaaH zariiropakaarakaa& bhavanti, vikRtimaapannaastu khalu naanaavidhairvikaaraiH zariiramupataapayanti// CS3.1.6/ tatra doSamekaikaM trayastrayo rasaa janayanti, trayastrayazcopazamayanti/ tadyathaa --- kaTutiktakaSaayaa vaataM janayanti, madhuraamlalavaNaastvenaM zamayanti; kaTvamlalavaNaaH pittaM janayanti, madhuratiktakaSaayaastvenacchamayanti; madhuraamlalavaNaaH zleSmaaNaM janayanti, kaTutiktakaSaayaastvenaM zamayanti// CS3.1.7/ rasadoSasannipaate tu ye rasaa yairdoSaiH samaanaguNaaH samaanaguNabhuuyiSThaa vaa bhavanti te taanabhivardhayanti, vipariitaguNaa vipariitaguNabhuuyiSThaa vaa zamayantyabhyasyamaanaa iti/ etadvyavasthaahetoH SaTtvamupadizyate rasaanaaM paraspareNaasaMsRSTaanaaM, tritvaM ca doSaaNaam// CS3.1.8/ saMsargavikalpavistaro hyeSaamaparisaMkhyeyo bhavati, vikalpabhedaaparisaMkhyeyatvaat// CS3.1.9/ tatra khalvanekaraseSu& dravyeSvanekadoSaatmakeSu ca vikaareSu rasadoSaprabhaavamekaikazyenaabhisamiikSya tato dravyavikaarayoH prabhaavatattvaM vyavasyet// CS3.1.10/ na tvevaM khalu sarvatra/ na hi vikRtiviSamasamavetaanaaM naanaatmakaanaaM paraspareNa &copahataanaamanyaizca vikalpanairvikalpitaanaamavayavaprabhaavaanumaanenaiva samudaayaprabhaavatattvamadhyavasaatuM zakyam// CS3.1.11/ tathaayukte hi samudaye samudaayaprabhaavatattvamevamevopalabhya tato dravyavikaaraprabhaavatattvaM vyavasyet// CS3.1.12/ tasmaadrasaprabhaavatazca dravyaprabhaavatazca doSaprabhaavatazca vikaaraprabhaavatazca tattvamupadekSyaamaH// CS3.1.13/ tatraiSa rasaprabhaava upadiSTo bhavati/ dravyaprabhaavaM punarupadekSyaamaH/ tailasarpirmadhuuni vaatapittazleSmaprazamanaarthaani& dravyaaNi bhavanti// CS3.1.14/ tatra tailaM snehauSNyagauravopapannatvaadvaataM jayati& satatamabhyasyamaanaM; vaato hi raukSyazaityalaaghavopapanno viruddhaguNo bhavati, viruddhaguNasannipaate hi bhuuyasaa+alpamavajiiyate, tasmaattailaM vaataM jayati satatamabhyasyamaanam/ sarpiH khalvevameva pittaM jayati, maadhuryaacchaityaanmandatvaacca&; pittaM hyamadhuramuSNaM tiikSNaM ca/ madhu ca zleSmaaNaM jayati, raukSyaattaikSNyaat kaSaayatvaacca; zleSmaa hi snigdho mando madhurazca&/ yaccaanyadapi kiJciddravyamevaM vaatapittakaphebhyo guNato vipariitaM syaattaccaitaaJjayatyabhyasyamaanam// CS3.1.15/ atha khalu triiNi dravyaaNi naatyupayuJjiitaadhikamanyebhyo dravyebhyaH; tadyathaa --- pippalii, kSaaraH, lavaNamiti// CS3.1.16/ pippalyo hi kaTukaaH satyo madhuravipaakaa gurvyo naatyarthaM snigdhoSNaaH prakledinyo bheSajaabhimataazca taaH& sadyaH; zubhaazubhakaariNyo bhavanti; aapaatabhadraaH, prayogasamasaadguNyaat; doSasaJcayaanubandhaaH; --- satatamupayujyamaanaa hi guruprakleditvaacchleSmaaNamutklezayanti, auSNyaat pittaM, na ca vaataprazamanaayopakalpante+alpasnehoSNabhaavaat; yogavaahinyastu khalu bhavanti; tasmaat pippaliirnaatyupayuJjiita// CS3.1.17/ kSaaraH punarauSNyataikSNyalaaghavopapannaH kledayatyaadau pazcaadvizoSayati&, sa pacanadahanabhedanaarthamupayujyate; so+atiprayujyamaanaH kezaakSihRdayapuMstvopaghaatakaraH saMpadyate/ ye hyenaM graamanagaranigamajanapadaaH satatamupayuJjate ta aandhyaSaaNDhyakhaalityapaalityabhaajo hRdayaapakartinazca bhavanti, tadyathaa --- praacyaazciinaazca; tasmaat kSaaraM naatyupayuJjiita// CS3.1.18/ lavaNaM punarauSNyataikSNyopapannam, anatiguru, anatisnigdham, upakledi, visraMsanasamartham, annadravyarucikaram, aapaatabhadraM prayogasamasaadguNyaat, doSasaMcayaanubandhaM, tadrocanapaacanopakledanavisraMsanaarthamupayujyate/ tadrocanapaacanopakledanavisraMsanaarthamupayujyate/ tadatyarthamupayujyamaanaM glaanizaithilyadaurbalyaabhinirvRttikaraM zariirasya bhavati/ ye hyenadgraamanagaranigamajanapadaaH satatamupayuJjate, te bhuuyiSThaM glaasnavaH zithilamaaMsazoNitaa apariklezasahaazca bhavanti/ tadyathaa --- baahliikasauraaSTrikasaindhavasauviirakaaH; te hi payasaa+api saha lavaNamaznanti/ ye+apiiha bhuumeratyuuSaraa dezaasteSvoSadhiviirudvanaspativaanaspatyaa na jaayante+alpatejaso vaa bhavanti lavaNopahatatvaat/ tasmaallavaNaM naatyupayuJjiita/ ye hyatilavaNasaatmyaaH puruSaasteSaamapi khaalityapaalityaani valayazcaakaale bhavanti// CS3.1.19/ tasmaatteSaaM tatsaatmyataH krameNaapagamanaM zreyaH/ saatmyamapi hi krameNopanivartyamaanamadoSamalpadoSaM vaa bhavati// CS3.1.20/ saatmyaM naama tad yadaatmanyupazete; saatmyaartho hyupazayaarthaH/ tattrividhaM pravaraavaramadhyavibhaagena; saptavidhaM tu rasaikaikatvena sarvarasopayogaacca/tatra sarvarasaM pravaram, avaramekarasaM, madhyaM tu pravaraavaramadhyastham/ tatraavaramadhyaabhyaaM saatmyaabhyaaM krameNaiva pravaramupapaadayet saatmyam/ sarvarasamapi ca saatmyamupapannaH& prakRtyaadyupayoktraSTamaani sarvaaNyaahaaravidhivizeSaayatanaanyabhisamiikSya hitamevaanurudhyeta// CS3.1.21/ tatra khalvimaanyaSTaavaahaaravidhivizeSaayatanaani bhavanti; tadyathaa --- prakRtikaraNasaMyogaraazidezakaalopayogasaMsthopayoktraSTamaani (bhavanti)// CS3.1.22-1/ tatra prakRtirucyate svabhaavo yaH, sa punaraahaarauSadhadravyaaNaaM svaabhaaviko gurvaadiguNayogaH; tadyathaa --- maaSamudgayoH, zuukaraiNayozca// CS3.1.22-2/ karaNaM punaH svaabhaavikaanaaM dravyaaNaamabhisaMskaaraH/ saMskaaro hi guNaantaraadhaanamucyate/ te guNaastoyaagnisannikarSazaucamanthanadezakaalavaasanabhaavanaadibhiH& kaalaprakarSabhaajanaadibhizcaadhiiyante// CS3.1.22-3/ saMyogaH punardvayorbahuunaaM vaa dravyaaNaaM saMhatiibhaavaH, sa vizeSamaarabhate, yaM punarnaikaikazo dravyaaNyaarabhante; tadyathaa --- madhusarpiSoH, madhumatsyapayasaaM ca saMyogaH// CS3.1.22-4/ raazistu sarvagrahaparigrahau maatraamaatraphalavinizcayaarthaH/ tatra sarvasyaahaarasya pramaaNagrahaNamekapiNDena sarvagrahaH, parigrahaH punaH pramaaNagrahaNamekaikazyenaahaaradravyaaNaam/ sarvasya hi grahaH sarvagrahaH, sarvatazca grahaH parigraha ucyate// CS3.1.22-5/ dezaH punaH sthaanaM; sa dravyaaNaamutpattipracaarau dezasaatmyaM caacaSTe// CS3.1.22-6/ kaalo hi nityagazcaavasthikazca; tatraavasthikovikaaramapekSate, nityagastu RtusaatmyaapekSaH// CS3.1.22-7/ upayogasaMsthaa tuupayoganiyamaH; sa jiirNalakSaNaapekSaH// CS3.1.22/ upayoktaa punaryastamaahaaramupayuGkte, yadaayattamokasaatmyam/ ityaSTaavaahaaravidhivizeSaayatanaani vyaakhyaataani bhavanti// CS3.1.23/ eSaaM vizeSaaH zubhaazubhaphalaaH parasparopakaarakaa bhavanti; taan bubhutseta, buddhvaa ca hitepsureva syaat; naca mohaat pramaadaadvaa priyamahitamasukhodarkamupasevyamaahaarajaatamanyadvaa kiMcit// CS3.1.24/ tatredamaahaaravidhividhaanamarogaaNaamaaturaaNaaM caapi keSaaMcit kaale prakRtyaiva hitatamaM bhuJjaanaanaaM bhavati uSNaM, snigdhaM, maatraavat, jiirNe viiryaaviruddham, iSTe deze, iSTasarvopakaraNaM, naatidrutaM, naativilambitam, ajalpan, ahasan, tanmanaa bhuJjiita, aatmaanamabhisamiikSya samyak// CS3.1.25-1/ tasya saadguNyamupadekSyaamaH --- uSNamazniiyaat; uSNaM hi bhujyamaanaM svadate, bhuktaM caagnimaudaryamudiirayati, kSipraM jaraaM gacchati, vaatamanulomayati, zleSmaaNaM ca parihraasayati&; tasmaaduSNamazniiyaat// CS3.1.25-2/ snigdhamazniiyaat; snigdhaM hi bhujyamaanaM svadate, bhuktaM caanudiirNamagnimudiirayati&, kSipraM jaraaM gacchati, vaatamanulomayati, zariiramupacinoti, dRDhiikarotiindriyaaNi, balaabhivRddhimupajanayati, varNaprasaadaM caabhinirvartayati; tasmaat snigdhamazniiyaat// CS3.1.25-3/ maatraavadazniiyaat; maatraavaddhi bhuktaM vaatapittakaphaanapiiDayadaayureva vivardhayati kevalaM, sukhaM gudamanuparyeti, na coSmaaNamupahanti, avyathaM ca paripaakameti; tasmaanmaatraavadazniiyaat// CS3.1.25-4/ jiirNe+azniiyaat; ajiirNe hi bhuJjaanasyaabhyavahRtamaahaarajaataM puurvasyaahaarasya rasamapariNatamuttareNaahaararasenopasRjat sarvaan doSaan prakopayatyaazu, jiirNe tu bhuJjaanasya svasthaanastheSu doSeSvagnau codiirNe jaataayaaM ca bubhukSaayaaM vivRteSu ca srotasaaM mukheSu vizuddhe codgaare hRdaye vizuddhe vaataanulomye visRSTeSu ca vaatamuutrapuriiSavegeSvabhyavahRtamaahaarajaataM sarvazariiradhaatuunapraduuSayadaayurevaabhivardhayati kevalaM; tasmaajjiirNe+azniiyaat// CS3.1.25-5/ viiryaaviruddhamazniiyaat; aviruddhaviiryamaznan hi viruddhaviiryaahaarajairvikaarairnopasRjyate; tasmaadviiryaaviruddhamazniiyaat// CS3.1.25-6/ iSTe deze iSTasarvopakaraNaM caazniiyaat; iSTe hi deze bhuJjaano naaniSTadezajairmanovighaatakarairbhaavairmanovighaataM praapnoti, tathaiveSTaiH sarvopakaraNaiH; tasmaadiSTe deze tatheSTasarvopakaraNaM caazniiyaat// CS3.1.25-7/ naatidrutamazniiyaat; atidrutaM hi bhuJjaanasyotsnehanamavasaadanaM bhojanasyaapratiSThaanaM ca, bhojyadoSasaadgaNyopalabdhizca na niyataa; tasmaannaatidrutamazniiyaat// CS3.1.25-8/ naativilambitamazniiyaat; ativilambitaM hi bhuJjaano na tRptimadhigacchati, bahu bhuGkte, ziitiibhavatyaahaarajaataM, &viSamaM ca pacyate; tasmaannaativilambitamazniiyaat// CS3.1.25-9/ ajalpannahasan tanmanaa bhuJjiita; jalpato hasato+anyamanaso vaa bhuJjaanasya ta eva hi doSaa bhavanti, ya evaatidrutamaznataH; tasmaadajalpannahasaMstanmanaa bhuJjiita// CS3.1.25/ aatmaanamabhisamiikSya bhuJjiita samyak; idaM mamopazete idaM nopazeta ityevaM viditaM hyasyaatmana aatmasaatmyaM bhavati; tasmaadaatmaanamabhisamiikSya bhuJjiita samyagiti// CS3.1.26/ bhavati caatra rasaan dravyaaNi doSaaMzca vikaaraaMzca prabhaavataH/ veda yo dezakaalau ca zariiraM ca &sa no bhiSak// CS3.1.27/ tatra zlokau vimaanaartho rasadravyadoSarogaaH prabhaavataH/ dravyaaNi naatisevyaani trividhaM saatmyameva ca// CS3.1.28/ aahaaraayatanaanyaSTau bhojyasaadguNyameva ca/ vimaane rasasaMkhyaate sarvametat prakaazitam// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane rasavimaanaM naama prathamo+adhyaayaH//1// dvitiiyo+adhyaayaH/ CS3.2.1/ athaatastrividhakukSiiyaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.2.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.2.3/ trividhaM kukSau sthaapayedavakaazaaMzamaahaarasyaahaaramupayuJjaanaH; tadyathaa --- ekamavakaazaaMzaM muurtaanaamaahaaravikaaraaNaam, ekaM dravaaNaam, ekaM punarvaatapittazleSmaNaam; etaavatiiM hyaahaaramaatraamupayuJjaano naamaatraahaarajaM kiMcidazubhaM praapnoti// CS3.2.4/ na ca kevalaM maatraavattvaadevaahaarasya kRtsnamaahaaraphalasauSThavamavaaptuM zakyaM, prakRtyaadiinaamaSTaanaamaahaaravidhivizeSaayatanaanaaM pravibhaktaphalatvaat// CS3.2.5/ tatraayaM taavadaahaararaazimadhikRtya maatraamaatraaphalavinizcayaarthaH/ etaavaaneva hyaahaararaazividhivikalpo yaavanmaatraavattvamamaatraavattvaM ca// CS3.2.6/ tatra maatraavattvaM puurvamuddiSTaM kukSyaMzavibhaagena, tadbhuuyo vistareNaanuvyaakhyaasyaamaH/ tadyathaa --- kukSeraprapiiDanamaahaareNa, hRdayasyaanavarodhaH, paarzvayoravipaaTanam, anatigauravamudarasya, priiNanamindriyaaNaaM, kSutpipaasoparamaH, sthaanaasanazayanagamanocchvaasaprazvaasahaasyasaMkathaasu sukhaanuvRttiH, saayaM praatazca sukhena pariNamanaM&, balavarNopacayakaratvaM ca; iti maatraavato lakSaNamaahaarasya bhavati// CS3.2.7/ amaatraavattvaM punardvividhamaacakSate --- hiinam, adhikaM ca/ tatra hiinamaatramaahaararaaziM balavarNopacayakSayakaramatRptikaramudaavartakaramanaayuSyavRSyamanaujasyaM zariiramanobuddhiindriyopaghaatakaraM saaravidhamanamalakSmyaavahamaziitezca vaatavikaaraNaamaayatanamaacakSate, atimaatraM punaH sarvadoSaprakopaNamicchanti kuzalaaH/ yo hi muurtaanaamaahaarajaataanaaM sauhityaM gatvaa dravaistRptimaapadyate bhuuyastasyaamaazayagataa vaatapittazleSmaaNo+abhyavahaareNatimaatreNaatiprapiiDyamaanaaH sarve yugapat prakopamaapadyante, te prakupitaastamevaahaararaazimapariNatamaavizya kukSyekadezamannaazritaa& viSTambhayantaH sahasaa vaa+apyuttaraadharaabhyaaM maargaabhyaaM pracyaavayantaH pRthak pRthagmaan vikaaraanabhinirvartayantyatimaatrabhoktuH/ tatra vaataH zuulaanaahaaGgamardamukhazoSamuurcchaabhramaagnivaiSamyapaarzvapRSThakaTigrahasiraakuJcanastambhanaani karoti, pittaM punarjvaraatiisaaraantardaahatRSNaamadabhramapralapanaani, zleSmaa tu chardyarocakaavipaakaziitajvaraalasyagaatragauravaaNi// CS3.2.8/ na ca khalu kevalamatimaatramevaahaararaazimaamapradoSakaramicchanti&, api tu khalu gururuukSaziitazuSkadviSTaviSTambhividaahyazuciviruddhaanaamakaale caannapaanaanaamupasevanaM, kaamakrodhalobhamoherSyaahriizokamaanodvegabhayopataptamanasaa vaa yadannapaanamupayujyate, tadapyaamaameva praduuSayati// CS3.2.9/ bhavati caatra maatrayaa+apyabhyavahRtaM pathyaM caannaM na jiiryati/ cintaazokabhayakrodhaduHkhazayyaaprajaagaraiH// CS3.2.10/ taM dvividhamaamapradoSamaacakSate bhiSajaH --- visuucikaam, alasakaM ca// CS3.2.11/ tatra visuucikaamuurdhvaM caadhazca pravRttaamadoSaaM yathoktaruupaaM vidyaat// CS3.2.12/ alasakamupadekSyaamaH --- durbalasyaalpaagnerbahuzleSmaNo vaatamuutrapuriiSavegavidhaariNaH sthiragurubahuruukSaziitazuSkaannasevinastadannapaanamanilaprapiiDitaM zleSmaNaa ca vibaddhamaargamatimaatrapraliinamalasatvaanna bahirmukhiibhavati, tatazchardyatiisaaravarjyaanyaamapradoSaliGgaanyabhidarzayatyatimaatraaNi/ atimaatrapraduSTaazca doSaaH praduSTaamabaddhamaargaastiryaggacchantaH kadaacideva kevalamasya zariiraM daNDavat stambhayanti, &tatastaM daNDaalasakamasaadhyaM bruvate/ viruddhaadhyazanaajiirNaazanaziilinaH punaraamadoSamaamaviSamityaacakSate& bhiSajaH, viSasadRzaliGgatvaat; tat paramasaadhyam, aazukaaritvaadviruddhopakramatvaacceti// CS3.2.13/ tatra saadhyamaamaM praduSTamalasiibhuutamullekhayedaadau paayayitvaa salavaNamuSNaM vaari, tataH svedanavartipraNidhaanaabhyaamupaacaredupavaasayeccainam/ visuucikaayaaM tu laGghanamevaagre viriktavaccaanupuurvii/ aamapradoSeSu tvannakaale jiirNaahaaraM punardoSaavaliptaamaazayaM stimitagurukoSThamanannaabhilaaSiNamabhisamiikSya paayayeddoSazeSapaacanaarthamauSadhamagnisaMdhukSaNaarthaM ca, natvevaajiieNaazanam; aamapradoSadurbalo hyagnirna yugapaddoSamauSadhamaahaarajaataM ca zaktaH paktum/ api caamapradoSaahaarauSadhavibhramo+atibalatvaaduparatakaayaagniM& sahasaivaaturamabalamatipaatayet/ aamapradoSajaanaaM punarivikaaraaNaamapatarpaNenaivoparamo bhavati, sati tvanubandhe kRtaapatarpaNaanaaM vyaadhiinaaM nigrahe nimittavipariitamapaasyauSadhamaataGkavipariitamevaavacaarayedyathaasvam/ sarvavikaaraaNaamapi ca nigrahe hetuvyaadhivipariitamauSadhamicchanti kuzalaaH, tadarthakaari vaa/ &vimuktaamapradoSasya punaH paripakvadoSasya diipte caagnaavabhyaGgaasthaapanaanuvaasanaM vidhivat snehapaanaM ca yuktyaa prayojyaM prasamiikSya doSabheSajadezakaalabalazariiraahaarasaatmyasattvaprakRtivayasaamavasthaantaraaNi vikaaraaMzca samyagiti// CS3.2.14/ bhavati caatra aahaaravidhyaayatanaani caaSTau samyak pariikSyaatmahitaM vidadhyaat/ anyazca yaH kazcidihaasti maargo hitopayogeSu bhajeta taM ca// CS3.2.15/ azitaM khaaditaM piitaM liiDhaM ca kva vipacyate/ etattvaaM dhiira pRcchaamastanna aacakSva buddhiman// CS3.2.16/ ityagnivezapramukhaiH ziSyaiH pRSTaH punarvasuH/ aacacakSe tatastebhyo yatraahaaro vipacyate// CS3.2.17/ naabhistanaantaraM jantoraamaazaya iti smRtaH/ azitaM khaaditaM piitaM liiDhaM caatra vipacyate// CS3.2.18/ aamaazayagataH paakamaahaaraH praapya kevalam/ pakvaH sarvaazayaM pazcaaddhamaniibhiH prapadyate// CS3.2.19/ tatra zlokaH tasya maatraavato liGgaM phalaM coktaM yathaayatham/ amaatrasya tathaa liGgaM phalaM coktaM vibhaagazaH// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane trividhakukSiiyavimaanaM naama dvitiiyo+adhyaayaH//2// tRtiiyo+adhyaayaH/ CS3.3.1/ athaato janapadoddhvaMsaniiyaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.3.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.3.3/ janapadamaNDale paJcaalakSetre dvijaativaraadhyuSite kaampilyaraajadhaanyaaM bhagavaan punarvasuraatreyo+antevaasigaNaparivRtaH pazcime gharmamaase gaGgaatiire vanavicaaramanuvicaraJchiSyamagnivezamabraviit// CS3.3.4/ dRzyante hi khalu saumya nakSatragrahagaNacandrasuuryaanilaanalaanaaM dizaaM &caaprakRtibhuutaanaamRtuvaikaarikaa bhaavaaH, aciraadito bhuurapi ca na yathaavadrasaviiryavipaakaprabhaavamoSadhiinaaM pratividhaasyati, tadviyogaaccaataGkapraayataa niyataa/ tasmaat praaguddhvaMsaat praak ca bhuumervirasiibhaavaaduddharadhvaM saumya bhaiSajyaani yaavannopahatarasaviiryavipaakaprabhaavaaNi bhavanti/ vayaM caiSaaM rasaviiryavipaakaprabhaavaanupayokSyaamahe ye caasmaananukaaGkSanti, yaaMzca vayamanukaaGkSaamaH/ na hi samyaguddhRteSu saumya bhaiSajyeSu samyagvihiteSu samyak caavacaariteSu janapadoddhvaMsakaraaNaaM vikaaraaNaaM kiMcit pratiikaaragauravaM bhavati// CS3.3.5/ evaMvaadinaM bhagavantamaatreyamagniveza uvaaca---uddhRtaani khalu bhagavan! bhaiSajyaani, samyagvihitaani, *samyagavacaaritaani ca; api tu khalu janapadoddhvaMsanamekenaiva vyaadhinaa yugapadasamaanaprakRtyaahaaradehabalasaatmyasattvavayasaaM manuSyaaNaaM kasmaadbhavatiiti// CS3.3.6/ tamuvaaca bhagavaanaatreyaH---evamasaamaanyaavataamapyebhiragniveza! prakRtyaadibhirbhaavairmanuSyaaNaaM ye+anyebhaavaaH saamaanyaastadvaiguNyaat samaanakaalaaH samaanaliGgaazca vyaadhayo+abhinirvartamaanaa janapadamuddhvaMsayanti/ te tu khalvime bhaavaaH saamaanyaa janapadeSu bhavanti; tadyathaa---vaayuH, udakaM, dezaH, kaala iti// CS3.3.7-(1)/ tatra vaatamevaMvidhamanaarogyakaraM vidyaat; tadyathaa---yathartuviSamamatistimitamaticalamatiparuSamatiziitamatyuSNamatiruukSamatybhiSyandinamatibhairavaaraavamatipratihataparasparagatimatikuNDalinamasaatmyagandhabaaSpasikataapaaMzudhuumopahatamiti; CS3.3.7-(2)/ udakaM tu khalvatyarthavikRtagandhavarNarasasparzaM kledabahulamapakraantajalacaravihaGgam-*upakSiiNajalezayamapriitikaramapagataguNaM vidyaat; CS3.3.7-(3)/ dezaM punaH prakRtivikRtavarNagandharasasparzaM kledabahulamupasRSTaM sariisRpavyaalamazakazalabhamakSikaamuuSakoluukazmaazaanikazakunijambuukaadibhistRNoluupopavanavantaM prataanaadibahulamapuurvavadavapatitazuSkanaSTazasyaM dhuumrapavanaM pradhmaatapatatrigaNamudbhraantavyathitavividhamRgapakSisaGghamutsRSTamaSTadharmasatyalajjaacaaraziilaguNajanapadaM *zazvatkSubhitodiirNasalilaazayaM *pratatolkaapaatanirghaatabhuumikampamatibhayaaraavaruupaM ruukSataamraaruNasitaabhrajaalasaMvRtaarkacandrataarakamabhiikSNaM sasaMbhramodvegamiva satraasaruditamiva satamaskamiva guhyakaacaritamivaakranditazabdabahulaM caahitaM vidyaat; CS3.3.7-(4)/ kaalaM tu khalu yathartuliGgaadvipariitaliGgamatiliGgaM hiinaliGgaM caahitaM vyavasyet; CS3.3.7/ imaanevaMdoSayuktaaMzcaturo bhaavaaJjanapadoddhvaMsakaraan vadanti kuzalaaH; ato+anyathaabhuutaaMstu hitaanaacakSate// CS3.3.8/ viguNeSvapi khalveteSu janapadoddhvaMsakareSu bhaaveSu bheSajenopapaadyamaanaanaamabhayaM bhavati rogebhya iti // CS3.3.9/ bhavanti caatra--- vaiguNyamupapannaanaaM dezakaalaanilaambhasaam/ gariiyastvaM vizeSeNa hetumat saMpravakSyate// CS3.3.10/ vaataajjalaM jalaaddezaM dezaat kaalaM svabhaavataH/ *vidyaadduSparihaaryatvaadgariiyastaramarthavit// CS3.3.11/ vaayvaadiSu yathoktaanaaM koSaaNaaM tu vizeSavit/ pratiikaarasya saukarye nidyaallaaghavalakSaNam// CS3.3.12/ caturSvapi tu duSTeSu kaalaanteSu yadaa naraaH/ bheSajenopapaadyante na bhavantyaaturaastadaa// CS3.3.13/ yeSaaM na mRtyusaamaanyaM saamaanyaM na ca karmaNaam/ karma paJcavidhaM teSaaM bheSajaM paramucyate// CS3.3.14/ rasaayanaanaaM vidhivaccopayogaH prazasyate/ zasyate dehavRttizca bheSajaiH puurRvamuddhRtaiH// CS3.3.15/ satyaM bhuute dayaa daanaM balayo devataarcanam/ sadvRttasyaanuvRttizca prazamo guptiraatmanaH// CS3.3.16/ hitaM janapadaanaaM ca zivaanaamupasevanam/ sevanaM brahmacaryasya tathaiva brahmacaariNaam// CS3.3.17/ saMkathaa dharmazaastraaNaaM maharSiiNaaM jitaatmanaam/ dhaarmikaiH saattvikairnityaM sahaasyaa vRddhasaMmataiH// CS3.3.18/ ityetadbheSajaM proktamaayuSaH paripaalanam/ yeSaamaniyato mRtyustasmin kaale sudaaruNe// CS3.3.19/ iti zrutvaa janapadoddhvaMsane kaaraNaani punarapi bhagavantamaatreyamagniveza uvaaca---atha khalu bhagavan! kutomuulameSaaM vaayvaadiinaaM vaiguNyamutpadyate? yenopapannaa janapadamuddhvaMsayantiiti// CS3.3.20/ tamuvaaca bhagavaanaatreyaH---sarveSaamapyagniveza! vaayvaadinaaM yadvaiguNyamutpadyate tasya muulamadharmaH, tanmuulaM vaa+&asatkarma puurvakRtaM; tayoryoniH prajJaaparaadha eva/ tadyathaa---yadaa vaideza-&nagaranigamajanapadapradhaanaa dharmamutkramyaadharmeNa prajaaM vartayanti, tadaazritopaazritaaH paurajanapadaa vyavahaaropajiivinazca tamadharmamabhivardhayanti, tataH so+adharmaH prasabhaM dharmamantardhatte, tataste+antarhitadharmaaNo devataabhirapi tyajyante; teSaaM tathaa+antarhitadharmaNaamadharmaNaamadharmapradhaanaanaamapakraantadevataanaamRtavo vyaapadyante; tena naapo yathaakaalaM devo varSati na vaa varSati vikRtaM vaa varSati, vaataa na samyagabhivaanti, kSitirvyaapadyate, salilaanyupazuSyanti, auSadhayaH svabhaavaM parihaayaapadyante vikRtiM; tata uddhvaMsante janapadaaH &spRzyaabhyavahaaryadoSaat// CS3.3.21/ tathaa zastraprabhavasyaapi janapadoddhvaMsasyaadharma eva heturbhavati/ye+atipravRddhalobhakrodhamohamaanaaste durbalaanavamatyaatmasvajanaparopaghaataaya zastreNa parasparamabhikraamanti, paraan vaa+abhikraamanti, parairvaa+abhikraamyante// CS3.3.22/ rakSogaNaadibhirvaa vividhairbhuutasaGghaistamadharmamanyadvaa+apyapacaaraantaramupalabhyaabhihanyante// CS3.3.23/ tathaa+abhizaapaprabhavasyaapyadharma eva heturbhavati/ ye luptadharmaaNo dharmaadapetaaste guruvRddhasiddharSipuujyaanavamatyaahitaanyaacaranti; tatastaaH prajaa gurvaadibhirabhizaptaa bhasmataamupayaanti praagevaanekapuruSakulavinaazaaya, *niyatapratyayopalambhaadaniyataazcaapare// CS3.3.24/ praagapi caadharmaadRte naazubhotpattiranyato+abhuut/ aadikaale hyaditisutasamaujaso+ativimalavipulaprabhaavaaH pratyakSadevadevarSidharmayajJavidhividhaanaaH zailasaarasaMhatasthirazariiraaH prasannavarNendriyaaH pavanasamabalajavaparaakramaazcaarusphico+abhiruupapramaaNaakRtiprasaadopacayavantaH satyaarjavaanRzaMsyadaanadamaniyamatapaupavaasabrahmacaryavrataparaa vyapagatabhayaraagadveSamohalobhakrodhazokamaanaroganidraatandraazramaklamaalasyaparigrahaazca puruSaa babhuuvuramitaayuSaH/ teSaam-*udaarasattvaguNakarmaNaamacintyarasaviiryavipaakaprabhaavaguNasamuditaani praadurbabhuuvuH zasyaani sarvaguNasamuditatvaat pRthivyaadiinaaM kRtayugasyaadau/ bhrazyati tu kRtayuge keSaaMcidatyaadaanaat saaMpannikaanaaM sattvaanaaM zariiragauravamaasiit, zariiragauravaacchramaH, zramaadaalasyam, aalasyaat saMcayaH, saMcayaat parigrahaH, parigrahaallobhaH praaduraasiit kRte/ tatastretaayaaM lobhaadabhidrohaH, abhidrohaanRtavacanam, anRtavacanaat kaamakrodhamaanadveSapaaruSyaabhighaatabhayataapazokacintodvegaadayaH pravRttaaH/ tatastretaayaaM dharmapaado+antardhaanamaganat/ tsyaantardhaanaat yugavarSapramaaNasya paadahraasaH, pRthivyaadezca guNapaadapraNaazo+abhuut/ tatpraNaazakRtazca zasyaanaaM snehavaimalyarasaviiryavipaakaprabhaavaguNapaadabhraMzaH/ tatastaani prajaazariiraazi hiiyamaanaguNapaadairaahaaravihaarairayathaapuurvamupaSTabhyamaanaanyagnimaarutapariitaani praagvyaadhibhirjvaraadibhiraakraantaani/ataH praaNino hraasamavaapuraayuSaH kramaza iti// CS3.3.25/ bhavatazcaatra--- yuge yuge dharmapadaH krameNaanena hiiyate/ guNapaadazca bhuutaanaamevaM lokaH praliiyate// CS3.3.26/ saMvatsarazate puurNe yaati saMvatsaraH kSayam/ dehinaamaayuSaH kaale yatra yanmaanamiSyate// CS3.3.27/ iti vikaaraaNaaM praagutpattiheturukto bhavati// CS3.3.28/ evaMvaadinaM bhagavantamagniveza uvaaca---kinnu khalu bhagavan! niyatakaalapramaaNamaayuH sarvaM na veti// CS3.3.29/ taM bhagavaanuvaaca--- ihaagniveza! bhuutaanaamaayuryuktimapekSate/ daive puruSakaare ca sthitaM hyasya balaabalam// CS3.3.30/ daivamaatmakRtaM vidyaat karma yati paurvadaihikam/ smRtaH puruSakaarastu kriyate yadihaaparam// CS3.3.31/ balaabalavizeSo+asthi tayorapi ca karmaNoH/ dRSTaM hi trividhaM karma hiinaM madhyamamuttamam// CS3.3.32/ tayorudaarayoryuktirdiirghasya ca sukhasya ca/ niyatasyaayuSo heturvipariitasya cetaraa// CS3.3.33/ madhyamaa madhyamasyeSTaa kaaraNaM zRNu caaparam/ daivaM puruSakaareNa durbalaM hyupahanyate// CS3.3.34/ daivena cetarat karma viziSTenopahanyate/ dRSTvaa yadeke manyante niyataM maanamaayuSaH// CS3.3.35/ karma kiMcit kvacit kaale vipaake niyataM mahat/ kiMcittvakaalaniyataM pratyayaiH pratibodhyate// CS3.3.36/ tasmaadubhayadRSTatvaadekaantagrahaNamasaadhu/ nidarzanamapi caatrodaahariSyaamaH---yadi hi niyatakaalapramaaNamaayuH sarvaM syaat, tadaa++aayuSkaamaaNaaM namantrauSadhimaNimaGgalabalyupahaarahomaniyamapraayazcittopavaasasvastyayanapraNipaatagamanaadyaaH kriyaa iSTayazca prayojyeran; nodbhraantacaNDacapalagogajoSTrakharaturagamahiSaadayaH pavanaadayazca duSTaaH parihaaryaaH syuH, na prapaatagiriviSamadurgaambuvegaaH, tathaa na pramattonmattodbhraantacaNDacapalamohalobhaakulamatayaH, naarayaH, na pravRddho+agniH, ca vividhaviSaazrayaaH sariisRporagaadayaH, na saahasaM, naadezakaalacaryaa, na narendraprakopa iti; evamaadayo hi bhaavaa naabhaavakaraaH syuH, aayuSaH sarvasya niyatakaalapramaaNatvaat/ na caanabhyastaakaalamaraNabhayanivaarakaaNaamakaalamaraNabhayamaagacchet praaNinaaM, vyarthaazcaarambhakathaaprayogabuddhayaH syurmaharSiiNaaM rasaayanaadhikaare, naapiindro niyataayuSaM zatruM vajreNaabhihanyaat, naazvinaavaartaM *bheSajenopapaadayetaaM, na maharSayo yatheSTamaayustapasaa praapnuyuH, na ca viditaveditavyaa maharSayaH sasurezaaH samyak pazyeyurupadezeyuraacareyurvaa/ api ca sarvacakSuSaametat paraM yadaindraM *cakSuH, idaM caapyasmaakaM tena pratyakSaM; yathaa---puruSasahasraaNaamutthaayotthaaya^*aahavaM kurvataamakurvataaM caatulyaayuSTvaM, tathaa jaatamaatraaNaamapratiikaaraat pratiikaaraacca, aviSaviSapraazinaaM caapyatulyaayuSTvameva, na ca tulyo yogakSema udapaanaghaTaanaaM citraghaTaanaaM cotsiidataaM; tasmaaddhitopacaaramuulaM jiivitam, ato viparyayaanmRtyuH/ api ca dezakaalaatmaguNavipariitaanaaM karmaNaamaahaaravikaaraaNaaM ca *kramopayogaH samyak, tyaagaH *sarvasya caatiyogaayogamithyaayogaanaaM, *sarvaatiyogasaMdhaaraNam, asaMdhaaraNamudiirNaanaaM ca gatimataaM, saahasaanaaM ca varjanam, aarigyaanuvRtto hetumupalabhaamahe samyagupadizaamaH samyak pazyaamazceti// CS3.3.37/ ataH paramagniveza uvaaca---evaM satyaniyatakaalapramaaNaayuSaaM bhagavan! kathaM kaalamRtyurakaalamRtyurvaabhavatiiti// CS3.3.38/ tamuvaaca bhagavaanaatreyaH---zruuyataamagniveza! yathaa yaanasamaayukto+akSaH prakRtyaivaakSaguNairupetaH sa ca sarvaguNopapanno vaahyamaano yathaakaalaM svapramaaNakSayaadevaavasaanaM gacchet, tathaa++aayuH zariiropagataM balavatprakRtyaa yathaavadupacaryamaaNaM svapramaaNakSayaadevaavasaanaM gacchati; sa mRtyuH kaale/ yathaa ca sa evaakSo+atibhaaraadhiSThitatvaadviSamapathaadapathaadakSacakrabhaGgaadvaagyavaahakadoSaadaNimokSaadanupaaGgaat paryasanaaccaantaraa+avasaanamaapadyate, tathaa++aayurapyayathaabalamaarambhaadayathaagnyabhyavaharaNaadviSamaabhyavaharaNaadviSamazariiranyaasaadatimaithunaadasatsaMzrayaadudiirNavegavinigrahaadvidhaaryavegaavidhaaraNaadbhuutaviSavaayvagnyupataapaadabhighaataadaahaarapratiikaaravivarjanaaccaantaraa+avasaanamaapadyate, sa mRtyurakaale; tathaa jvaraadiinapyaataGkaanmithyopacaritaanakaalamRtyuun pazyaama iti// CS3.3.39/ athaagnivezaH papraccha---kinnu khalu bhagavan! jvaritebhyaH paaniiyamuSNaM prayacchanti bhiSajo bhuuyiSThaM na tathaa ziitam, asti ca ziitasaadhyo+api dhaaturjvarakara iti// CS3.3.40/ tamuvaaca bhagavaanaatreyaH---jvaritasya kaayasamutthaanadezakaalaanabhisamiikSya paacanaarthaM paaniiyamuSNaM prayacchanti bhiSajaH/ jvaro hyaamaazayasamutthaH, praayo bheSajaani caamaazayasamutthaanaaM vikaaraaNaaM *paacanavamanaapatarpaNasamarthaani bhavanti; paacanaarthaM ca paaniiyamuSNaM, tasmaadetajjvaritebhyaH prayacchanti bhiSajo bhuuyiSTham/ taddhi teSaaM vaatamanulomayati, agniM codaryamudiirayati, kSipraM jaraaM gacchati, zleSmaaNaM parizoSayati, svalpamapi ca piitaM tRSNaaprazamanaayopakalpate; tathaayuktamapi caitannaatyarthotsannapitte jvare sadaahabhramapralaapaatisaare vaa pradeyam, uSNena hi daahabhramapralaapaatisaaraa bhuuyo+abhivardhante, ziitena copazaamyantiiti// CS3.3.41/ bhavati caatra--- ziitenoSNakRtaan rogaaJchamayanti bhiSagvidaH/ ye tu ziitakRtaa rogaasteSaamuSNaM bhiSagjitam// CS3.3.42/ evamitareSaamapi vyaadhiinaaM vidaanavipariitaM bheSajaM bhavati; yathaa---apatarpaNanimittaanaaM vyaadhiinaaM naantareNa puuraNamasti zaantiH, tathaa puuraNanimittaanaaM vyaadhiinaaM naantareNaapatarpaNam// CS3.3.43/ apatarpaNamapi ca trividhaM---laGghanaM, laGghanapaacanaM, doSaavasecanaM ceti// CS3.3.44/ tatra laGghanam-*alpabaladoSaaNaaM, laGghanena hyagnimaarutavRddhyaa vaataatapapariitamivaalpamudakamalpo doSaH prazoSamaapadyate; *laGghanapaacane tu madhyabaladoSaaNaaM, laGghanapaacanaabhyaaM hi suuryasaMtaapamaarutaabhyaaM paaMzubhasmaavakiraNairiva caanatibahuudakaM madhyabalo doSaH prazoSamaapadyate; bahudoSaaNaaM punardoSaavasecanameva kaaryaM, na hyabhinne kedaarasetau palvalaapraseko+asti, tadvaddoSaavasecanam// CS3.3.45/ doSaavasecanamanyadvaa bheSajaM praaptakaalamapyaaturasya naivaMvidhasya kuryaat/ tadyathaa---*anapavaadapratiikaarasyaadhanasyaaparicaarakasya vaidyamaaninazcaNDasyaasuuyakasya tiivraadharmaaruceratikSiiNabalamaaMsazoNitasyaasaadhyarogopahatasya mumuurSuliGgaanvitasya ceti/ evaMvidhaM hyaaturamupacaran bhiSak paapiiyasaa+ayazasaa yogamRcchatiiti// CS3.3.46/ bhavati caatra--- tadaatve caanubandhe vaa yasya syaadazubhaM phalam/ karmaNastanna kartavyametadbuddhimataaM matam// (CS3.3.47/ alpodakadrumo yastu pravaataH pracuraatapaH/ jJeyaH sa jaaGgalo dezaH svalparogatamo+api ca// CS3.3.48/ pracurodakavRkSo yo nivaato durlabhaatapaH/ anuupo bahudoSazca, samaH saadhaaraNo mataH//) CS3.3.49/ tatra zlokaaH--- puurvaruupaaNi saamaanyaa hetavaH sasvalakSaNaaH/ dezoddhvaMsasya bhaiSajyaM hetuunaaM muulameva ca// CS3.3.50/ praagvikaarasamutpattiraayuSazca kSayakramaH/ maraNaM prati bhuutaanaaM kaalaakaalavinizcayaH// CS3.3.51/ yathaa caakaalamaraNaM yathaayuktaM ca bheSajam/ siddhiM yaatyauSadhaM yeSaaM na kuryaadyena hetunaa// CS3.3.52/ tadaatreyo+agnivezaaya nikhilaM sarvamuktavaan/ dezoddhvaMsanimittiiye vimaane munisattamaH// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane janapadoddhvaMsaniiyavimaanaM naama tRtiiyo+adhyaayaH//3// caturtho+adhyaayaH/ CS3.4.1/ athaatastrividharogavizeSavijJaaniiyaM vimaanaM vyaakhyaamaH// CS3.4.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.4.3/ trividhaM khalu rogavizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---aaptopadezaH, pratyakSam, anumaanaM ceti// CS3.4.4/ tatraaptopadezo naamaaptavacanam/ aaptaa hyavitarkasmRtivibhaagavido niSpriityupataapadarzinazca/ teSaamevaMguNayogaadyadvacanaM tat pramaaNam/ apramaaNaM punar-*mattonmattamuurkharaktaduSTavacanamiti; pratyakSaM tu khalu tadyat svayamindriyair-*manasaa copalabhyate/ anumaanaM khalu tarko yuktyapekSaH// CS3.4.5/ trividhena khalvanena jJaanasamudaayena puurvaM pariikSya rogaM sarvathaa *sarvamathottarakaalamadhyavasaanamadoSaM bhavati, na hi jJaanaavayavena kRtsne jJeye jJaanamutpadyate/ trividhe tvasmin jJaanasamudaye puurvamaaptopadezaajjJaanaM, tataH pratyakSaanumaanaabhyaaM pariikSopapadyate/ kiM gyanupadiSTaM puurvaM yattat pratyakSaanumaanaabhyaaM pariikSamaaNo vidyaat/tasmaaddvividhaa pariikSaa jJaanavataaM pratyakSam, anumaanaM ca; trividhaa vaa sahopadezena// CS3.4.6/ tatredamupadizanti buddhimantaH---rogamekaikamevaMprakopaNamevaMyonimevamutthaanamevamaatmaanamevamadhiSThaanamevaMvedanamevaMsaMsthaanamevaMzabdasparzaruuparasagandhamevamupadravamevaMvRddhisthaanakSayasamanvitamevamudarkamevaMnaamaanamevaMyogaM vidyaat; tasminniyaM pratiikaaraarthaa pravRttirathavaa nivRttirityupadezaajjJaayate// CS3.4.7/ pratyakSatastu khalu rogatattvaM bubhutsuH sarvairindriyaiH sarvaanindriyaarthaanaaturazariiragataan pariikSeta, anyatra rasajJaanaat; tadyathaa---antrakuujanaM, sandhisphuTanamaGguliiparvaNaaM ca, svaravizeSaaMzca, ye caanye+api kecicchariiropagataaH zabdaaH syu(s)taaJchrotreNa pariikSeta; *varNasaMsthaanapramaaNacchaayaaH, zariiraprakRtivikaarau, cakSurvaiSayikaaNi yaani caanyaanyanuktaani taani cakSuSaa pariikSeta; rasaM tu khalvaaturazariiragatamindriyavaiSayikamapyanumaanaadavagacchet, na hyasya pratyakSeNa grahaNamupapadyate, tasmaadaaturaparipraznenaivaaturamukharasaM vidyaat, yuukaapasarpaNena tvasya zariiravairasyaM, makSikopasarpaNena zariiramaadhuryaM, lohitapittasaMdehe tu kiM dhaarilohitaM lohitapittaM veti zvakaakabhakSaNaaddhaarilohitamabhakSaNaallohitapittamityanumaatavyam, evamanyaanapyaaturazariiragataan rasaananumimiita; gandhaaMstu khalu sarvazariiragataanaaturasya prakRtivaikaarikaan ghraaNena pariikSeta; sparzaM ca paaNinaa prakRtivikRtiyuktam/ iti pratyakSato+*anumaanaadupadezatazca pariikSaNamuktam// CS3.4.8/ ime tu *khalvanye+apyevameva bhuuyo+anumaanajJeyaa bhavanti bhaavaaH/ tadyathaa---agniM jaraNazaktyaa pariikSeta, balaM vyaayaamazaktyaa, zrotraadiini zabdaadyarthagrahaNena, mano+arthaavyabhicaraNena, vijJaanaM vyavasaayena, rajaH saGgena, mohamavijJaanena, krodhamabhidroheNa, zokaM dainyena, harSamaamodena, priitiM toSeNa, bhayaM viSaadena, dharmaviSaadena, *viiryamutthaanena, avasthaanamavibhrameNa, zraddhaamabhipraayeNa, medhaaM grahaNena, saMjJaaM naamagrahaNena, smRtiM smaraNena, hriyamapatrapaNena, ziilamanuziilanena, dveSaM pratiSedhena, *upadhimanubandhena, dhRtimalaulyena, vazyataaM vidheyatayaa, vayobhaktisaatmyavyaadhisamutthaanaani kaaladezopazayavedanaavizeSeNa, guuDhaliGgaM vyaadhimupazayaanupazayaabhyaaM, doSapramaaNavizeSamapacaaravizeSeNa, aayuSaH kSayamariSTaiH, upasthitazreyastvaM kalyaaNaabhinivezena, amalaM sattvamavikaareNa, grahaNyaastu mRdudaaruNatvaM svapnadarzanamabhipraayaM *dviSTeSTasukhaduHkhaani caaturaparipraznenaiva vidyaaditi// CS3.4.9/ bhavanti caatra--- aaptatazcopadezena pratyakSakaraNena ca/ anumaanena ca vyaadhiin samyagvidyaadvicakSaNaH// CS3.4.10/ sarvathaa sarvamaalocya yathaasaMbhavamarthavit/ athaadhyavasyettattve ca kaarye ca tadanantaram// CS3.4.11/ kaaryatattvavizeSajJaH pratipattau na muhyati/ amuuDhaH phalamaapnoti yadamohanimittajam// CS3.4.12/ jJaanabuddhipradiipena yo naavizati *tattvavit/ aaturasyaantaraatmaanaM na sa rogaaMzcikitsati// CS3.4.13/ tatra zlokau--- sarvarogavizeSaaNaaM trividhaM jJaanasaMgraham/ yathaa copadizantyaaptaaH pratyakSaM gRhyate yathaa// CS3.4.14/ ye yathaa caanumaanena jJeyaastaaMzcaapyudaaradhiiH/ bhaavaaMstrirogavijJaane vimaane muniruktavaan// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane trividharogavizeSavijJaaniiyaM vimaanaM naama caturtho+adhyaayaH//4// paJcamo+adhyaayaH/ CS3.5.1/ athaataH srotasaaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.5.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.5.3/ yaavantaH puruSe muurtimanto bhaavavizeSaastaavanta evaasmin srotasaaM prakaaravizeSaaH/ sarve hi bhaavaa puruSe naantareNa srotaaMsyabhinirvartante, kSayaM vaa+apyabhigacchanti/ srotaaMsi khalu pariNaamamaapadyamaanaanaaM dhaatuunaamabhivaahiini bhavantyayanaarthena// CS3.5.4/ api caike srotasaameva samudayaM puruSamicchanti, sarvagatarvaat sarvasaratvaacca doSaprakopaNaprazamanaanaam/ na tvetadevaM, yasya hi srotaaMsi, *yacca vahanti, yaccaavahanti, yatra caavasthitaani, sarvaM tadanyattebhyaH/ atibahutvaat khalu kecidaparisaGkhyeyaanyaacakSate srotaaMsi, parisaGkhyaani punaranye// CS3.5.5-6/ (absence?) CS3.5.7/ teSaaM tu khalu srotasaaM yathaasthuulaM katicitprakaaraanmuulatazca prakopavijJaanatazcaanuvyaakhyaasyaamaH; ye bhaviSyantyalamanuktaarthajJaanaaya jJaanavataaM, vijJaanaaya caajJaanavataam/ tadyathaa---praaNodakaannarasarudhiramaaMsamedosthimajjazukramuutrapuriiSasvedavahaaniiti; vaatapittazleSmaNaaM punaH sarvazariiracaraaNaaM sarvaaNi srotaaMsyayanabhuutaani, tadvadatiindriyaaNaaM punaH sattvaadiinaaM kevalaM cetanaavacchariiramayanabhuutamadhiSThaanabhuutaM ca/ tadetat srotasaaM prakRtibhuutatvaanna vikaarairupasRjyate zariiram// CS3.5.8/ tatra praaNavahaanaaM srotasaaM hRdayaM muulaM mahaasrotazca, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM vizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---atisRSTamatibaddhaM kupitamalpaalpamabhiikSNaM vaa sazabdazuulamucchvasantaM dRSTvaa praaNavahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat/ udakavahaanaaM srotasaaM taalumuulaM kloma ca, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM vizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---jihvaataalvoSThakaNThaklomazoSaM pipaasaaM caatipravRddhaaM dRSTvodakavahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat/ annavahaanaaM srotasaamaamaazayo muulaM vaamaM ca paarzvaM, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM nizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---anannaabhilaSaNamarocakavipaakau chardiM ca dRSTvaa+annavahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat/ rasavahaanaaM srotasaaM hRdayaM muulaM daza ca dhamanyaH/ zoNitavahaanaaM srotasaaM yakRnmuulaM pliihaa ca/ maaMsavahaanaaM ca srotasaaM snaayurmuulaM tvak ca/ midovahaanaaM srotasaaM *vRkkau muulaM vapaavahanaM ca/ asthivahaanaaM srotasaaM medo muulaM jaghanaM ca/ majjavahaanaaM srotasaamasthiini muulaM sandhayazca/ zukravahaanaaM srotasaaM vRSaNau muulaM zephazca/ praduSTaanaaM tu khalveSaaM rasaadivahasrotasaaM vijJaanaanyuktaani vividhaazitapiitiiye; yaanyeva hi dhaatuunaaM pradoSavijJaanaani taanyeva yathaasvaM praduSTaanaaM dhaatusrotasaam/ muutravahaanaaM srotasaaM bastirmuulaM *vaGkSaNau ca, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM vizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---atisRSTamatibaddhaM prakupitamalpaalpamabhiikSNaM vaa bahalaM sazuulaM muutrayantaM dRSTvaa muutravahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat/ puriiSavahaanaaM srotasaaM pakvaazayo muulaM *sthuulagudaM ca, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM vizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---kRcchreNaalpaalpaM sazabdazuulamatidravamatigrathitamatibahu copavizantaM dRSTvaa puriiSavahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat/ svedavahaanaaM srotasaaM medo muulaM lomakuupaazca, praduSTaanaaM tu khalveSaamidaM vizeSavijJaanaM bhavati; tadyathaa---asvedanamatisvedanaM paaruSyamatizlakSNataamaGgasya paridaahaM lomaharzaM ca dRSTvaa svedavahaanyasya srotaaMsi praduSTaaniiti vidyaat// CS3.5.9/ srotaaMsi,siraaH,dhamanyaH,rasaayanyaH,rasavaahinyaH,naaDyaH,panthaanaH,maargaaH,zariiracchidraaNi,saMvRtaasaMvRtaani,sthaanaani,aazayaaH,niketaazceti zariiradhaatvavakaazaanaaM lakSyaalakSyaaNaaM naamaani bhavanti/ teSaaM prakopaat sthaanasthaazcaiva maargagaazca zariiradhaatavaH prakopamaapadyante,itarezaaM prakopaaditaraaNi ca/ srotaaMsi srotaaMsyeva,dhaatavazca dhaatuuneva praduuSayanti praduSTaaH/ teSaaM sarveSaameva vaatapittazleSmaaNaH praduSTaa duuSayitaaro bhavanti,doSasvabhaavaaditi// CS3.5.10/ bhavanti caatra--- kSayaat saMdhaaraNaadraukSyaahvyaayaamaat kSudhitasya ca/ praaNavaahiini duSyanti srotaaMsyanyaizca daaruNaiH// CS3.5.11/ auSNyaadaamaadbhayaat paanaadatizuSkaannasevanaat/ ambuvaahiini duSyanti tRSNaayaazcaatipiiDanaat// CS3.5.12/ atimaatrasya caakaale caahitasya ca bhojanaat/ annavaahiini duSyanti vaiguNyaat paavakasya ca// CS3.5.13/ guruziitamatisnigdhamatimaatraM samaznataam/ rasavaahiini duSyanti cintyaanaaM caaticintanaat// CS3.5.14/ vidaahiinyannapaanaani snigdhoSNaani dravaaNi ca/ raktavaahiini duSyanti bhajataaM caatapaanalau// CS3.5.15/ abhiSyandiini bhojyaani sthuulaani ca guruuNi ca/ maaMsavaahiini duSyanti bhuktvaa ca svapataaM divaa// CS3.5.16/ avyaayaamaaddivaasvapnaanmedyaanaaM caatibhakSaNaat/ midovaahiini duSyanti vaaruNyaazcaatisevanaat// CS3.5.17/ vyaayaamaadatisaMkSobhaadasthnaamativighaTTanaat/ asthivaahiini duSyanti vaatalaanaaM ca sevanaat// CS3.5.18/ utpeSaadatyabhiSyandaadabhighaataat prapiiDanaat/ majjavaahiini duSyanti viruddhaanaaM ca sevanaat// CS3.5.19/ akaalayonigamanaannigrahaadatimaithunaat/ zukravaahiini duSyanti zastrakSaaraagnibhistathaa// CS3.5.20/ muutritodakabhakSyastriisevanaanmuutranigrahaat/ muutravaahiini duSyanti *kSiiNasyaabhikSatasya ca// CS3.5.21/ saMdhaaraNaadatyazanaadajiirNaadhyazanaattathaa/ varcovaahiini duSyanti durbalaagneH kRzasya ca// CS3.5.22/ *vyaayaamaadatisaMtaapaacchiitoSNaakramasevanaat/ svedavaahiini duSyanti krodhazokabhayaistathaa// CS3.5.23/ aahaarazca vihaarazca yaH syaaddoSaguNaiH samaH/ dhaatubhirviguNazcaapi srotasaaM sa praduuSakaH// CS3.5.24/ atipravRttiH saGgo vaa siraaNaaM granthayo+api vaa/ vimaargagamanaM caapi srotasaaM duSTilakSaNam// CS3.5.25/ svadhaatusamavarNaani vRttasthuulaanyaNuuni ca/ srotaaMsi diirghaaNyaakRtyaa prataanasadRzaani ca// CS3.5.26/ praaNodakaannavaahaanaaM duSTaanaaM zvaasikii kriyaa/ kaaryaa tRSNopazamanii tathaivaamapradoSikii// CS3.5.27/ vividhaazitapiitiiye rasaadiinaaM yadauSadham/ rasaadisrotasaaM kuryaattadyathaasvamupakramam// CS3.5.28/ muutraviTsvedavaahaanaaM cikitsaa mautrakRcchrikii/ tathaa+atisaarikii kaaryaa tathaa jvaracikitsikii// CS3.5.29/ tatra zlokaaH--- trayodazaanaaM muulaani srotasaaM duSTilakSaNam/ saamaanyaM naamaparyaayaaH kopanaani parasparam// CS3.5.30/ doSahetuH pRthaktvena bheSajoddeza eva ca/ srotovimaane nirdiSTastathaa caadau vinizcayaH// CS3.5.31/ kevalaM viditaM yasya zariiraM sarvabhaavataH/ zaariiraaH sarvarogaazca sa karmasu na muhyati// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane srotovimaanaM naama paJcamo+adhyaayaH//5// SaSTho+adhyaayaH/ CS3.6.1/ athaato rogaaniikaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.6.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.6.3/ dve rogaaniike bhavataH prabhaavabhedena-saadhyam,asaadhyaM ca; dve rogaaniike balabhedena-mRdu,daaruNaM ca; dve rogaaniike adhiSThaanabhedena-mano+adhiSThaanaM,zariiraadhiSThaanaM ca; dve rogaaniike nimittabhedena-svadhaatuvaiSamyanimittam,aagantunimittaM ca; dve rogaaniike aazayabhedena-aamaazayasamutthaM,pakvaazayasamutthaM ceti/ evametat prabhaavalaadhiSThaananimittaazayabhedaaddvaidhaM sadbhedaprakRtyantareNa bhidyamaanamathavaa+api sandhiiyamaanaM syaadekatvaM bahutvaM vaa/ ekatvaM taavadekameva rogaaniikaM,*duHkhasaamaanyaat; bahutvaM tu daza rogaaniikaani prabhaavabhedaadinaa bhavanti; bahutvamapi saMkhyeyaM syaadasaMkhyeyaM vaa/tatra saMkhyeyaM taavadyathoktamaSTodariiye,aparisaMkhyeyaM punaryathaa---mahaarogaadhyaaye rugvarNasamutthaanaadiinaamasaMkhyeyatvaat// CS3.6.4/ na ca saMkhyeyaagreSu bhedaprakRtyantariiyeSu vigiitirityato doSavatii syaadatra kaacit pratijJaa, na caavigiitirityataH syaadadoSavatii/ bhettaa hi bhedyamanyathaa bhinatti, anyathaa punastaadbhinnaM bhedaprakRtyantareNa bhindan bhedasaMkhyaavizeSamaapaadayatyanekadhaa, na ca puurvaM bhedaagramupahanti/ samaanaayaamapi khalu bhedaprakRtau *prakRtaanuprayogaantaramapekSyam/ santihyarthaantaraaNi samaanazabdaabhihitaani, santi caanarthaantaraaNi paryaayazabdaabhihitaani/ samaano hi rogazabdo doSeSu ca vyaadhiSu ca; doSaa hyapi rogazabdamaataGkazabdaM yakSmazabdaM doSaprakRtizabdaM vikaarazabdaM ca labhante, vyaadhayazca rogazabdamaataGkazabdaM yakSmazabdaM doSaprakRtizabdaM vikaarazabdaM ca labhante/ tatra doSeSu caiva vyaadhiSu ca rogazabdaH samaanaH, zeSeSu tu vizeSavaan// CS3.6.5/ tatra vyaadhayo+aparisaMkhyeyaa bhavanti, atibahutvaat; doSaastu khalu parisaMkhyeyaa bhavanti, anatibahutvaat/ tasmaadyathaacitraM vikaaraanudaaharaNaartham, anavazeSeNa ca doSaan vyaakhyaasyaamaH/ rajastamazca maanasau doSau/ tayorvikaaraaH kaamakrodhalobhamoherSyaamaanamadazokacitto(nto)dvegabhayaharSaadayaH/ vaatapittazleSmaaNastu khalu zaariiraa doSaaH/ teSaamapi ca vikaaraa jvaraatiisaarazophazoSazvaasamehakuSThaadayaH/ iti doSaaH kevalaa vyaakhyaataa vikaaraikadezazca// CS3.6.6/ tatra khalveSaaM dvayaanaamapi doSaaNaaM trividhaM prakopaNaM; tadyathaa---asaatmyendriyaarthasaMyogaH, prajJaaparaadhaH, pariNaamazceti// CS3.6.7/ prakupitaastu khalu te prakopaNavizeSaadduuSyavizeSaacca vikaaravizeSaanabhinirvartayantyaparisaMkhyeyaan// CS3.6.8/ te ca vikaaraaH parasparamanuvartamaanaaH kadaacidanubadhnanti kaamaadayo jvaraadayazca// CS3.6.9/ niyatastvanubandho rajastamasoH parasparaM, na hyarajaskaM tamaH *pravartate// CS3.6.10/ (praayaH) zaariiradoSaaNaamekaadhiSThaaniiyaanaaM sannipaataH saMsargo vaa samaanaguNatvaat; doSaa hi duuSaNaiH samaanaaH// CS3.6.11/ tatraanubandhyaanubandhakRto vizeSaH---svatantre vyaktaliGgo yathoktasamutthaanaprazamo bhavatyanubandhyaH, tadvipariitalakSaNastvanubandhaH/ *anubandhyalakSaNasamanvitaastatra yadi doSaa bhavanti tattrikaM sannipaatamaacakSate, dvayaM vaa saMsargam/ anubandhyaanubandhavizeSakRtastu bahuvidho doSabhedaH/ evameSa saMjJaaprakRto bhiSajaaM doSeSu vyaadhiSu ca *naanaaprakRtivizeSavyuuhaH// CS3.6.12/ agniSu tu zaariireSu caturvidho vizeSo balabhedena bhavati/ tadyathaa---tiikSNo, mandaH, samo, viSamazceti/ tatra tiikSNo+agniH sarvaapacaarasahaH, tadvipariitalakSaNastu mandaH, samastu khalvapacaarato vikRtimaapadyate+anapacaaratastu prakRtaavavatiSThate, samalakSaNavipariitalakSaNastu viSama iti/ ete caturvidhaa bhavantyagnayazcaturvidhaanaameva puruSaaNaam/ tatra samavaatapittazleSmaNaaM prakRtisthaanaaM samaa bhavantyagnayaH, vaatalaanaaM tu vaataabhibhuute+agnyadhiSThaane viSamaa bhavantyagnayaH, pittalaanaaM tu pittaabhibhuute hyagnyadhiSThaane tiikSNaa bhavantyagnayaH, zleSmalaanaaM tu zleSmaabhibhuute+agnyadhiSThaane mandaa bhavantyagnayaH// CS3.6.13/ tatra kecidaahuH---na samavaatapittazleSmaaNo jantavaH santi, viSamaahaaropayogitvaanmanuSyaaNaaM; tasmaacca vaataprakRtayaH kecit, kecit pittaprakRtayaH, kecit punaH zleSmaprakRtayo bhavantiiti/ taccaanupapannaM, kasmaat kaaraNaat? samavaatapittazleSmaaNaM hyarogamicchanti bhiSajaH, *yataH prakRtizcaarogyam, aarogyaarthaa ca bheSajapravRttiH, saa ceSTaruupaa, tasmaat santi samavaatapittazleSmaaNaH; na khalu santi vaataprakRtayaH pittaprakRtayaH zleSmaprakRtayo vaa/ tasya tasya *kila doSasyaadhikyaat saa saa doSaprakRtirucyate manuSyaaNaaM, na ca vikRteSu doSeSu prakRtisthatvamupapadyate, tasmaannaitaaH prakRtayaH santi; santi tu khalu vaatalaaH pittalaaH zleSmalaazca, aprakRtisthaastu te jJeyaaH// CS3.6.14/ teSaaM tu khalu caturvidhaanaaM puruSaaNaaM *catvaaryanupraNidhaanaani zreyaskaraaNi bhavanti/ tatra samasarvadhaatuunaaM sarvaakaarasamam, adhikadoSaaNaaM tu trayaaNaaM yathaasvaM doSaadhikyamabhisamiikSya doSapratikuulayogiini triiNyanu(nna)praNidhaanaani zreyaskaraaNi bhavanti yaavadagneH samiibhaavaat, same tu samameva kaaryam; evaM ceSTaa bheSajaprayogaazcaapare/ *taan vistareNaanuvyaakhyaasyaamaH// CS3.6.15/ trayastu putuSaa bhavantyaaturaaH, te tvanaaturaastantraanatariiyaaNaaM bhiSajaam/ tadyathaa---vaatalaH, pittalaH, zleSmalazceti/ teSaamidaM vizeSavijJaanaM---vaatalasya vaatanimittaaH, pittalasya pittanimittaaH, zleSmalasya zleSmanimittaa vyaadhayaH praayeNa balavantazca bhavanti// CS3.6.16/ tatra vaatalasya *vaataprakopaNaanyaasevamaanasya kSipraM vaataH prakopamaapadyate, na tathetarau doSau; sa tasya prakopamaapanno yathoktairvikaaraiH zariiramupatapati balavarNasukhaayuSaamupaghaataaya/ tasyaavajayanaM---snehasvedau vidhiyuktau, mRduuni ca saMzodhanaani snehoSNamadhuraamlalavaNayuktaani, tadvadabhyavahaaryaaNi, abhyaGgopanaahanodveSTanonmardanapariSekaavagaahanasaMvaahanaavapiiDanavitraasanavismaapanavismaaraNaani, suraasavavidhaanaM, snehaazcaanekayonayo diipaniiyapaacaniiyavaataharavirecaniiyopahitaastathaa zatapaakaaH sahasrapaakaaH sarvazazca prayogaarthaaH, bastayaH, bastiniyamaH sukhaziilataa ceti// CS3.6.17/ pittalasyaapi *pittaprakopaNaanyaasevamaanasya kSipraM pittaM prakopamaapadyate, na tathetarau doSau; tadasya prakopamaapannaM yathoktairvikaaraiH zariiramupatapati balavarNasukhaayuSaamupaghaataaya/ tasyaavajayanaM---sarpiSpaanaM, sarpiSaa ca snehanam, adhazca doSaharaNaM, madhuratiktakaSaayaziitaanaaM caiSadhaabhyavahaaryaaNaamupayogaH, mRdumadhurasurabhiziitahRdyaanaaM gandhaanaaM copasevaa, muktaamaNihaaraavaliinaaM ca paramaziziravaarisaMsthitaanaaM dhaaraNamurasaa, kSaNe kSaNe+agryacandanapriyaGgukaaliiyamRNaalaziitavaatavaaribhirutpalakumudakokanadasaugandhikapadmaanugataizca vaaribhirabhiprokSaNaM, zrutisukhamRdumadhuramano+anugaanaaM ca giitavaaditraaNaaM zravaNaM, zravaNaM caabhyudayaanaaM, suhRdbhiH saMyogaH, saMyogazceSTaabhiH striibhiH ziitopahitaaMzukasragdhaariNiibhiH, nizaakaraaMzuziitalapravaataharmyavaasaH, zailaantarapulinazizirasadanavasanavyajanapavanasevanaM, ramyaaNaaM copavanaanaaM sukhazizirasurabhimaarutopahitaanaamupasevanaM, sevanaM ca padmotpalanalinakumudasaugandhikapuNDariika-*zatapatrahastaanaaM, saumyaanaaM ca sarvabhaavaanaamiti//CS3.6.18/ zleSmalasyaapi *zleSmaprakopaNaanyaasevamaanasya kSipraM zleSmaa prakopamaapadyate, na tathetarau doSauH; sa tasya prakopamaapanno yathoktairvikaaraiH zariiramupatapati balavarzasukhaayuSaamupaghaataaya/ tasyaavajayanaM---vidhiyuktaani tiikSNoSNaani saMzodhanaani, ruukSapraayaaNi caabhyavahaaryaaNi kaTukatiktakaSaayopahitaani, tathaiva dhaavanalaGghanaplavanaparisaraNajaagaraNaniyuddhavyavaayavyaayaamonmardanasnaanotsaadanaani, vizeSatastiikSNaanaaM diirghakaalasthitaanaaM ca madyaanaamupayogaH, sadhuumapaanaH sarvazazcopavaasaH, tathoSNaM vaasaH, sukhapratiSedhazca sukhaarthameveti// CS3.6.19/ bhavati caatra--- sarvarogavizeSajJaH sarvakaaryavizeSavit/ sarvabheSajatattvajJo raajJaH praaNapatirbhavediti// CS3.6.20/ tatra zlokaaH--- prakRtyantarabhedena rogaaniikavikalpanam/ parasparaavirodhazca saamaanyaM rogadoSayoH// CS3.6.21/ doSasaMkhyaa vikaaraaNaamekadezaH prakopaNam/ jaraNaM prati cintaa ca *kaayaagnerdhukSaNaani ca// CS3.6.22/ naraaNaaM vaatalaadiinaaM prakRtisthaapanaani ca/ rogaaniike vimaane+asmin vyaahRtaani maharSiNaa// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane rogaaniikavimaanaM naama SaSTho+adhyaayaH//6// saptamo+adhyaayaH/ CS3.7.1/ athaato vyaadhitaruupiiyaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.7.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.7.3/ iha khalu dvau puruSau vyaadhitaruupau bhavataH---guruvyaadhitaH, laghuvyaadhitazca/ tatra---guruvyaadhita ekaH sattvabalazariirasaMpadupetatvaallaghuvyaadhita iva dRzyate, laghuvyaadhito+aparaH sattvaadiinaam-*adhamatvaadguruvyaadhita iva dRzyate/ tayorakuzalaaH kevalaM cakSuSaiva ruupaM dRSTvaa+adhyavasyanto vyaadhigurulaaghave vipratipadyante// CS3.7.4/ nahi jJaanaavayavena kRtsne jJeye vijJaanamutpadyate/ vipratipannaastu khalu rogajJaane upakramayuktijJaane caapi vipratipadyante/ te yadaa guruvyaadhitaM laghuvyaadhitaruupamaasaadayanti, tadaa tamalpadoSaM matvaa saMzodhanakaale+asmai mRdu saMzodhanaM prayacchanto bhuuya evaasya doSaanudiirayanti/ yadaa tu laghuvyaadhitaM guruvyaadhitaruupamaasaadayanti, tadaa taM mahaadoSaM matvaa saMzodhanakaale+asmai tiikSNaM saMzodhanaM prayacchanto doSaanatinirhRtya zariiramasya kSiNvanti/ evamavayavena jJaanasya kRtsne jJeye jJaanamabhimanyamaanaaH pariskhalanti/ viditaveditavyaastu bhiSajaH sarvaM sarvathaa yathaasaMbhavaM pariikSyaM pariikSyaadhyavasyanto na kvacidapi vipratipadyante, yatheSTamarthamabhinirvartayanti ceti// CS3.7.5/ bhavanti caatra--- sattvaadiinaaM vikalpena *vyaadhiruupamathaature/ dRSTvaa vipratipadyante baalaa vyaadhibalaabale// CS3.7.6/ te bheSajamayogena kurvantyajJaanamohitaaH/ vyaadhitaanaaM vinaazaaya klezaaya mahate+api vaa// CS3.7.7/ praajJaastu sarvamaajJaaya pariikSyamiha sarvathaa/ na skhalanti prayogeSu bheSajaanaaM kadaacana// CS3.7.8/ iti vyaadhitaruupaadhikaare vyaadhitaruupasaMkhyaagrasaMbhavaM vyaadhitaruupahetuvipratipattau kaaraNaM saapavaadaM saMpratipattikaaraNaM caanapavaadaM nizamya, bhagavantamaatreyamagnivezo+ataH paraM sarvakrimiiNaaM puriiSasaMzrayaaNaaM samutthaanasthaanasaMsthaanavarNanaamaprabhaavacikitsitavizeSaan papracchopasaMgRhya paadau// CS3.7.9/ athaasmai provaaca bhagavaanaatreyaH---iha khalvagniveza! viMzatividhaaH krimayaH puurvamuddiSTaa naanaavidhena pravibhaagenaanyatra sahajebhyaH; te punaH prakRtibhirvibhajyamaanaazcaturvidhaa bhavanti; tadyathaa---puriiSajaaH, zleSmajaaH, zoNitajaa, malajaazceti// CS3.7.10/ tatra malo baahyazcaabhyantarazca/ tatra baahyamalajaataan malajaan *saMcakSmahe/ teSaaM samutthaanaM-mRjaavarjanaM; sthaanaM---kezazmazrulomapakSmavaasaaMsi; saMsthaanam-aNavastilaakRtayo bahupaadaazca; varNa-kRSNaH, zuklazca; naamaani-yuukaaH, pipiilikaazca; prabhaavaH-kaNDuujananaM, koThapiDakaabhinirvartanaM ca; cikitsitaM tu khalveSaamapakarSaNaM, malopaghaataH, malakaraaNaaM ca bhaavaanaamanupasevanamiti// CS3.7.11/ zoNitajaanaaM tu khalu kuSThaiH samaanaM samutthaanaM; sthaanaM-raktavaahinyo dhamanyaH; saMsthaanam-aNavo vRttaazcaapaadaazca, suukSmatvaaccaike bhavantyadRzyaaH; varNaH-taamraH; naamaani-kezaadaa, lomaadaa, lomadviipaaH, saurasaa, auDumbaraa, jantumaatarazceti; prabhaavaH-kezazmazrunakhalomapakSmaapadhvaMsaH, vraNagataanaaM ca harSakaNDuutodasaMsarpaNaani, ativRddhaanaaM ca tvaksiraasnaayumaaMsataruNaasthibhakSaNamiti; cikitsitamapyeSaaM kuSThaiH samaanaM, taduttarakaalamupadekSyaamaH// CS3.7.12/ zleSmajaaH kSiiraguDatilamatsyaanuupamaaMsapiSTaannaparamaannakusumbhasnehaajiirNapuutiklinnasaMkiirNaviruddhaasaatmyabhojanasamutthaanaaH; teSaamaamaazayaH sthaanaM, te pravardhamaanaastuurdhvamadho vaa visarpantyubhayato vaa; saMsthaanavarNavizeSaastu---zvetaaH pRthubradhvasaMsthaanaaH kecit, kecidvRttapariNaahaa gaNDuupadaakRtayaH zvetaastaamraavabhaasaazca, kecidaNavo diirghastantvaakRtayaH zvetaaH; teSaaM trividhaanaaM zleSmanimittaanaaM krimiiNaaM naamaani-antraadaaH, udaraadaaH, *hRdayacaraaH, curavaH, darbhapuSpaaH, saugandhikaaH, mahaagudazceti; prabhaavohRllaasaH, aasyasaMsravaNam, arocakaavipaakau, jvaraH, muurcchaa, jRmbhaa, kSavathuH, aanaahaH, aGgamardaH, chardiH kaarzyaM, paaruSyaM, ceti// CS3.7.13/ puriiSajaastulyasamutthaanaaH zleSmajaiH; teSaaM sthaanaM pakvaazayaH, te pravardhamaanaastvadho visarpanti, yasya punaraamaazayaabhimukhaaH *syuryadantaraM tadantaraM tasyodgaaraniHzvaasaaH puriiSagandhinaH syuH; saMsthaanavarNavizeSaastu-suukSmavRttapariiNaahaaH zvetaa *diirghaa uurNaMzusaMkaazaaH kecit, kecit punaH sthuulavRttapariiNaahaaH zyaavaniilaharitapiitaaH; teSaaM naamaani kakerukaaH, makerukaaH, lelihaaH; sazuulakaaH, sausuraadaazceti; prabhaavaH---puriiSabhedaH, kaarzyaM, paaruSyaM, lomaharSaabhinirvartanaM ca, ta eva caasya gudamukhaM paritudantaH kaNDuuM copajanayanto gudamukhaM paryaasate, ta eva jaataharSaa gudaniSkramaNamativelaM kurvanti; ityeSa zleSmajaanaaM puriiSajaanaaM ca krimiiNaaM samutthaanaadivizeSaH// CS3.7.14/ cikitsitaM tu khalveSaaM samaasenopadizya pazcaadvistareNopadekSyaamaH/ tatra sarvakrimiiNaamapakarSaNamevaaditaH kaaryaM, tataH prakRtivighaataH, anantaraM nidaanoktaanaaM bhaavaanaamanupasevanamiti// CS3.7.15/ tatraapakarSaNaM-hastenaabhigRhya vimRzyopakaraNavataa+apanayanamanupakaraNena vaa; sthaanagataanaaM tu krimiiNaM bheSajenaapakarSaNaM nyaayataH, taccaturvidhaM; tadyathaa---zirovirecanaM, vamanaM, virecanam, aasthaapanaM ca; ityapakarSaNavidhiH/ prakRtivighaatastveSaaM kaTutiktakaSaayakSaaroSNaanaaM dravyaaNaamupayogaH, yaccaanyadapi kiMcicchleSmapuriiSapratyaniikabhuutaM tat syaat; iti prakRtivighaataH/ anantaraM nidaanoktaanaaM bhaavaanaamanupasevanaM---yaduktaM nidaanavidhau tasya vivirjanaM tathaapraayaaNaaM caapareSaaM dravyaaNaam/ iti lakSaNatazcikitsitamanuvyaakhyaatam/ etadeva punarvistareNopadekSyate// CS3.7.16/ athainaM krimikoSThamaaturamagre SaDraatraM saptaraatraM vaa snehasvedaabhyaamupapaadya zvobhuute enaM saMzodhanaM paayayitaa+asmiiti kSiiraguDadadhitilamatsyaanuupamaaMsapiSTaannaparamaannakusumbhasnehasaMprayuktairbhojyaiH saayaM praatazcopapaadayet samudiiraNaarthaM krimiiNaaM koSThaabhisaraNaarthaM ca bhiSak/ atha vyuSTaayaaM raatryaaM sukhoSitaM suprajiirNabhaktaM ca vijJaayaasthaapanavamanavirecanaistadaharevopapaadayedupapaadaniiyazcet syaat sarvaan pariikSyavizeSaan pariikSya samyak// CS3.7.17/ athaahareti bruuyaat---muulakasarSapalazunakaraJjazirtumadhuzigrukharapuSpaabhuustRNasumukhasurasakuSTherakagaNDiirakaalamaalakaparNaasakSavakaphaNijjhakaani sarvaaNyathavaa yathaalaabhaM; taanyaahRtaanyabhisamiikSya khaNDazazchedayitvaa prakSaalya paaniiyena suprakSaalitaayaaM sthaalyaaM samaavaapya gomuutreNaardhodakenaabhiSicya saadhayet satatamavaghaTTayan darvyaa, *tamupayuktabhuuyiSThe+ambhasi gataraseSvauSadheSu sthaaliimavataarya suparipuutaM kaSaayaM sukhoSNaM madanaphalapippaliiviDaGgakalkatailopahitaM svarjikaalavaNitamabhyaasicya bastau vidhivadaasthaapayedenaM; tathaa+arkaalarkakuTajaaDhakiikuSThakaiDaryakaSaayeNa vaa, tathaa zigrupiilukustumburukaTukaasarSapakaSaayeNa, tathaa++aamalakazRGgaveradaaruharidraapicumardakaSaayeNa madanaphalaadisaMyogasaMpaaditena, trivaaraM saptaraatraM vaa++aasthaapayet// CS3.7.18/ pratyaagate ca pazcime bastau pratyaazvastaM tadaharevobhayatobhaagaharaM saMzodhanaM paayayedyuktyaa; tasya vidhirupadekSyate---madanaphalapippaliikaSaayasyaardhaaJjalimaatreNa trivRtkalkaakSamaatramaaloDya paatumasmai prayacchet, tadasya doSamubhayato nirharati saadhu; evameva kalpoktaani vamanavirecanaani pratisaMsRjya paayayedenaM buddhyaa sarvavizeSaanavekSamaaNo bhiSak// CS3.7.19/ athainaM samyagviriktaM vijJaayaaparaahNe zaikharikakaSaayeNa sukhoSNena pariSecayet/ tenaiva ca kaSaayeNa baahyaabhyantaraan sarvodakaarthaan kaarayecchazvat; tadabhaave kaTutiktakaSaayaaNaamauSadhaanaaM kvaathairmuutrakSaarairvaa pariSecayet/ pariSiktaM cainaM nivaatamaagaaramanupravezya pippaliipippaliimuulacavyacitrakazRGgaverasiddhena yavaagvaadinaa krameNopaacaret, vilepiikramaagataM cainamanuvaasayedviDaGgatailenaikaantaraM dvistrirvaa// CS3.7.20/ yadi punarasyaatipravRddhaaJchiirSaadaan krimiin manyeta zirasyaivaabhisarpataH kadaacit, tataH svehasvedaabhyaamasya zira upapaadya virecayedapaamaargataNDulaadinaa zirovirecanena// CS3.7.21/ yastvabhyavahaaryavidhiH prakRtivighaataayoktaH krimiiNaamatha tamanuvyaakhyaasyaamaH,---*muulakaparNiiM samuulaagraprataanaamaahRtya khaNDazazchedayitvoluu(duu)khale kSodayitvaa paaNibhyaaM piiDayitvaa rasaM gRhNiiyaat, tena rasena lohitazaalitaNDulapiSTaM samaaloDya puupalikaaM kRtvaa *vidhuumeSvaGgaareSuupakuDya viDaGgatailalavaNopahitaaM krimikoSThaaya bhakSayituM prayacchet, anantaraM caamlakaaJjikamudazvidvaa pippalyaadipaJcavarga saMsRSTaM salavaNamanupaayayet/anena kalpena maarkavaarkasahacaraniipanirguNDiisumukhasurasakuTherakagaNDiirakaalamaalakaparNaasakSavakaphaNijjhakabakulakuTajasuvarNakSiiriisvarasaanaamanyatamasmin kaarayet puupalikaaH; tathaa kiNihiikiraatatiktakasuvahaamalakahariitakiibibhiitakasvaraseSu kaarayet puupalikaaH; svarasaaMzcaiteSaamekaikazo dvandvazaH sarvazo vaa madhuvilulitaan praataranannaaya paatuM prayacchet// CS3.7.22/ athaazvazakRdaahRtya mahati kiliJjake prastiiryaatape zoSayitvoduukhale kSodayitvaa dRSadi punaH suukSmacuurNaani kaarayitvaa viDaGgakaSaayeNa triphalaakaSaayeNa vaa+aSTakRtvo dazakRtvo *vaa++aatape suparibhaavitaani bhaavayitvaa dRSadi punaH suukSmaaNi cuurNaani kaarayitvaa nave kalaze samaavaapyaanuguptaM nidhaapayet/ teSaaM tu khalu cuurNaanaaM paaNitalaM yaavadvaa saadhu manyeta tat kSaudreNa saMsRjya krimikoSThine leDhuM prayacchet// CS3.7.23/ tathaa bhallaatakaasthiinyaahRtya kalazapramaaNena caapothya snehabhaavite dRDhe kalaze suukSmaanekacchidrabradhne *zariiramupaveSTya mRdaavalipte samaavaapyoDupena pidhaaya bhuumaavaakaNThaM nikhaatasya snehabhaavitasyaivaanyasya dRDhasya kumbhasyopari samaaropya samantaadgomayairupacitya daahayet, sa yadaa jaaniiyaat saadhu dagdhaani gomayaani vigatasnehaani ca bhallaatakaasthiiniiti tatastaM kumbhamuddharet/ atha tasmaaddvitiiyaat kumbhaat snehamaadaaya viDaGgataNDulacuurNaiH snehaardhamaatraiH pratisaMsRjyaatape sarvamahaH sthaapayitvaa tato+asmai maatraaM prayacchet paanaaya; tena saadhu viricyate, viriktasya caanupuurvii yathoktaa/ evameva bhadradaarusaralakaaSThasnehaanupakalpya paatuM prayacchet// CS3.7.24/ anuvaasayec-*cainamanuvaasanakaale// CS3.7.25/ athaahareti bruuyaat---zaaradaannavaaMstilaan saMpadepetaan; taanaahRtya suviSpuutaanniSpuuya, suzuddhaan *zodhayitvaa, viDaGgakaSaaye sukhoSNe prakSipya nirvaapayedaadoSagamanaat, gatadoSaanabhisamiikSya, *supraluunaan praluJcya, punareva *suniSpuutaan niSpuuya, suzuddhaan zodhayitvaa, viDaGgakaSaayeNa triHsaptakRtvaH *suparibhaavitaan bhaavayitvaa, aatape zoSayitvaa, uluu(duu)khale saMkSudya, dRSadi punaH zlakSNapiSTaan kaarayitvaa, droNyaamabhyavadhaaya, viDaGgakaSaayeNa muhurmuhuravasiJcan paaNimardameva mardayet; tasmiMstu khalu prapiiDyamaane yattailamudiyaattat paaNibhyaaM paryaadaaya, zucau dRDhe kalaze nyasyaanuguptaM nidhaapayet// CS3.7.26/ athaahareti bruuyaat---tilvakoddaalakayordvau bilvamaatrau piNDau zlakSNapiSTau viDaGgakaSaayeNa, tadardhamaatrau zyaamaatrivRtayoH, ato+ardhamaatrau dantiidravantyoH, ato+ardhamaatrau ca cavyacitrakayoriti/ etaM saMbhaaraM viDaGgakaSaayasyaardhaaDhakamaatreNa pratisaMsRjya, tattailaprasthaM samaavaapya, sarvamaaloDya, mahati paryoge samaasicyaagnaavadhizrityaasane samaasicyaagnaavadhizrityaasane sukhopaviSTaH sarvataH snehamavalokayannajasraM mRdvagninaa saadhayeddarvyaa satatamavaghaTTayan/ sa yadaa jaaniiyaadviramati zabdaH, prazaamyati ca phenaH, prasaadamaapadyate snehaH, yathaasvaM ca gandhavarNarasotpattiH, saMvartate ca bhaiSajyamaGgulibhyaaM mRdyamaanamanatimRdvanatidaaruNamanaGguligraahi ceti, sa kaalastasyaavataaraNaaya/ tatastamavataarya ziitiibhuutamahatena vaasasaa paripuuya, zucau dRDhe kalaze samaasicya, pidhaanena pidhaaya, zuklena vastrapaTTenaavacchaadya, suutreNa subaddhaM suniguptaM nidhaapayet/ tato+asmai maatraaM prayacchet paanaaya, tena saadhu viricyate; samyagapahRtadoSasya caanupuurvii yathoktaa/ tatazcainamanuvaasayedanuvaasanakaale/ etenaiva ca paakavidhinaa sarSapaatasiikaraJjakoSaatakiisnehaanupakalpya paayayet sarvavizeSaanavekSamaaNaH/ tenaagado bhavati// CS3.7.27/ *evaM dvayaanaaM zleSmapuriiSasaMbhavaanaaM krimiiNaaM samutthaanasaMsthaanavarNanaamaprabhaavacikitsitavizeSaa vyaakhyaataaH saamaanyataH/ vizeSatastu svalpamaatramaasthaapanaanuvaasanaanulomaharaNabhuuyiSThaM teSvevauSadheSu puriiSajaanaaM krimiiNaaM cikitsitaM kartavyaM, maatraadhikaM punaH zirovirecanavamanopazamanabhuuyiSThaM teSvevauSadheSu zleSmajaanaaM krimiiNaaM cikitsitaM kaaryam; ityeSa krimighno bheSajavidhiranuvyaakhyaato bhavati/ tamannutiSThataa yathaasvaM hetuvarjane prayatitavyam/ yathoddezamevamidaM krimikoSThacikitsitaM yathaavadanuvyaakhyaataM bhavati// CS3.7.28/ bhavanti caatra--- apakarSaNamevaadau krimiiNaaM bheSajaM smRtam/ tato vighaataH prakRternidaanasya ca varjanam// CS3.7.29/ *ayameva vikaaraNaaM sarveSaamapi nigrahe/ vidhirdRSTastridhaa yo+ayaM krimiinuddizya kiirtitaH// CS3.7.30/ saMzodhanaM saMzamanaM nidaanasya ca varjanam/ etaavsadbhiSajaa kaaryaM roge roge yathaavidhi// CS3.7.31/ tatra zlokau--- vyaadhitau puruSau jJaajJau bhiSajau saprayojanau/ viMzatiH krimayasteSaaM hetvaadiH saptako gaNaH// CS3.7.32/ ukto vyaadhitaruupiiye vimaane paramarSiNaa/ ziSyasaMbodhanaarthaaya vyaadhiprazamanaaya ca// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane vyaadhitaruupiiyavimaanaM naama saptamo+adhyaayaH//7// aSTamo+adhyaayaH/ CS3.8.1/ athaato rogabhiSagjitiiyaM vimaanaM vyaakhyaasyaamaH// CS3.8.2/ iti ha smaaha bhagavaanaatreyaH// CS3.8.3/ buddhimaanaatmanaH *kaaryagurulaaghavaM karmaphalamanubandhaM dezakaalau ca viditvaa yuktidarzanaadbhiSagbubhuuSuH zaastramevaaditaH pariikSeta/ vividhaani hi zaastraaNi bhiSajaaM pracaranti loke; tatra yanmanyeta sumahadyazasvidhiirapuruSaasevitamarthabahulamaaptajanapuujitaM trividhaziSyabuddhihitamapagatapunaruktadoSamaarSaM supraNiitasuutrabhaaSyasaMgrahakramaM svaadhaaramanavapatitazabdamakaSTazabdaM puSkalaabhidhaanaM kramaagataarthamarthatattvavinizcayapradhaanaM saMgataarthamasaMkulaprakaraNamaazuprabodhakaM lakSaNavaccodaaharaNavacca, tadabhiprapadyeta zaastram/ zaastraM hyevaMvidhamamala ivaadityastamo vidhuuya prakaazayati sarvam// CS3.8.4/ tato+anantaramaacaaryaM pariikSeta; tadyathaa---paryavadaatazrutaM paridRSTakarmaaNaM dakSaM dakSiNaM zuciM jitahastamupakaraNavantaM sarvondriyopapannaM prakRtijJaM pratipattijJaman-*upaskRtanidyamanahaGkRtamanasuuyakamakopanaM klezakSamaM ziSyavatsalamadhyaapakaM jJaapanasamarthaM ceti/ evaMguNo hyaacaaryaH sukSetramaartavo megha iva zasyaguNaiH suziSyamaazu vaidyaguNaiH saMpaadayati// CS3.8.5/ tamupasRtyaariraadhayiSurupacaredagnivacca devavacca raajavacca pitRvacca bhartRvaccaapramattaH/ tatastatprasaadaat kRtsnaM zaastramadhigamya zaastrasya dRDhataayaamabhidhaanasya sauSThave+arthasya vijJaane vacanazaktau ca bhuuyo bhuuyaH prayateta samyak// CS3.8.6/ tatropaayaananuvyaakhyaasyaamaH---adhyayanam, adhyaapanaM, tadvidyasaMbhaaSaa cetyupaayaaH// CS3.8.7/ tatraayamadhyayanavidhiH---kalyaH kRtakSaNaH praatarutthaayopavyuuSaM vaa kRtvaa++aavazyakamupaspRzyodakaM devarSigobraahmaNaguruvRddhasiddhaacaaryebhyo namaskRtya same zucau deze sukhopaviSTo manaHpuraHsaraabhirvaagbhiH suutramanukraaman punaH punaraavartayed *buddhvaa samyaganupravizyaarthatattvaM svadoSaparihaaraarthaM paradoSapramaaNaarthaM ca; evaM madhyaMdine+aparaahNe raatrau ca zazvadaparihaapayannadhyayanamabhyasyet/ ityadhyayanavidhiH// CS3.8.8/ athaadhyaapanavidhiH---adhyaapane kRtabuddhiraacaaryaH ziSyamevaaditaH pariikSeta; tadyathaa---prazaantamaaryaprakRtikamakSudrakarmaaNamRjucakSurmukhanaasaavaMzaM tanuraktavizadajihvamavikRtadantauSThamaminminaM dhRtimantamanahaGkRtaM medhaavinaM vitarkasmRtisaMpannamudaarasattvaM tadvidyakulajamathavaa tadvidyavRttaM tattvaabhinivezinamavyaGgamanyaapannevdriyaM nibhRtam-*anuddhatamarthatattvabhaavakamakopanamavyasaninaM ziilazaucaacaaraanuraagadaakSyapraadakSiNyopapannamadhyayanaabhikaamamarthavijJaane karmadarzane caananyakaaryamalubdhamanalasaM *sarvabhuutahitaiSiNamaacaaryasarvaanuziSTipratikaramanuraktaM ca, evaMguNasamuditamadhyaapyamaahuH// CS3.8.9/ *evaMvidhamadhyayanaarthinamupasthitamaariraadhayiSumaacaaryo+anubhaaSeta---udagayane zuklapakSe prazaste+ahani tiSyahastazravaNaazvayujaamanyatamena nakSatreNa yogamupagate bhagavati zazini kalyaaNe kalyaaNe ca karaNe maitre muhuurte muNDaH kRtopavaasaH snaataH kaaSaayavastrasaMviitaH sagandhahastaH samidho+agnimaajyamupalepanamudakumbhaan maalyadaamadiipahiraNyahemarajatamaNimuktaavidrumakSaumaparidhiin kuzalaajasarSapaakSataaMzca zuklaani sumanaaMsi grathitaagrathitaani medhyaan bhakSyaan gandhaaMzca ghRSTaanaadaayopatiSThasveti// CS3.8.10/ *sa tathaa kuryaat// CS3.8.11/ tamupasthitamaajJaaya same zuvau deze *praakpravaNe udakpravaNe vaa catuSkiSkumaatraM caturasraM sthaNDilaM gomayodakenopaliptaM kuzaastiirNaM *suparihitaM paridhibhizcaturdizaM yathoktacandanodakumbhakSaumahemahiraNyarajatamaNimuktaavidrumaalaGkRtaM medhyabhakSyagandhazuklapuSpalaajasarSapaakSatopazobhitaM kRtvaa, tatra paalaaziibhiraiGgudiibhiraudumbariibhirmaadhukiibhirvaa samidbhiragnimupasamaadhaaya praaGmukhaH zuciradhyayanavidhimanuvidhaaya madhusarpirbhyaaM tristrirjuhuyaadagnimaaziiHsaMprayukairmantrairbrahmaaNamagniM dhanvantariM prajaapatimazvinaavindramRSiiMzca suutrakaaraanabhimantrayamaaNaH puurvaM svaaheti// CS3.8.12/ ziSyazcainamanvaalabheta/ hutvaa ca pradakSiNamagnimanuparikraamet/ parikramya braahmaNaan svasti vaacayet; bhiSajazcaabhipuujayet// CS3.8.13/ athainamagnisakaaze braahmaNasakaaze bhiSaksakaaze caanuziSyaat---brahmacaariNaa zmazrudhaariNaa satyavaadinaa+amaaMsaadena medhyasevinaa nirmatsareNaazastradhaariNaa ca bhavitavyaM, na ca te madvacanaat kiJcidakaaryaM syaadanyatra raajadviSTaat praaNaharaadvipulaadadharmyaadanarthasaMprayuktaadvaa+apyarthaat; madarpaNena matpradhaanena madadhiinena matpriyahitaanuvartinaa ca zazvadbhavitavyaM, putravaddaasavadarthivaccopacarataa+*anuvastavyo+aham, anutsekenaavahitenaananyamanasaa viniitenaavekSyaavekSyakaariNaa+anasuuyakena caabhyanujJaatena pravicaritavyam, anujJaatena (caananujJaatena ca) pravicarataa puurvaM gurvarthopaaharaNe yathaazakti prayatitavyaM, karmasiddhimarthasiddhiM yazolaabhaM pretya ca svargamicchataa bhiSajaa tvayaa gobraahmaNamaadau kRtvaa sarvapraaNabhRtaaM zarmaazaasitavyamaharaharuttiSThataa copavizataa ca, sarvaatmanaa caaturaaNaamaarohyaaya prayatitavyaM, jiivitahetorapi caaturebhyo naabhidrogdhavyaM, manasaa+api ca parastriyo naabhigamaniiyaastathaa sarvameva parasvaM, nibhRtavezaparicchadena bhavitavyam, azauNDenaapaapenaapaapasahaayena ca, zlakSNazukladharmyazarmyadhanyasatyahitamitavacasaa dezakaalavicaariNaa smRtimataa jJaanotthaanopakaraNasaMpatsu nityaM yatnavataa ca; na ca kadaacidraajadviSTaanaaM raajadveSiNaaM vaa mahaajanadviSTaanaaM mahaajanadveSiNaaM vaa+apyauSadhamanuvidhaatavyaM, tathaa sarveSaamatyarthanikRtaduSTaduHkhaziilaacaaropacaaraaNaam-*anapavaadapratikaaraaNaaM mumuurSuuNaaM ca, tathaivaasannihitezvaraaNaaM striiNaamanadhyakSaaNaaM vaa; na ca kadaacit striidattamaamiSamaadaatavyamananujJaataM bhartraa+athavaa+adhyakSeNa, aaturakulaM caanupravizataa viditenaanumatapravezinaa saardhaM puruSeNa susaMviitenaavaakzirasaa smRtimataa stimitenaavekSyaavekSya manasaa sarvamaacarataa samyaganupraveSTavyam, anupravizya ca vaaGmanobuddhiindriyaaNi na kvacit praNidhaatavyaanyanyatraaturaadaaturaadaaturopakaaraarthaadaaturagateSvanyeSu vaa bhaaveSu, na caaturakulapravRttayo bahirnizcaarayitavyaaH, hrasitaM caayuSaH pramaaNamaaturasya jaanataa+api tvayaa na varNayitavyaM tatra ya rocyamaanamaaturasyaanyasya vaa+apyupaghaataaya saMpadyate; jJaanavataa+api ca naatyarthamaatmano jJaane vikatthitavyam, aaptaadapi hi vikatthamaanaadatyarthamudvijantyaneke// CS3.8.14/ na caiva hyasti sutaramaayurvedasya paaraM, tasmaadapramattaH zazvadabhiyogamasmin gacchet, *etacca kaaryam. evaMbhuuyazca vRttasauSThavamanasuuyataa parebhyo+apyaagamayitavyaM, kRtsno hi loko buddhimataamaacaaryaH zatruzcaabuddhimataam, atazcaabhisamiikSya buddhimataa+amitrasyaapi dhanyaM yazasyamaayuSyaM pauSTikaM *laukyamabhyupadizato vacaH zrotavyamanuvidhaatavyaM ceti/ ataH paramidaM bruuyaat---devataagnidvijaguruvRddhasiddhaacaaryeSu te nityaM samyagvartitavyaM, teSu te samyagvartamaanasyaayamagniH sarvagandharasaratnabiijaani yatheritaazca devataaH zivaaya syuH, ato+anyathaa vartamaanasyaazivaayeti/ evaM bruvati caacaarye ziSyaH 'tathaa'iti bruuyaat/ yathopadezaM ca kurvannadhyaapyaH, ato+anyathaa tvanadhyaapyaH/ adhyaapyamadhyaapayan hyaacaaryo yathoktaizcaadhyaapanaphalairyogamaapnotyanyaizcaanuktaiH zreyaskarairguNaiH ziSyamaatmaanaM ca yunakti/ ityadhyaapanavidhiruktaH// CS3.8.15/ saMbhaaSaavidhimata uurdhvaM vyaakhyaasyaamaH---bhiSak bhiSajaa saha saMbhaaSeta/ tadvidyasaMbhaaSaa hi jJaanaabhiyogasaMharSakarii bhavati, vaizaaradyamapi caabhimirvartayati, vacanazaktimapi caadhatte, yazazcaabhidiipayati, puurvazrute ca saMdehavataH punaH zravaNaacchrutasaMzayamapakarSati, zrute caasaMdehavato bhuuyo+adhyavasaayamabhinirvartayati, azrutamapi ca kaJcidarthaM zrotraviSayamaapaadayati, yaccaacaaryaH ziSyaaya zuzruuSave prasannaH krameNopadizati guhyaabhimatamarthajaataM tat paraspareNa saha jalpan *piNDena vijigiiSuraaha saMharSaat, tasmaattadvidyasaMbhaaSaamabhiprazaMsanti kuzalaaH// CS3.8.16/ dvividhaa tu khalu tadvidyasaMbhaaSaa bhavati---sandhaayasaMbhaaSaa, vigRhyasaMbhaaSaa ca// CS3.8.17/ tatra jJaanavijJaanavacanaprativacanazaktisaMpannenaakopanenaanupaskRtavidyenaanasuuyakenaanuneyenaanunayakovidena klezakSameNa priyasaMbhaaSaNena ca saha sandhaayasaMbhaaSaa vidhiiyate/ tathaavidhena saha kathayan visrabdhaH kathayet, pRcchedapi ca visrabdhaH, pRcchate caasmai visrabdhaaya vizadamarthaM bruuyaat, na ca nigrahabhayaadudvijeta, nigRhya cainaM na hRSyet, na ca pareSu vikattheta, na ca mohaadekaantagraahii syaat, na caaviditamarthamanuvarNayet, *samyak caanunayenaanunayet, tatra caavahitaH syaat/ ityanulomasaMbhaaSaavidhiH// CS3.8.18/ ata uurdhvamitareNa saha vigRhya *saMbhaaSaayaaM jalpecchreyasaa yogamaatmanaH pazyan/ praageva ca *jalpaajjalpaantaraM paraavaraantaraM pariSadvizeSaaMzca samyak pariikSeta/ samyakpariikSaa hi buddhimataaM kaaryapravRttinivRttikaalau zaMsati, tasmaat pariikSaamabhiprazaMsanti kuzalaaH/ pariikSamaaNastu khalu paraavaraantaramimaan jalpakaguNaaJ zreyaskaraan doSavatazca pariikSeta samyak; tadyathaa---zrutaM vijJaanaM dhaaraNaM pratibhaanaM vacanazaktiriti, etaan guNaan zreyaskaraanaahuH; imaan punardoSavataH, tadyathaa---kopanatvamavaizaaradyaM bhiirutvamadhaaraNatvamanavahitatvamiti/ etaan guNaan gurulaaghavataH parasya caivaatmanazca tulayet// CS3.8.19/ tatra trividhaH paraH saMpadyate---pravaraH, pratyavaraH, samo vaa, guNavinikSepataH; natveva kaartsneyana// CS3.8.20/ pariSattu khalu dvividhaa---jJaanavatii, muuDhapariSacca/ saiva dvividhaa satii trividhaa punaranena kaaraNavibhaagena---suhRtpariSat, udaasiinapariSat, *pratiniviSTapariSacceti/ tatra pratiniviSTaayaaM pariSadi jJaanavijJaanavacanaprativacanazaktisaMpannaayaaM muuDhaayaaM vaa na kathaMcit kenacit saha jalpo vidhiiyate; muuDhaayaaM tu suhRtpariSadyudaasiinaayaaM vaa jJaanavijJaanavacanaprativacanazaktiirantareNaapy-*adiiptayazasaa mahaajavacidviSTenaapi saha jalpo vidhiiyate/ tadvidhena ca saha kathayataa aaviddhadiirghasuutrasaMkulairvaakyadaNDakaiH kathayitavyam, atihRSTaM muhurmuhurupahasataa paraM niruupayataa ca parSadamaakaarairbruvatazcaasya vaakyaavakaazo na deyaH; kaSTazabdaM ca *bruvataa vaktavyo nicyate, athavaa punarhiinaa te pratijJaa, iti/ punazcaahuu(hva)yamaanaH prativaktavyaH---*parisaMvatsaro bhavaan zikSasva taavat; na tvayaa gururupaasito nuunam, athavaa paryaaptametaavatte; sakRdapi hi parikSepikaM nihataM nihatamaahuriti naasya yogaH kartavyaH kathaJcit/ apyevaM zreyasaa saha vigRhya vaktavyamityaahureke; natvevaM jyaayasaa saha vigrahaM prazaMsanti kuzalaaH// CS3.8.21/ pratyavareNa tu saha samaanaabhimatena vaa vigRhya jalpataa suhRtpariSadi kathayitavyam, athavaa+apyudaasiinapariSadyavadhaanazravaNajJaanavijJaanopadhaaraNavacanaprativacanazaktisaMpannaayaaM kathayataa caavahitena parasya saadguNyadoSabalamavekSitavyaM, samavekSya ca yatrainaM zreSThaM manyeta naasya tatra jalpaM yojayedanaaviSkRtamayogaM kurvan; yatra tvenamavaraM manyeta tatraivainamaazu nigRhNiiyaat/ tatra khalvime pratyavaraaNaamaazu nigrahe bhavantyupaayaaH; tadyathaa---zrutahiinaM mahataa suutrapaaThenaabhibhavet, vijJaanahiinaM punaH kaSTazabdena vaakyena, vaakyadhaaraNaahiinamaaviddhadiirghasuutrasaMkulairvaakyadaNDakaiH, patibhaahiinaM punar-*vacanenaikavidhenaanekaarthavaacinaa, vacanazaktihiinamardhoktasya *vaakyasyaakSepeNa, avizaaradamapatrapaNena, kopanamaayaasanena, bhiiruM vitraasanena, anavahitaM niyamaneneti/ evametairupaayaiH paramavaramabhibhavecchiighram// CS3.8.22/ tatra zlokau--- vigRhya kathayedyktyaa yuktaM ca na nivaarayet/ vigRhyabhaaSaa tiivraM hi keSaaMciddrohamaavahet// CS3.8.23/ naakaaryamasti kruddhasya naavaacyamapi vidyate/ kuzalaa naabhinandanti kalahaM samitau sataam// CS3.8.24/ evaM pravRtte vaade kuryaat// CS3.8.25/ *praageva taavadidaM kartuM yateta---sandhaaya parSadaa+ayanabhuutamaatmanaH prakaraNamaadezayitavyaM, yadvaa parasya bhRzadurgaM syaat, pakSamathavaa parasya bhRzaM vimukhamaanayet; pariSadi copasaMhitaayaamazakyamasmaabhirvaktum, eSaiva te pariSadyatheSTaM yathaayogaM yathaabhipraayaM vaadaM vaadamaryaadaaM ca sthaapayiSyatiityuktvaa tuuSNiimaasiita// CS3.8.26/ tatredaM vaadamaryaadaalakSaNaM bhavati---idaM vaacyam, idamavaacyam, evaM paraajito bhavatiiti// CS3.8.27/ imaani tu khalu padaani *bhiSagvaadamaargajJaanaarthamadhigamyaani bhavanti; tadyathaa---vaadaH, dravyaM, guNaaH, karma, saamaanyaM, vizeSaH, samavaayaH, pratijJaa, sthaapanaa, pratiSThaapanaa, hetuH, dRSTaantaH, upanayaH, nigamanam, uttaraM, siddhaantaH, zabdaH, pratyakSam, anumaanam, aitihyam, aupamyaM, saMzayaH, prayojanaM, savyabhicaaraM, jijJaasaa, vyavasaayaH, arthapraaptiH, saMbhavaH, anuyojyam, ananuyojyam, anuyogaH, pratyanuyogaH, vaakyadoSaH, vaakyaprazaMsaa, chalam, ahetuH, atiitakaalam, upaalambhaH, parihaaraH, pratijJaahaaniH, abhyanujJaa, hetvantaram, arthaantaraM, nigrahasthaanamiti// CS3.8.28/ tatra vaado naama sa yat pareNa saha zaastrapuurvakaM vigRhya kathayati/sa ca dvividhaH saMgraheNa---jalpaH, vitaNDaa ca/ tatra pakSaazritayorvacanaM jalpaH, jalpaviparyayo vitaNDaa/ yathaa---ekasya pakSaH punarbhavo+astiiti, naastityaparasya; tau ca svasvapakSahetubhiH svasvapakSaM sthaapayataH, parapakSamudbhaavayataH, eSa jalpaH/ jalpaviparyayo vitaNDaa/ vitaNDaa naama parapakSe doSavacanamaatrameva// CS3.8.29/ dravya-guNa-saamaanya-vizeSa-samavaayaaH svalakSaNaiH zlokasthaane puurvamuktaaH// CS3.8.30/ atha pratijJaa---pratijJaa naama saadhyavacanaM; yathaa---nityaH puruSa iti// CS3.8.31/ atha sthaapanaa---sthaapanaa naama tasyaa eva pratijJaayaa hetudRSTaantopanayanigamanaiH sthaapanaa/ *puurvaM hi pratijJaa, pazcaat sthaapanaa, kiM hyapratijJaataM sthaapanyiSyati; yathaa---nityaH puruSa iti pratijJaa; hetuH---akRtakatvaaditi; *dRSTaantaH---yathaa++aakaazamiti; upanayaH---yathaa caakRtakamaakaazaM, tacca nityaM, tathaa puruSa iti; nigamanaM---tasmaannitya iti// CS3.8.32/ atha pratiSThaapanaa---pratiSThaapanaa naama yaa tasyaa eva *parapratijJaayaa vipariitaarthasthaapanaa/ yathaa-anityaH puruSa iti *pratijJaa; hetuH---aindriyakatvaaditi; dRSTaantaH---yathaa *ghTa iti, upanayo---yathaa ghaTa aindriyakaH sa caanityaH, tathaa caayamiti; nigamanaM---tasmaadanitya iti// CS3.8.33/ atha hetuH---heturnaamopalabdhikaaraNaM; tat pratyakSam, anumaanam, aitihyam, aupamyamiti; ebhirhetubhiryadupalabhyate tat tattvam// CS3.8.34/ atha dRSTaantaH---dRSTaanto naama yatra muurkhaviduSaaM buddhisaamyaM, yo varNyaM *varNayati/ yathaa---agniruSNaaH, dravamudakaM, sthiraa pRthivii, aadityaH prakaazaka iti; yathaa *aadityaH prakaazakastathaa *saaMkhyajJaanaM prakaazakamiti// CS3.8.35/ upayo nigamanaM coktaM sthaapanaapratiSThaapanaavyaakhyaayaam// CS3.8.36/ athottaram---uttaraM naama saadharmyopadiSTe hetau vaidharmyavacanaM, vaidharmyopdiSTe vaa hetau saadharmyavacanam/ yathaa---'hetusadharmaaNo vikaaraaH, ziitakasya hi vyaadherhetubhiH saadharmyaM himaziziravaatasaMsparzaaH', iti bruvataH paro bruuyaat---hetuvidharmaaNo vikaaraaH, yathaa zariiraavayavaanaaM daahauSNyakothaprapacane *hetuvaidharmyaM himaziziravaatasaMsparzaa iti/ etat saviparyayamuttaram// CS3.8.37/ atha siddhaantaH---siddhaanto naama sa yaH pariikSakairbahuvidhaM pariikSya hetubhizca saadhayitvaa sthaapyate nirNayaH/ sa caturvidhaH---sarvatantrasiddhaantaH, pratitantrasiddhaantaH, adhikaraNasiddhaantaH, abhyupagamasiddhaantazceti/ tatra sarvatantrasiddhaanto naama tasmiMstasmin sarvasmiMstantre tattat prasiddhaM; yathaa santi nidaanaani, santi vyaadhayaH, santi siddhyupaayaaH saadhyaanaamiti/ pratitantrasiddhaanto naama tasmiMstasminnekaikasmiMstantre tattat prasiddhaM; yathaa---anyatraaSTau rasaaH SaDatra, paJcendriyaaNyatra SaDindriyaaNyanyatra tantre, vaataadikRtaaH sarve vikaaraa yathaa+anyatra, atra vaataadikRtaa bhuutakRtaazca prasiddhaaH/ adhikaraNasiddhaanto naama sa yasminnadhikaraNe prastuuyamaane siddhaanyanyaanyapyadhikaraNaani bhavanti, yathaa---'na muktaH karmaanubandhikaM kurute, nispRhatvaat' iti prastute siddhaaH karmaphala-mokSa-puruSa-pretyabhaavaa bhavanti/ abhyupagamasiddhaanto naama sa yamarthamasiddhamapariikSitamanupadiSTamahetukaM vaa vaadakaale+abhyupagacchanti bhiSajaH; tadyathaa---dravyaM pradhaanamiti kRtvaa vakSyaamaH, guNaaH pradhaanamiti kRtvaa vakSyaamaH, *viiryaM pradhaanamiti kRtvaa vakSyaamaH, ityevamaadiH/ iti caturvidhaH siddhaantaH// CS3.8.38/ atha zabdaH---zabdo naama varNasamaamnaayaH; sa caturvidhaH---dRSTaarthazca, adRSTaarthazca, satyazca, anRtazceti/ tatra dRSTaartho naama---tribhirhetubhirdoSaaH prakupyanti, SaDbhirupakramaizca prazaamyanti, sati zrotraadisadbhaave zabdaadigrahaNamiti/ adRSTaarthaH punaH---asti pretyabhaavaH, asti mokSa iti/ satyo naama---yathaarthabhuutaH; santyaayurvedopadezaaH, santi siddhyupaayaaH saadhyaanaaM vyaadhiinaaM, santyaarambhaphalaaniiti/ satyaviparyayazcaanRtaH// CS3.8.39/ atha pratyakSaM---pratyakSaM naama tadyadaatmanaa cendriyaizca svayamupalabhyate; tatraatmapratyakSaaH sukhaduHkhecchaadveSaadayaH, zabdaadayastvindriyapratyakSaaH// CS3.8.40/ athaanumaanam---anumaanaM naama tarko yuktyapekSaH; yathaa---agniM jaraNazaktyaa, balaM vyaayaamazaktyaa, zrotraadiini zabdaadigrahaNenetyevamaadi// CS3.8.41/ athaitihyam---aitihyaM naamaaptopadezo vedaadiH// CS3.8.42/ athaupamyam---aupamyaM naama yadanyenaanyasya saadRzyamadhikRtya prakaazanaM; yathaa---daNDena daNDakasya, dhanuSaa dhanuHstambhasya, iSvaasenaa++aarogyadasyeti// CS3.8.43/ atha saMzayaH---saMzayo naama *sandehalakSaNaanusandigdheSvartheSvanizcayaH; yathaa---dRSTaa hyaayuSmallakSaNairupetaazcaanupetaazca tathaa sakriyaazcaakriyaazca puruSaaH ziighrabhaGgaazcirajiivinazca, etadubhayadRSTatvaat saMzayaH---kimasti khalvakaalamRtyuruta naastiiti// CS3.8.44/ atha prayojanaM---prayojanaM naama yadarthamaarabhyanta aarambhaaH; yathaa---yadyakaalamRtyurasti tato+ahamaatmaanamaayuSyairupacariSyaamyanaayuSyaaNi ca parihariSyaami, kathaM maamakaalamRtyuH prasaheteti// CS3.8.45/ atha savyabhicaaraM---savyabhicaaraM naama yadvyabhicaraNaM; yathaa---bhavedidamauSadhamasmin vyaadhau yaugikamathavaa neti// CS3.8.46/ atha jijJaasaa---jijJaasaa naama pariikSaa; yathaa bheSajapariikSottarakaalamupadekSyate// CS3.8.47/ atha vyavasaayaH---vyavasaayo naama nizcayaH; yathaa---vaatika evaayaM vyaadhiH, *idamevaasya bheSajaM ceti// CS3.8.48/ athaarthapraaptiH---arthapraaptirnaama yatraikenaarthenoktenaaparasyaarthasyaanuktasyaapi siddhiH; yathaa---naayaM saMtarpaNasaadhyo vyaadhirityukte bhavatyarthapraaptiH---apatarpaNasaadhyo+ayamiti, naanena divaa bhoktavyamityukte bhavatyarthapraaptiH---nizi bhoktavyamiti// CS3.8.49/ atha saMbhavaH---yo yataH saMbhavati sa tasya saMbhavaH; yathaa---SaDdhaatavo garbhasya, vyaadherahitaM, hitamaarogyasyeti// CS3.8.50/ athaanuyojyam---anuyojyaM naama yadvaakyaM vaakyadoSayuktaM tat/ *saamaanyato vyaahRteSvartheSu vaa vizeSagrahaNaarthaM yadvaakyaM tadapyanuyojyaM; yathaa---'saMzodhanasaadhyo+ayaM vyaadhiH' ityukte 'kiM vamanasaadhyo+ayaM, kiMvaa virecanasaadhyaH' ityanuyujyate// CS3.8.51/ athaananuyojyam---ananuyojyaM naamaato viparyayeNa; yathaa---ayamasaadhyaH// CS3.8.52/ athaanuyogaH---anuyogo naama sa yat tadvidyaanaaM tadvidyaireva saardhaM tantre tantraikadeze vaa praznaH praznaikadezo vaa jJaanavijJaavacanaprativacanapariikSaarthamaadizyate/ yathaa---'nityaH puruSaH' iti pratijJaate yat paraH 'ko hetuH' ityaaha, so+anuyogaH// CS3.8.53/ atha pratyanuyogaH---pratyanuyogo naamaanuyogasyaanuyogaH; yathaa---asyaanuyogasya punaH ko heturiti// CS3.8.54/ atha vaakyadoSaH---vaakyadoSo naama yathaa khalvasminnartha nyuunam, anarthakam, apaarhtakaM, viruddhaM ceti; etaani hyantareNa na prakRto+arhtaH praNazyet/ tatra nyuunaM---pratijJaahetuudaaharaNopanayanigamanaanaamanyatamenaapi nyuunaM nyuunaM bhavati; yadvaa bahuupadiSTahetukamekena hetunaa saadhyate tacca nyuunam/ athaadhikam---adhikaM naama yannyanavipariitaM, yadvaa++aayurvede bhaaSyamaaNe baarhaspatyamauzanasamanyadvaa yatkiMcidapratisaMbaddhaarthamucyate, yadvaa saMbaddhaarthamapi dvirabhidhiiyate tat punaruktadoSatvaadadhikaM; tacca punaruktaM dvividham---arthapunaruktaM, zabdapunaruktaM ca; tatraarthapunaruktaM yathaa---bheSajamauSadhaM saadhanamiti, zabdapunaruktaM punarbheSajaM bheSajamiti/ athaanarthakam---anarhtakaM naama yadvacanamakSaragraamamaatrameva syaat paJcavargavanna caarthato gRhyate/ athaapaarthakam---apaarthakaM naama yadarthavacca paraspareNaasaMyujyamaanaarthakaM; yathaa---cakra-na(ta)kra-vaMza-vajra-nizaakaraa iti/ atha viruddhaM---viruddhaM naama yaddRSTaantasiddhaantasamayairviruddhaM; tatra puurvaM dRSTaantasiddhaantaavuktau; samayaH punastridhaa bhavati; yathaa---aayurvaidikasamayaH, yaajJikasamayaH, kokSazaastrikasamayazceti; tatraayurvaidikasamayaH-catuSpaadaM bheSajamiti, yaajJikasamayaH-aalabhyaa yajamaanaiH pazava iti, mokSazaastrikasamayaH-sarvabhuuteSvahiMseti; tatra svasamayavipariitamucyamaanaM viruddhaM bhavati/ iti vaakyadoSaaH// CS3.8.55/ atha vaakyaprazaMsaa---vaakyaprazaMsaa naama yathaa khalvasminnarthe tvanyuunam, anadhikam, arthavat, anapaarthakam, aviruddham, adhigatapadaarthaM ceti yattadvaakyamananuyojyamiti prazasyate// CS3.8.56/ atha cchalaM---chalaM naama parizaThamarthaabhaasamanarthakaM vaagvastumaatrameva/ taddvividhaM---vaakchalM, saamaanyacchalaM ca/ tatra vaakchalaM naama yathaa---kazcidbruuyaat---navatantre+ayaM bhiSagiti, atha bhiSag bruuyaat---naahaM navatantra ekatantro+ahamiti; paro bruuyaat---naahaM braviimi nava tantraaNi taveti, api tu navaabhyastaM te tantramiti; bhiSak bruuyaat---na mayaa navaabhyastaM tantram, anekadhaa+abhyastaM mayaa tantramiti; etadvaakchalam/ saamaanyacchalaM naama yathaa---vyaadhiprazamanaayauSadhamityukte, paro bhuuyaat---sat satprazamanaayeti kiM nu bhavaanaaha; san hi rogaH, sadauSadhaM; yadi ca sat satprazamanaaya bhavati, tatra sat kaasaH, sat kSayaH, satsaamaanyaat kaasaste kSayaprazamanaaya bhaviSyatiiti/ etat saamaanyacchalam// CS3.8.57/ athaahetuH---aheturnaama prakaraNasamaH, saMzayasamaH, varNyasamazceti/ tatra prakaraNasamo naamaaheturyathaa---anyaH zariiraadaatmaa nitya iti; paro bruuyaat---yasmaadanyaH zariiraadaatmaa, tasmaannityaH; zariiraM hyanityamato vidharmiNaa *caatmanaa bhavitavyamityeSa caahetuH; nahi ya eva pakSaH sa eva heturiti/ saMzayasamo naamaaheturya eva saMzayahetuH sa eva saMzayacchedahetuH; yathaa---ayamaayurvedaikadezamaaha, kiMnvayaM cikitsakaH syaanna veti saMzaye paro bruuyaat---yasmaadayamaayurvedaikadezamaaha tasmaaccikitsako+ayamiti, na ca saMzayacchedahetuM vizeSayati, eSa caahetuH; na hi ya eva saMzayahetuH, sa eva saMzayacchedaheturbhavati/ varNyasamo naamaahetuH-yo heturvarNyaaviziSTaH; yathaa---kazcidbruuyaat---asparzatvaadbuddhiranityaa zabdaviditi; atra varNyaH zabdo buddhirapi varNyaa, tadubhayavarNyaaviziSTatvaadvarNyasamo+apyahetuH// CS3.8.58/ athaatiitakaalam---atiitakaalaM naama yat puurvaM vaacyaM tat pazcaaducyate, tat kaalaatiitatvaadagraahyaM bhavatiiti; *puurvaM vaa nigrahapraaptamanigRhya parigRhya pakSaantaritaM pazcaannigRhiite, tattasyaatiitakaalatvaannigrahavacanamasamarthaM bhavatiiti// CS3.8.59/ athopaalambhaH-upaalambho naama hetordoSavacanaM; yathaa-puurvamahetavo hetvaabhaasaa vyaakhyaataaH// CS3.8.60/ atha parihaaraH---parihaaro naama tasyaiva doSavacanasya pariharaNaM; yathaa---nityamaatmani zariirasthe jiivaliGgaanyupalabhyante, tasya caapagamaannopalabhyante, tasmaadanyaH zariiraadaatmaa nityazceti// CS3.8.61/ atha pratijJaahaaniH---pratijJaahaanirnaama saa puurvaparigRhiitaaM pratijJaaM paryanuyukto yat parityajati, yathaa praak pratijJaaM kRtvaa nityaH puruSa iti, paryanuyuktastvaaha---anitya iti// CS3.8.62/ athaabhyanujJaa---abhyanujJaa naama saa ya iSTaaniSTaabhyupagamaH// CS3.8.63/ atha hetvantaraM---hetvantaraM naama prakRtahetau vaacye yadvikRtahetumaaha// CS3.8.64/ athaarthaantaram---arthaantaraM naamaikasmin vaktavye+aparaM yadaaha/ yathaa-jvaralakSaNe vaacye pramehalakSaNamaaha// CS3.8.65/ atha nigrahasthaanaM---nigrahasthaanaM naama paraajayapraaptiH; tacca trirabhihitasya vaakyasyaaparijJaanaM pariSadi vijJaanavatyaaM, yadvaa ananuyojyasyaanuyogo+anuyojyasya caananuyogaH/ pratijJaahaaniH, abhyanujJaa, kaalaatiitavacanam, ahetuH, nyuunam, adhikaM, vyartham, anarthakaM, punaruktaM, viruddhaM, hetvantaram, arthaantaraM ca nigrahasthaanam// CS3.8.66/ iti vaadamaargapadaani yathoddezamabhinirdiSTaani bhavanti// CS3.8.67/ vaadastu khalu bhiSajaaM pravartamaano pravartetaayurveda eva, naanyatra/ atra hi vaakyaprativaakyavistaraaH kevalaazcopapattayaH sarvaadhikaraNeSu/ taaH sarvaaH samavekSya sarvaM vaakyaM bruuyaat, naaprakRtakamazaastramapariikSitamasaadhakamaakulamavyaapakaM vaa/ sarvaM ca hetumadbruuyaat/ hetumanto hyakaluSaaH sarva eva vaadavigrahaazcikitsite kaaraNabhuutaaH, prazastabuddhivardhakatvaat; sarvaarambhasiddhaM hyaavahatyanupahataa buddhiH// CS3.8.68/ imaani khalu taavadiha kaanicit prakaraNaani bhiSajaaM jJaanaarthamupadekSyaamaH/ jJaanapuurvakaM hi karmaNaaM samaarambhaM prazaMsanti kuzalaaH/ jJaatvaa hi kaaraNa-karaNa-kaaryayoni-kaarya-kaaryaphalaanubandha-deza-kaala-pravRttyupaayaan samyagabhinirvartamaanaH kaaryaabhinirvRttaaviSTaphalaanubandhaM kaaryamabhinirvartayatyanatimahataa yatnena kartaa// CS3.8.69/ tatra kaaraNaM naama tad *yat karoti, sa eva hetuH, sa kartaa// CS3.8.70/ karaNaM punastad yadupakaraNaayopakalpate kartuH kaaryaabhinirvRttau prayatamaanasya// CS3.8.71/ kaaryayonistu saa yaa vikriyamaaNaa kaaryatvamaapadyate// CS3.8.72/ kaaryaM tu tadyasyaabhinirvRttimabhisamdhaaya kartaa pravartate // CS3.8.73/ kaaryaphalaM punastad yatprayojanaa kaaryaabhinirvRttiriSyate// CS3.8.74/ anubandhaH khalu sa yaH kartaaramavazyamanubadhnaati kaaryaaduttarakaalaM kaaryanumittaH zubho vaa+apyazubho bhaavaH// CS3.8.75/ dezastvadhiSThaanam// CS3.8.76/ kaalaH punaH pariNaamaH// CS3.8.77/ pravRttistu khalu ceSTaa kaaryaarthaa; saiva kriyaa, karma, yatnaH, kaaryasamaarambhazca// CS3.8.78/ upaayaH punastrayaaNaaM kaaraNaadiinaaM sauSThavam-*abhividhaanaM ca samyak kaaryakaaryaphalaanubandhavarjyaanaaM, kaaryaaNaamabhinirvartaka *ityatastuupaayaH; kRte nopaayaartho+asti, na ca vidyate tadaatve, kRtaaccottarakaalaM phalaM, phalaaccaanubandha iti// CS3.8.79/ etaddazavidhamagre pariikSyaM, tato+anantaraM kaaryaarthaa pravRttiriSTaa/ tasmaadbhiSak kaaryaM cikiirSuH praak kaaryasamaarambhaat pariikSayaa kevalaM pariikSyaM pariikSya karma samaarabheta kartum// CS3.8.80/ tatra cedbhiSagabhiSagvaa bhiSajaM kazcidevaM khalu pRcched---vamanavirecanaasthaapanaanuvaasanazirovirecanaani prayoktukaamena bhiSajaa katividhayaa pariikSayaa katividhameva pariikSyaM, kazcaatra pariikSyavizeSaH, kathaM ca pariikSitavyaH, kiMprayojanaa ca pariikSaa, kva ca vamanaadiinaaM pravRttiH, kva ca nivRttiH, pravRttinivRttilakSaNasaMyoge ca kiM naiSThikaM, kaani ca vamanaadiinaaM bheSajadravyaaNyupayogaM gacchantiiti// CS3.8.81/ sa evaM pRSTo yadi mohayitumicchet, bruuyaadenaM---bahuvidhaa hi pariikSaa tathaa pariikSyavidhibhedaH, katamena vidhibhedaprakRtyantareNa bhinnayaa pariikSayaa kena vaa vidhibhedaprakRtyantareNa pariikSyasya bhinnasya bhedaagraM bhavaan *pRcchatyaayamaanaM; nedaaniiM bhavato+anyena vidhibhedaprakRtyantareNa bhinnayaa pariikSayaa+anyena vaa vidhibhedaprakRtyantareNa pariikSyasya bhinnasyaabhilaSitamarthaM zrotumahamanyena pariikSaavidhibhedenaanyena vaa vidhibhedaprakRtyantareNa pariikSyaM bhittvaa+*anyathaa++aacakSaaNa icchaaM puurayeyamiti// CS3.8.82/ sa yaduttaraM bruuyaattat samiikSyottaraM vaacyaM syaadyathoktaM ca prativacanavidhimavekSya; *samyak yadi tu bruuyaanna cainaM mohayitumicchet, praaptaM tu vacanakaalaM manyeta, kaamamasmai bruuyaadaaptameva nikhilena// CS3.8.83/ dvividhaa tu khalu pariikSaajJaanavataaM---pratyakSam, anumaanaM ca/ etaddhi dvayamupadezazca pariikSaa syaat/ eva meSaa dvividhaa pariikSaa, trividhaa vaa sahopadezena// CS3.8.84/ dazavidhaM tu pariikSyaM kaaraNaadi yaduktamagre, tadiha bhiSagaadiSu saMsaarya saMdarzayiSyaamaH---iha kaaryapraaptau kaaraNaM bhiSak, karaNaM punarbheSajaM, kaaryayonirdhaatuvaiSamyaM, kaaryaM dhaatusaamyaM, kaaryaphalaM sukhaavaaptiH, anubandhaH khalvaayuH, dezo bhuumiraaturazca, kaalaH punaH saMvatsarazcaaturaavasthaa ca, pravRttiH pratikarmasamaarambhaH, upaayastu bhiSagaadiinaaM sauSThavam-*abhividhaanaM ca samyak/ ihaapyasyopaayasya viSayaH puurveNaivopaayavizeSeNa vyaakhyaataH/ iti kaaraNaadiini daza dazasu bhiSagaadiSu saMsaarya saMdarzitaani, tathaivaanupuurvyaitaddazavidhaM pariikSyamuktaM ca// CS3.8.85/ tasya yo yo *vizeSo yathaa yathaa ca pariikSitavyaH, sa tathaa tathaa vyaakhyaasyate// CS3.8.86/ kaaraNaM bhiSagityuktamagre, tasya pariikSaa---bhiSaGnaama yo bhiSajyati, yaH suutraarthaprayogakuzalaH, yasya caayuH sarvathaa viditaM yathaavat/ sa ca sarvadhaatusaamyaM cikiirSannaatmaanamevaaditaH pariikSeta guNiSu guNataH kaaryaabhinirvRttiM pazyan, kaccidahamasya kaaryasyaabhinirvartane samarhto na veti; tatreme bhiSagguNaa yairupapanno bhiSagdhaatusaamyaabhinirvartane samartho bhavati; tadyathaa---paryavadaatazrutataa, paridRSTakarmataa, daakSyaM, zaucaM, jitahastataa, upakaraNavattaa, sarvendriyopapannataa, prakRtijJataa, pratipattijJataa ceti// CS3.8.87/ karaNaM punarbheSajam/ bheSajaM naama tadyadupakaraNaayopakalpate bhiSajo dhaatusaamyaabhinirvRttau prayatamaanasya vizeSatazcopaayaantebhyaH/ taddvividhaM vyapaazrayabhedaat---daivavyapaazrayaM, yuktivyaRpaazrayaM ceti/ tatra daivavya paazrayaM---mantrauSadhimaNimaGgalabalyupahaarahomaniyamapraayazcittopavaasasvastyayanapraNipaatagamanaadi, yuktivyapaazrayaM---saMzodhanopazamane ceSTaazca dRSTaphalaaH/ etaccaiva bheSajamaGgabhedaadapi dvividhaM---dravyabhuutam, adravyabhuutaM ca/ tatra yadadravyabhuutaM tadupaayaabhiplutam/ upaayo naama bhayadarzanavismaapanavismaaraNakSobhaNaharSaNabharstanavadhabandhasvapnasaMvaahanaadiramuurto bhaavavizeSo yathoktaaH siddhyupaayaazca^*upaayaabhiplutaa iti/ yattu dravyabhuutaM tadvamanaadiSu yogamupaiti/ tasyaapiiyaM pariikSaa---idamevaMprakRtyai(e?)vaMguNamivaMprabhaavamasmin deze jaatamasminnRtaavevaM gRhiitamevaM nihitamevamupaskRtamanayaa ca maatrayaa yuktamasmin vyaadhaavevaMvidhasya puruSasyaivataavantaM doSamapakarSatyupazamayati vaa, yadanyadapi caivaMvidhaM bheSajaM bhavettacca^*anena vizeSeNa yuktamiti// CS3.8.88/ kaaryayonirdhaatuvaiSamyaM, tasya lakSaNaM vikaaraagamaH/ pariikSaa tvasya vikaaraprakRtezcaivonaatiriktaliGgavizeSaavRekSaNaM vikaarasya ca saadhyaasaadhyamRdudaaruNaliGgavizeSaavekSaNamiti// CS3.8.89/ kaaryaM dhaatusaamyaM, tasya lakSaNaM vikaaropazamaH/ pariikSaa tvasya-rugupazamanaM, svaravarNayogaH, zariiropacayaH, balavRddhiH, abhyavahaaryaabhilaaSaH, ruciraahaarakaale, abhyavahRtasya caahaarasya kaale samyagjaraNaM, nidraalaabho yathaakaalaM, vaikaariNaaM ca svapnaanaamadarzanaM, sukhena ca pratibodhanaM, vaatamuutrapuriiSaretasaaM muktiH, sarvaakaarairmanobuddhiindriyaaNaaM caavyaapattiriti// CS3.8.90/ kaaryaphalaM sukhaavaaptiH, tasya lakSaNaM---manobuddhiicdriyazariiratuSTiH// CS3.8.91/ anubandhastu khalvaayuH, tasya lakSaNaM---praaNaiH saha saMyogaH// CS3.8.92/ dezastu bhuumiraaturazca// CS3.8.93/ tatra bhuumipariikSaa aaturaparijJaanahetorvaa syaadauSadhaparijJaanahetorvaa/ tatra taavadiyamaaturaparijJaanahetoH/ tadyathaa---ayaM kasmin bhuumideze jaataH saMvRddho vyaadhito vaa; tasmiMzca bhuumideze manuSyaaNaamidamaahaarajaatam, idaM vihaarajaatam, idamaacaarajaatam, etaavacca balam, evaMvidhaM sattvam, evaMvidhaM saatmyam, evaMvidho doSaH, bhaktiriyam, ime vyaadhayaH, hitamidam, ahitamidamiti *praayograhaNena/ auSadhaparijJaanahetostu kalpeSu bhuumipariikSaa vakSyate// CS3.8.94/ aaturastu khalu kaaryadezaH/ tasya pariikSaa aayuSaH pramaaNajJaanahetorvaa syaad, baladoSapramaaNajJaanahetorvaa/ tatra taavadiyaM baladoSapramaaNajJaanahetoH; doSapramaaNaanurupo hi *bheSajapramaaNavikalpo balapramaaNavizeSaapekSo bhavati/ sahasaa hyatibalamauSadhamapariikSakaprayuktamalpabalamaaturamatipaatayet; na hyatibalaanyaagreyavaayaviiyaanyauSadhaanyagnikSaarazastrakarmaaNi vaa zakyante+alpabalaiH soDhum; asahyaatitiikSNavegatvaaddhi taani sadyaHpraaNaharaaNi syuH/ etaccaiva kaaraNamapekSamaaNaa hiinabalamaaturamaviSaadakarairmRdusukumaarapraayairuttarottaragurubhiravibhramairanaatyayikaizcopacarantyauSadhaiH; vizeSatazca naariiH, taa hyanavasthitamRduvivRtaviklavahRdayaaH praayaH sukumaaryo+abalaaH parasaMstabhyaazca/ tathaa balavati balavadvyaadhiparigate svalpabalamauSadhamapariikSakaprayuktamasaadhakameva bhavati/ tasmaadaaturaM pariikSeta prakRtitazca, vikRtitazca, saaratazca, saMhananatazca, pramaaNatazca, saatmyatazca, sattvatazca, aahaarazaktitazca, vyaayaamazaktitazca, vayastazceti, balapramaaNavizeSagrahaNahetoH// CS3.8.95/ *tatra prakRtyaadiin bhaavaananuvyaakhyaasyaamaH/ tadyathaa---zukrazoNitaprakRtiM, kaalagarbhaazayaprakRtiM, aaturaahaaravihaaraprakRtiM, mahaabhuutavikaaraprakRtiM ca garbhazariiramapekSate/ *etaani hi yena *doSeNaadhikenaikenaanekena vaa samanubadhyante, tena tena doSeNa garbho+anubadhyate; tataH saa saa doSaprakRtirucyate manuSyaaNaaM garbhaadipravRttaa/ tasmaacchleSmalaaH prakRtyaa kecit, pittalaaH kecit, vaatalaaH kecit, saMsRSTaaH kecit, samadhaatavaH kecidbhavanti/ teSaaM hi lakSaNaani vyaakhyaasyaamaH// CS3.8.96/ zleSmaa hi snigdhazlakSNamRdumadhurasaarasaandramandastimitaguruziitavijjalaacchaH/ tasya snehaacchleSmalaaH snigdhaaGgaaH, zlakSNatvaacchlakSNaaGgaaH, mRdutvaaddRSTisukhasukumaaraavadaatagaatraaH, maaduryaat prabhuutazukravyavaayaapatyaaH, saaratvaat saarasaMhatasthirazariiraaH, saandratvaadupacitaparipuurNasarvaaGgaaH, mandatvaanmandaceSTaahaaravyaahaaraaH, staimityaadaziidhraarambhakSobhavikaaraaH, gurutvaat saaraadhiSThitaavasthitagatayaH, zaityaadalpakSuttRSNaasaMtaapasvedadoSaaH, vijjalatvaat suzliSTasaarasandhibandhanaaH, tathaa+acchatvaat prasannadarzanaananaaH prasannasnigdhavarNasvaraazca bhavanti/ ta evaMguNayogaacchleSmalaa balavanto vasumanto vidyaavanta aujasvinaH zaantaa aayuSmantazca bhavanti// CS3.8.97/ pittamuSNaM tiikSNaM dravaM visramamlaM kaTukaM ca/ tasyauSNyaat pittalaa bhavantyuSNaasahaa, uSNamukhaaH, *sukumaaraavadaatagaatraaH, prabhuutavipluvyaGgatilapiDakaaH, kSutpipaasaavantaH, kSipravaliipalitakhaalityadoSaaH, praayo mRdvalpakapilazmazrulomakezaazca; taikSNyaattiikSNaparaakramaaH, tiikSNaagnayaH, prabhuutaazanapaanaaH, klezaasahiSNavo, dandazuukaaH; dravatvaacchithilamRdusandhimaaMsaaH, prabhuutasRSTasvedamuutrapuriiSaazca; visratvaat prabhuutapuutikakSaasyaziraHzariiragandhaaH; kaTvamlatvaadalpazukravyavaayaapatyaaH; ta evaMguNayogaat pittalaa madhyabalaa madhyaayuSo madhyajJaanavijJaanavittopakaraNavantazca bhavanti// CS3.8.98/ vaatastu ruukSalaghucalabahuziighraziitaparuSavizadaH/ tasya raukSyaadvaatalaa ruukSaapacitaalpazariiraaH pratataruukSa-*kSaamasannasaktajarjarasvaraa jaagaruukaazca bhavanti, laghutvaallaghucapalagaticeSTaahaaravyaahaaraaH, calatvaadanavasthitasandhyakSibhruuhanvoSThajihvaazriraHskandhapaaNipaadaaH, bahutvaadbahupralaapakaNDaraasiraaprataanaaH, ziighratvaacchriighrasamaarambhakSobhavikaaraaH ziighratraasaraagaviraagaaH zrutagraahiNo+alpasmRtayazca, zaityaacchiitaasahiSNavaH pratataziitakodvepakastambhaaH, paaruSyaat paruSakezazmazruromanakhadazanavadanapaaNipaadaaH, vaizadyaat sphuTitaaGgaavayavaaH satatasandhizabdagaaminazca bhavanti; ta evaM guNayogaadvaatalaaH praayeNaalpabalaazcaalpaayuSazcaalpaapatyaazcaalpasaadhanaazcaalpadhanaazca bhavanti// CS3.8.99/ saMsargaat saMsRSTalakSaNaaH// CS3.8.100/ sarvaguNasamuditaastu samadhaatavaH/ ityevaM prakRtitaH pariikSeta// CS3.8.101/ vikRtitazceti vikRtirucyate vikaaraH/ tatra vikaaraM hetu-doSa-duuSya-prakRti-deza-kaala-balavizeSairliGgatazca pariikSeta, na hyantareNa hetvaadiinaaM balavizeSaM vyaadhibalavizeSopalabdhiH/ yasya hi vyaadherdoSa-duuSya-prakRti-deza-kaala-balasaamyaM bhavati, mahacca hetuliGgabalaM, sa vyaadhirbalavaan bhavati; tadviparyayaaccaalpabalaH; madhyabalastu doSaduuSyaadiinaamanyatamasaamaanyaaddhetuliGgamadhyabalatvaaccopalabhyate// CS3.8.102/ saaratazceti saaraaNyaSTau puruSaaNaaM balamaanavizeSajJaanaarthamupadizyante; tadyathaa---tvagraktamaaMsamedo+asthimajjazukrasattvaaniiti// CS3.8.103/ tatra snigdhazlakSNamRduprasannasuukSmaalpagambhiirasukumaaralomaa saprabheva ca tvak tvaksaaraaNaam/ saa saarataa sukhasaubhaagyaizvaryopabhogabuddhividyaarogyapraharSaNaanyaayuSyatvaM caacaSTe// CS3.8.104/ karNaakSimukhajihvaanaasauSThapaaNipaadatalanakhalalaaTamehanaM snigdharaktavarNaM zriimadbhraajiSNu raktasaaraaNaam/ saa saarataa sukhamuddhataaM medhaaM manasvitvaM saukumaaryamanatibalamaklezasahiSNutvamuSNaasahiSNutvaM caacaSTe// CS3.8.105/ zaGkhalalaaTakRkaaTikaakSigaNDahanugriivaaskandhodarakakSavakSaHpaaNipaadasandhayaH sthiraguruzubhamaaMsopacitaa maaMsasaaraaNaam/ saa saarataa kSamaaM dhRtimalaulyaM vittaM vidyaaM sukhamaarjavamaarogyaM balamaayuzca diirghamaacaSTe// CS3.8.106/ varNasvaranetrakezalomanakhadantauSThamuutrapuriiSeSu vizeSataH sneho medaHsaaraaNaam/ saa saarataa vittaizvaryasukhopabhogapradaanaanyaarjavaM sukumaaropacaarataaM caacaSTe// CS3.8.107/ paarSNigulphajaanvaratnijatrucibukaziraHparvasthuulaaH sthuulaasthinakhadantaazcaasthisaaraaH/ te mahotsaahaaH kriyaavantaH klezasahaaH saarasthirazariiraa bhavantyaayuSmantazca// CS3.8.108/ mRdvaGgaa balavantaH snigdhavarNasvaraaH sthuuladiirghavRttasandhayazca majjasaaraaH/ te diirghaayuSo balavantaH zrutavittavijJaanaapatyasaMmaanabhaajazca bhavanti// CS3.8.109/ saumyaaH saumyaprekSiNaH kSiirapuurNalocanaa iva praharSabahulaaH snigdhavRttasaarasamasaMhatazikharadazanaaH prasannasnigdhavarNasvaraa bhraajiSNavo mahaasphicazca zukrasaaraaH/ te *striipriyopabhogaa balavantaH sukhaizvaryaarogyavittasaMmaanaapatyabhaajazca bhavanti// CS3.8.110/ smRtimanto bhaktimantaH kRtajJaaH prajJaaH zucayo mahotsaahaa dakSaa dhiiraaH samaravikraantayodhinastyaktaviSaadaaH suvyavasthitagatigambhiirabuddhiceSTaaH kalyaaNaabhinivezinazca sattvasaaraaH/ teSaaM svalakSaNaireva guNaa vyaakhyaataaH// CS3.8.111/ tatra sarvaiH saarairupetaaH puruSaa bhavantyatibalaaH *paramasukhayuktaaH klezasahaaH sarvaarambheSvaatmani jaatapratyayaaH kalyaaNaabhinivezinaH sthirasamaahitazariiraaH susamaahitagatayaH saanunaadasnigdhagambhiiramahaasvaraaH sukhaizvaryavittopabhogasaMmaanabhaajo mandajaraso mandavikaaraaH praayastulyaguNavistiirNaapatyaazcirajiivinazca// CS3.8.112/ ato vipariitaastvasaaraaH// CS3.8.113/ madhyaanaaM madhyaiH saaravizeSairguNavizeSaa vyaakhyaataa bhavanti// CS3.8.114/ iti saaraaNyaSTau puruSaaNaaM balapramaaNavizeSajJaanaarthamupadiSTaani bhavanti// CS3.8.115/ kathaM nu zariiramaatradarzanaadeva bhiSaGnuhyedayamupacitatvaadbalavaan, ayamalpabalaH kRzatvaat, mahaabalo+ayaM mahaazariiratvaat, ayamalpazariiratvaadalpabala iti; dRzyante hyalpazariiraaH kRzaazcaike balavantaH; tatra pipiilikaabhaaraharaNavat siddhiH/ atazca saarataH *pariikSetetyuktam// CS3.8.116/ saMhananatazceti saMhananaM, *saMhati saMyojanamityeko+arthaH/ tatra samasuvibhaktaasthi, subaddhasandhi, suniviSTamaaMsazoNitaM, susaMhataM zariiramityucyate/ tatra susaMhatazariiraaH puruSaa balavantaH, viparyayeNaalpabalaaH, madhyatvaat saMhananasya madhyabalaa bhavanti// CS3.8.117/ pramaaNatazceti zariirapramaaNaM punaryathaasvenaaGgulipramaaNenopadekSyate utsedhavistaaraayaamairyathaakramam/ tatra *paadau catvaari SaT caturdazaaGgulaani, jaGghe tvaSTaadazaaGgule SoDazaaGgulaparikSepe ca, jaanunii caturaGgule SoDazaaGgulaparikSepe, triMzadaGgulaparikSepaavaSTaadazaaGgulaavuuru, SaDaGguladiirghau vRSaNaavaSTaaGgulapariNaahau, zephaH SaDaGguladiirghaM paJcaaGgulapariNaahaM, dvaadazaaGgulipariNaaho bhagaH, SoDazaaGgulavistaaraa kaTii, dazaaGgulaM bastiziraH, dazaaGgulavistaaraM dvaadazaaGgulamudaraM, dazaaGgulavistiirNe dvaadazaaGgulaayaame paarzve, dvaadazaaGgulaM stanaantaraM, dvyaGgulaM stanaparyantaM, caturviMzatyaGgulavizaalaM dvaadazaaGgulotsedhamuraH, *dvyaGgulaM hRdayam, aSTaaGgulau skandhau, SaDaGgulaavaMsau, SoDazaaGgulau prabaahuu, paJcadazaaGgulau prapaaNii, hastau *dvaadazaaGgulau, kakSaavaSTaaGgulau, trikaM dvaadazaaGgulotsadham, aSTaadazaaGgulotsedhaM pRSThaM, caturaGgulotsedhaa dvaaviMzatyaGgulapariNaahaa zirodharaa, dvaadazaaGgulotsedhaM caturviMzatyaGgulapariNaahamaananaM, paJcaaGgulamaasyaM, cibukauSThakarNaakSimadhyanaasikaalalaaTaM caturaGgulaM, SoDazaaGgulotsedhaM dvaatriMzadaGgulapariNaahaM ziraH; iti pRthaktvenaaGgaavayavaanaaM maanamuktam/ kevalaM punaH zariiramaGguliparvaaNi caturaziitiH/ tadaayaamavistaarasamaM samucyate/ tatraayurbalamojaH sukhamaizvaryaM vittamiSTaazcaapare bhaavaa bhavantyaayattaaH pramaaNavati zariire; viparyayastvato hiine+adhike vaa// CS3.8.118/ saatmyatazceti saatmyaM naama tadyat saatatyenopasevyamaanamupazete/ tatra ye ghRtakSiiratailamaaMsarasasaatmyaaH sarvarasasaatmyaazca te balavantaH klezasahaazcirajiivinazca bhavanti, ruukSasaatmyaaH punarekarasasaatmyaazca ye te praayeNaalpabalaa alpaklezasahaa alpaayuSo+alpasaadhanaazca bhavanti, vyaamizrasaatmyaastu ye te madhyabalaaH saatmyanimittato bhavanti// CS3.8.119/ sattvatazceti sattvamucyate manaH/ tacchariirasya tantrakamaatmasaMyogaat/ tantrividhaM balabhedena---pravaraM, madhyam, avaraM ceti; atazca pravaramadhyaavarasattvaaH puruSaa bhavanti/ tatra pravarasattvaaH sattvasaaraaste saareSuupadiSTaaH, svalpazariiraa hyapi te nijaagantunimittaasu mahatiiSvapi *piiDaasvavyathaa dRzyante sattvaguNavaizeSyaat; madhyasattvaastva-*paraanaatmanyupanidhaaya saMstambhayantyaatmanaa++aatmaanaM parairvaa+api saMstabhyante; hiinasattvaastu naatmanaa naapi paraiH sattvabalaM prati zakyante upastambhayituM, mahaazariiraa hyapi te svalpaanaamapi vedanaanaamasahaa dRzyante, sannihitabhayazokalobhamohamaanaa raudrabhairadviSTabiibhatsavikRtasaMkathaasvapi ca pazupuruSamaaMsazoNitaani caavekSya viSaadavaivarNyamuurcchonmaadabhramaprapatanaanaamanyatamamaapnuvantyathavaa maraNamiti// CS3.8.120/ aahaarazaktitazceti aahaarazaktirabhyavaharaNazaktyaa jaraNazaktyaa ca pariikSyaa; balaayuSii hyaahaaraayatte// CS3.8.121/ vyaayaamazaktitazceti vyaayaamazaktirapi karmazaktyaa pariikSyaa/ karmazaktyaa hyanumiiyate *balatraividhyam// CS3.8.122/ vayastazceti kaalapramaaNavizeSaapekSiNii hi zariiraavasthaa vayo+abhidhiiyate/ tadvayo *yathaasthuulabhedena trividhaM---baalaM, madhyaM, jiirNamiti/ tatra baalamaparipakvadhaatumajaatavyaJjanaM sukumaaramaklezasahamasaMpuurNabalaM zleSmadhaatupraayamaaSoDazavarSaM, vivardhamaanadhaatuguNaM punaH praayeNaanavasthitasattvamaatriMzadvarSamupadiSTaM; madhyaM punaH samatvaagatabalaviiryapauruSaparaakramagrahaNadhaaraNasmaraNavacanavijJaanasarvadhaatuguNaM balasthitamavasthitasattvamaviziiryamaaNadhaatuguNaM pittadhaatupraayamaaSaSTivarSamupadiSTam; ataH paraM hiiyamaanadhaatvindriyabalaviiryapauruSaparaakramagrahaNadhaaraNasmaraNavacanavijJaanaM bhrazyamaanadhaatuguNaM vaayudhaatupraayaM krameNa jiirNamucyate aavarSazatam/ varSazataM khalvaayuSaH pramaaNamasmin kaale; santi ca punaradhikonavarSazatajiivino+api manuSyaaH; teSaaM vikRtivarjyaiH prakRtyaadibalavizeSairaayuSo lakSaNatazca pramaaNamupalabhya vayasastritvaM vibhajet// CS3.8.123/ evaM prakRtyaadiinaaM vikRtivarjyaanaaM bhaavaanaaM pravaramadhyaavaravibhaagena balavizeSaM vibhajet/ vikRtibalatraividhyena tu doSabalaM trividhamanumiiyate/ tato bhaiSajyasya tiikSNamRdumadhyavibhaagena traividhyaM vibhajya yathaadoSaM bhaiSajyamavacaarayediti// CS3.8.124/ aayuSaH pramaaNajJaanahetoH punar-*indriyeSu jaatisuutriiye ca lakSaNaanyupadekSyante// CS3.8.125/ kaalaH punaH saMvatsarazcaaturaavasthaa ca/ tatra saMvatsaro dvidhaa tridhaa SoDhaa dvaadazadhaa bhuuyazcaapyataH pravibhajyate tattatkaaryamabhisamiikSya/ atra khalu taavat SoDhaa pravibhajya kaaryamupadekSyate-hemanto griiSmo varSaazceti ziitoSNavarSalakSaNaastraya Rtavo bhavanti, teSaamantarreSvitare saadhaaraNalakSaNaastraya RtavaH-praavRTzaradvasantaa iti/ praavRDiti prathamaH *pravRSTaH kaalaH, tasyaanubandho hi varSaaH/ evamete saMzodhanamadhikRtya SaT vibhajyante RtavaH// CS3.8.126/ tatra saadhaaraNalakSaNeSvRtuSu vamanaadiinaaM pravRttirvidhiiyate, nivRttiritareSu/ saadhaaraNalakSaNaa hi mandaziitoSNavarSatvaat sukhatamaazca bhavantyavikalpakazazca zariirauSadhaanaam, itare punaratyarthaziitoSNavarSatvaadduHkhatamaazca bhavatni vikalpakaazca zariirauSadhaanaam// CS3.8.127/ tatra hemante hyatimaatraziitopahatatvaacchariiramasukhopapannaM bhavatyatiziitavaataadhmaatamatidaaruNiibhuutamavabaddhadoSaM ca, bheSajaM punaH saMzodhanaarthamuSNasvabhaavamatiziitopahatatvaanmandaviiryatvamaapadyate, tasmaattayoH saMyoge saMzodhanamayogaayopapadyate zariiramapi ca vaatopadravaaya/ griiSme punarbhRzoSNopahatatvaacchariiramasukhopapannaM bhavatyuSNavaataatapaadhmaatamatizithilamatyarthapraviliinadoSaM, bheSajaM punaH saMzodhanaarthamuSNasvabhaavamuSNaanugamanaattiikSNataratvamaapadyate, tasmaattayoH saMyoge saMzodhanamatiyogaayopapadyate zariiraamapi pipaasopadravaaya/ varSaasu tu meghajalaavatate guuDhaarkacandrataare dhaaraakule viyati bhuumau paGkajalapaTalasaMvRtaayaamatyarthopaklinnazariireSu bhuuteSu vihatasvabhaaveSu ca kevaleSvauSadhagraameSu *toyatoyadaanugatamaarutasaMsargaad gurupravRttiini vamanaadiini bhavanti, gurusamutthaanaani ca zariiraaNi/ tasmaadvamanaadiinaaM nivRttirvidhiiyate *varSaanteSvRtuSu, na cedaatyayikaM karma/ aatyayike punaH karmaNi kaamamRtuM vikalpya kRtrimaguNopadhaanena yathartuguNavipariitena bheSajaM saMyogasaMskaarapramaaNavikalpenopapaadya pramaaNaviiryasamaM kRtvaa tataH prayojayeduttamena yatnenaavahitaH// CS3.8.128/ aaturaavasthaasvapi tu kaaryaakaaryaM prati kaalaakaalasaMjJaa; tadyathaa---asyaamavasthaayaam-*asya bheSajasyaakaalaH, kaalaH punaranyasyeti; etadapi hi bhavatyavasthaavizeSeNa; tasmaadaaturaavasthaasvapi hi kaalaakaalasaMjJaa/ tasya pariikSaa---muhurmuhuraaturasya sarvaavasthaavizeSaavekSaNaM yathaavadbheSajaprayogaartham/ na hyatipatitakaalamapraaptakaalaM vaa bheSajamupayujyamaanaM yaugikaM bhavati; kaalo hi bhaiSajyaprayogaparyaaptimabhinirvartayati// CS3.8.129/pravRttistu pratikarmasamaarambhaH/ tasya lakSaNaM bhiSagauSadhaaturaparicaarakaaNaaM kriyaasamaayogaH// CS3.8.130/ upaayaH punarbhiSagaadiinaaM sauSThavam-*abhividhaanaM ca samyak/ tasya lakSaNaM---bhiSagaadiinaaM yathoktaguNasaMpat dezakaalapramaaNasaatmyakriyaadibhizca siddhikaaraNaiH samyagupapaaditasyauSadhasyaavacaaraNamiti// CS3.8.131/ evamete daza pariikSyavizeSaaH pRthak pRthak pariikSitavyaa bhavanti// CS3.8.132/ pariikSaayaastu khalu prayojanaM pratipattijJaanam/ pratipattirnaama yo vikaaraaro yathaa pratipattavyastasya tathaa+anuSThaanajJaanam// CS3.8.133/ yatra tu khalu vamanaadiinaaM pravRttiH, yatra ca nivRttiH, tadvyaasataH siddhiSuuttaramupadekSyaamaH// CS3.8.134/ pravRnivRttilakSaNasaMyoge tu gurulaaghavaM saMpradhaarya samyagadhyavasyedanyataraniSThaayaam/ santi hi vyaadhayaH zaastreSuutsargaapavaadairupakramaM prati nirdiSTaaH/ tasmaadgurulaaghavaM saMpradhaarya samyagadhyavasyedityuktam// CS3.8.135/ yaani tu khalu vamanaadiSu bheSajadravyaaNyupayogaM gacchanti taanyanuvyaakhyaasyaamaH/ tadyathaa---phalajiimuutakekSvaakudhaamaargavakuTajakRtavedhanaphalaani, phalajiimuutakekSvaakudhaamaargavapatrapuSpaaNi aaragvadhavRkSakamadanasvaadukaNTakaapaaThaapaaTalaazaarGgeSTaamuurvaasaptaparNanaktamaalapicumardapaTolasuSaviiguDuuciicitrakasomavalkazataavariidviipiizigrumuulakaSaayaiH, madhukamadhuukakovidaarakarvudaaraniipavidulabimbiizaNapuSpiisadaapuSpaapratyak puSpaakaSaayaizca, elaahareNupriyaGgupRthviikaakustumburutagaranaladahriivera-*taaliizoziirakaSaayaizca, ikSukaaNDekSvikSuvaalikaadarbhapoTagalakaalaGkR(Gka)takaSaayaizca, sumanaasaumanasyaayaniiharidraadaaruharidraavRzciirapunarnavaamahaasahaakSudrasahaakaSaayaizca, zaalmalizaalmalikabhadraparNyelaaparNyupodikoddaalakadhanvanaraajaadanipacitraagopiizRGgaaTikaakaSaayaizca, pippaliipippaliimuulacavyacitrakazRGgaverasarSapaphaaNitakSiirakSaaralavaNodakaizca, yathaalaabhaM yatheSTaM vaa+apyupasaMskRtya vartikriyaacuurNaavalehasnehakaSaayamaaMsarasayavaaguuyuuSakaambalikakSiiropadheyaanmodakaananyaaMzca bhakSyaprakaaraan vividhaananuvidhaaya yathaarhaM vamanaarhaaya dadyaadvidhivadvamanam/ iti kalpasaMgraho vamanadravyaaNaam/ kalpameSaaM vistaareNottarakaalamupadekSyaamaH// CS3.8.136/ virecanadravyaaNi tu zyaamaatrivRccaturaGgulatilvakamahaavRkSasaptalaazaaGkhiniidantiidravantiinaaM kSiiramuulatvakpatrapuSpaphalaani yathaayogaM taistaiH kSiiramuulatvakpatrapuSpaphalairvikliptaavikliptaiH, ajagandhaazvagandhaajazRGgiikSiiriNiiniiliniikliitakakaSaayaizca, prakiiryodakiiryaamasuuravidalaakampillakaviDaGgagavaakSiikaSaayaizca, piilupriyaalamRdviikaakaazmaryaparuuSakabadaradaaDimaamalakahariitakiibibhiitakavRzciirapunarnavaavidaarigandhaadikaSaayaizca, siidhusuraasauviirakatuSodakamaireyamedakamadiraamadhumadhuulakadhaanyaamlakuvalabadarakharjuurakarkandhubhizca, dadhidadhimaNDodazvidbhizca, gomahiSyajaaviinaaM ca kSiiramuutrairyathaalaabhaM yatheSTaM vaa+apyupasaMskRtya vartikriyaacuurNaasavalekasnehakaSaayamaaMsarasayuuSakaambalikayavaaguukSiiropadheyaan modakaananyaaMzca bhakSyapra(vi)kaaraan *vividhaaMzca yogaananuvidhaaya yathaarhaM virecanaarhaaya dadyaadvirecanam/ iti kalpasaMgraho virecanadravyaaNaam/ kalpameSaaM vistareNa yathaavaduttarakaalamupadekSyaamaH// CS3.8.137/ aasthaapaneSu tu bhuuyiSThakalpaani dravyaaNi yaani yogamupayaanti teSu teSvavasthaantareSvaayuraaNaaM, taani dravyaaNi naamato vistareNopadizyamaanaanyaparisaMkhyeyaani syuratibahutvaat; iSTazcaanatisaMkSepavistaropadezastantre, iSTaM ca kevalaM jJaanaM, tasmaadrasata eva taanyatra vyaakhyaasyaamaH/ *rasasaMsargavikalpavistaro hyeSaamaparisaGkhyeyaH, samavetaanaaM rasaanaamaMzaaMzabalavikalpaatibahutvaat/ tasmaaddravyaaNaaM caikadezamudaaharaNaarthaM raseSvanuvibhajya rasaikaikazyena ca naamalakSaNaarthaM SaDaasthaapanaskandhaa rasato+anuvibhajya vyaakhyaasyante// CS3.8.138/ yattu SaDvidhamaasthaapanamekarasamityaacakSate bhiSajaH, taddurlabhatamaM saMsRSTarasabhuuyiSThatvaaddravyaaNaam/ tasmaanmadhuraaNi madhurapraayaaNi madhuravipaakaani madhuraprabhaavaaNi ca madhuraskandhe madhuraaNyeva kRtvopadekSyante, tathetaraaNi dravyaaNyapi// CS3.8.139/ tadyathaa---jiivakarSabhakau jiivantii viiraa taamalakii kaakolii kSiirakaakolii mudgaparNii maaSaparNii zaalaparNii pRzniparNya-*sanaparNii medaa mahaamedaa karkaTazRGgii zRGgaaTikaa chinnaruhaa cchatraa+aticchatraa zraavaNii mahaazraavaNii sahadevaa vizvadevaa zuklaa kSiirazuklaa balaa+atibalaa vidaarii kSiiravidaarii kSudrasahaa mahaasahaa RSyagandhaa+azvagandhaa vRzciiraH punarnavaa bRhatii kaNTakaarikorubuuko moraTaH zvadaMSTraa saMharSaa zataavarii zatapuSpaa madhuukapuSpii yaSTiimadhu madhuulikaa mRdviikaa kharjuuraM paruuSakamaatmaguptaa puSkarabiijaM kazerukaM raajakazerukaM raajaadanaM katakaM kaazmaryaM ziitapaakyodanapaakii taalakharjuuramastakamikSurikSuvaalikaa darbhaH kuzaH kaazaH zaalirgundretkaTakaH zaramuulaM raajakSavakaH RSyaproktaa dvaaradaa bhaaradvaajii vanatrapuSyabhiirupatrii haMsapaadii kaakanaasikaa kuliGgaakSii kSiiraballii kapolavallii kapotavallii somavallii gopavallii madhuvallii ceti; eSaamevaMvidhaanaamanyeSaaM ca madhuravargaparisaMkhyaataanaamauSadhadravyaaNaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaani caaNuzo bhedayitvaa prakSa lya paaniiyena suprakSaalitaayaaM sthaalyaaM samaavaapya payasaa+ardhodakenaabhyaasicya saadhayeddarvyaa satatamavaghaTTayan; tadupayuktabhuuyiSThe+ambhasi gataraseSvauSadheSu payasi caanupadagdhe sthaaliimupahRtya *suparipuutaM payaH sukhoSNaM ghRtatailavasaamajjalavaNaphaaNitopahitaM bastiM vaatavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat; ziitaM tu madhusarpirbhyaamupasaMsRjya pittavikaariNe vidhivaddadyaat/ iti madhuraskandhaH// CS3.8.140/ aamraamraatakalakucakaramardavRkSaamlaamlavetasakuvalabadaradaaDimamaatuluGgagaNDiiraamalakanandiitakaziitakatintiNDiikadantazaThairaavatakakozaamradhanvanaanaaM phalaani, patraaNi caamraatakaazmantakacaaGgeriiNaaM caturvidhaanaaM caamlikaanaaM dvayozca kolayozcaamazuSkayordvayozcaiva zuSkaamlikayorgraamyaaraNyayoH, aasavadravyaaNi ca suraasauviirakatuSodakamaireyamedakamadiraamadhuzuktaziidhudadhidadhimaNDodazviddhaanyaamlaadiini ca, eSaamevaMvidhaanaamanyeSaaM caamlavargaparisaMkhyaataanaamauSadhadravyaaNaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaani caaNuzo bhedayitvaa dravaiH sthaalyaamabhyaasicya saadhayitvopasaMskRtya yathaavattailavasaamajjalavaNaphaaNitopahitaM sukhoSNaM vaatavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat/ ityamlaskandhaH// CS3.8.141/ saindhavasauvarcalakaalaviDapaakyaanuupakuupyavaalukailamaulakasaamudraromakaudbhidauSarapaaTeyakapaaMzujaanyevaMprakaaraaNi caanyaani lavaNavargaparisaMkhyaataani, etaanyamlopahitaanyuSNodakopahitaani vaa snehavanti sukhoSNaM bastiM vaatavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat/ iti lavaNaskandhaH// CS3.8.142/ pippaliipippaliimuulahastipippacavyacitrakazRGgaveramaricaajamodaardrakaviDaGgakustumburupiilutejovatyelaakuSThabhallaatakaasthihiGguniryaasakilimamuulakasarSapalazunakaraJjazigrukamadhuzigrukakharapuSpabhuustRNasumukhasurasakuTherakaarjakagaNDiirakaalamaalakaparNaasakSavakaphaNijjhakakSaaramuutrapittaaniiti; eSaamevaMvidhaanaaM caanyeSaaM kaTukavargaparisaMkhyaataanaamauSadhadravyaaNaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaani caaNuzo bhedayitvaa gomuutreNa saha saadhayitvopasaMskRtya yathaavanmadhutailalavaNopahitaM sukhoSNaM bastiM zleSmavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat/ iti kaTukaskandhaH// CS3.8.143/ candananaladakRtamaalanaktamaalanimbatumburukuTajaharidraadaaruharidraamustamuurvaakiraatatiktakakaTukarohiNiitraayamaaNaakaaravellikaakariirakaraviirakebukakaThillakavRSamaNDuukaparNiikarkoTakavaartaakukarkazakaakamaaciikaakodumbarikaasuSavyativiSaapaTolakulakapaaThaaguDuuciivetraagravetasavikaGkatabakulasomavalkasaptaparNasumanaarkaavalguja-*vacaatagaraaguruvaalakoziiraaNiiti, eSaamevaMvidhaanaaM caanyeSaaM tiktavargaparisaMkhyaataanaamauSadhadravyaaNaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaani caaNuzo bhedayitvaa prakSaalya paaniiyenaabhyaasicya saadhayitvopasaMskRtya yathaavanmadhutailalavaNopahitaM sukhoSNaM bastiM zleSmavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat, ziitaM tu madhusarpirbhyaamapasaMsRjya pittavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat/ iti tiktaskandhaH// CS3.8.144/ priyagGvanantaamraasthyambaSThakiikaTvaGgalodhramocarasasamaGgaadhaatakiipuSpapadmaapadmakezarajambvaamraplakSavaTakapiitanodumbaraazvatthabhallaatakaasthyazmantakaziriiSaziMzapaasomavalkatindukapriyaalabadarakhadirasaptaparNazvakarNasyandanaarjunaarimedailavaalukaparipelavakadambazallakiijiGginiikaazakazerukaraajakazerukaTphalavaMzapadmakaazokazaaladhavasarjabhuurjazaNakharapuSpaapurazamiimaaciikavarakatuGgaajakarNasphuurjakabibhiitakakumbhiipuSkarabiijabisamRNaalataalakharjuura-*taruNaaniiti, eSaamevaMvidhaanaaM caanyeSaaM kaSaayavargaparisaMkhyaataanaamauSadhadravyaaNaaM chedyaani khaNDazazchedayitvaa bhedyaani caaNuzo bhedayitvaa prakSaalya paaniiyenaabhyaasicya saadhayitvopasaMskRtya yathaavanmadhutailalavaNopahitaM sukhoSNaM bastiM zleSmavikaariNe vidhijJo vidhivaddadyaat, ziitaM tu madhusarpirbhyaamupasaMsRjya pittavikaariNe dadyaat/ iti kaSaayaskandhaH// CS3.8.145/ tatra zlokaaH--- SaDvargaaH parisaMkhyaataa ya ete rasabhedataH/ aasthaapanamabhipretya taanvidyaatsaarvayaugikaan// CS3.8.146/ sarzo hi praNihitaaH sarvarogeSu jaanataa/ sarvaanrogaanniyacchanti yebhya aasthaapanaM hitam// CS3.8.147/ yeSaaM yeSaaM prazaantyarthaM ye ye na parikiirtitaaH/ dravyavargaa vikaaraaNaaM teSaaM te parikopakaaH// CS3.8.148/ ityete SaDaasthaapanaskandhaa rasato+anuvibhajya vyaakhyaataaH// CS3.8.149/ tebhyo bhiSagbuddhimaan parisaMkhyaatamapi yadyaddravyamayaugikaM manyeta, tattadapakarSayet; yadyaccaanuktamapi yaugikaM manyeta, tattadvidadhyaat; vargamapi vargeNopasaMsRjedekamekenaanekena vaa yuktiM pramaaNiikRtya/ pracaraNamiva bhikSukasya biijamiva karSakasya suutraM buddhimataamalpamapyanalpajJaanaaya bhavati; tasmaadbuddhimataamuuhaapohavitarkaaH, mandabuddhestu yathoktaanugamanameva zreyaH/ yathoktaM hi maargamanugacchan bhiSak saMsaadhayati *kaaryamanatimahattvaadvaa vinipaatayatyanatihrasvatvaadudaaharaNasyeti// CS3.8.150/ ataH paramanuvaasanadravyaaNyanuvyaakhyaasyaamaH/ anuvaasanaM tu sneha eva/ snehastu dvividhaH---sthaavaraatmakaH, jaGgamaatmakazca/ tatra sthaavaraatmakaH snehastailamatailaM ca/ taddvayaM tailameva kRtvopadekSyaamaH, sarvatastailapraadhaanyaat/ jaGgamaatmakastu vasaa, majjaa, sarpiriti/ teSaaM tailavasaamajjasarpiSaaM yathaapuurvaM zreSThaM vaatazleSmavikaareSvanuvaasaniiyeSu, yathottaraM tu pittavikaareSu, sarva eva vaa sarvavikaareSvapi yogamupayaanti saMskaaravidhivizeSaaditi// CS3.8.151/ zirovirecanadravyaaNi punarapaamaargapippaliimaricaviDaGgazigruziriiSatumburupilvajaajyajamodaavaartaakiipRthviikailaahareNukaaphalaani ca, sumukhasurasakuTherakagaNDiirakaalamaalakaparNaasakSavakaphaNijjhakaharidraazRGgaveramuulakalazunatarkaariisarSapapatraaNi ca, arkaalarkakuSThanaagadantiivacaapaamaargazvetaajyotiSmatiigavaakSiigaNDiirapuSyavaakpuSpiivRzcikaaliivayasthaativiSaamuulaani ca, haridraazRGgaveramuulakalazunakandaazca, lodhramadanasaptaparNanimbaarkapuSpaaNi ca, devadaarvagurusaralazallakiijiGginyasanahiGguniryaasaazca, tejovatiivaraaGgeGgudiizobhaaJjanakabRhatiikaNTakaarikaatvacazceti/ zirovirecanaM saptavidhaM, phala-patra-muula-kanda-puSpa-niryaasa-tvagaazrayabhedaat/ lavaNakaTutiktakaSaayaaNi cendriyopazayaani tathaa+aparaaNyanuktaanyapi dravyaaNi yathaayogavihitaani zirovirecanaarthamupadizyante iti// CS3.8.152/ tatra zlokaaH--- lakSaNaacaaryaziSyaaNaaM pariikSaa kaaraNaM ca yat/ adhyeyaadhyaapanavidhii saMbhaaSaavidhireva ca// CS3.8.153/ SaDbhiruunaani paJcaazadvaadamaargapadaani ca/ padaani daza caanyaani kaaraNaadiini tattvataH// CS3.8.154/ saMpraznazca pariikSaadernavako vamanaadiSu/ bhiSagjitiiye rogaaNaaM vimaane saMprakaazitaH// CS3.8.155/ bahuvidhamidamuktamarthajaataM bahuvidhavaakyavicitramarthakaantam/ bahuvidhazubhazabdasandhiyuktaM bahuvidhavaadanisuudanaM pareSaam// CS3.8.156/ imaaM matiM bahuvidhahetusaMzrayaaM vijajJivaan paramatavaadasuudaniim/ *na sajjate paravacanaavamardanairna zakyate paravacanaizca marditum// CS3.8.157/ doSaadiinaaM tu bhaavaanaaM sarveSaameva hetumat/ maanaat samyagvimaanaani niruktaani vibhaagazaH// ityagnivezakRte tantre carakapratisaMskRte vimaanasthaane rogabhiSagjitiiyavimaanaM naamaaSTamo+adhyaayaH// (agnivezakRte tantre carakapratisaMskRte/ anenaavadhinaa sthaanaM vimaanaanaaM samarthitam/) vimaanasthaanavyaakhyaa samaaptaa/